Nil vodiysi va uning aholisi - История - Рефераты

Nil vodiysi va uning aholisi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.5 KB

Nil vodiysi va uning aholisi Reja; 1. Misr va qo’shni xalqlar 2. Piramidalar va dahmalar 3. Qadimgi Misr madaniyati

O’zi bilan birga huzurbaxsh salqin havo va mo’l-ko’l hosilni olib kelguvchi sersuv Nil viqor bilan oqadi. Ulug’vor daryo Afrika shimoli sharqida sivilizatsiya vujudga kelishi uchun maydon hozirlagan. Adog’ida bir qancha shaxobchalarga bo’linib oquvchi Nil daryosi borib-borib O’rtayer dengiziga quyiladi. Nil daryosi qayirlarini yunonlar delta deb atashgan, chunki dengizga quyiluvchi shoxobchalarning to’la-to’kis manzarasi uchburchaksimon yoki teskari yozilgan «Д» harfiga o’xshash yunoncha «delta» harfiga monand bo’lgan. Nil vodiysi – har ikkala qirg’oq bo’ylab birdan to yigirma chaqirimgacha kenglikdagi sug’oriladigan yerlardir. Nil vodiysini har ikkala tomondan tog’lar mudofaa devorlaridek muhofaza qilib turadi, adirlar ortida Sahroyi Kabir va Liviya cho’llarining ko’z ilg’amas qumliklari yastanib yotadi. Daryoning har ikkala qirg’og’ida qora tuproqli serhosil dalalar yastangan. Vodiyliklar yurtga «Misr» – « Qora tuproq» deb nom berishgan. Harholda, hammavaqt ham shunday bo’lmagan. Qadim o’tgan zamonlarda butun Nil vodiysi odam o’tolmaydigan, papirus butalari bir-biriga chirmashib ketgan botqoqliklar bilan qoplangan, suvda son-sanoqsiz yirtqich timsohlar kun kechirar, qup-quruq yerlarda begemotlar galasi sanqib yurar, botqoqlarda esa zaharli ilonlar yashar edi. Vaqt o’tgani sayin iqlim o’zgarib bordi, suv ham yildan-yilga kamayaverdi, Shimoliy Afrika ham cho’lga aylanaverdi. Buloq suvlarini axtarib yurgan odamlar va hayvonlar obod yurtlarini tark etishga majbur bo’lishdi. Shu taxlit, ziroatchilik aholining asosiy mashg’ulotiga aylandi. Miloddan avvalgi IV mingyillik boshlari da odamlar Nil daryosi qirg’oqlaridagi yerlarni o’zlashtirishga bel bog’ladilar. Dastlabki qabilalar Nil vohasiga miloddan avvalgi IV mingyillikda ko’chib o’rnashganlar. Nil daryosi dalalarni suvga bostirib, keng-mo’l oqqan yillarda misrlik dehqonlar hosili ham barakali bo’lar edi. Misrlik dehqonlar bug’doy va arpa ekishar, yetishtirilgan kanopdan esa gazlama to’qilar edi. Nil vodiysida uzum, qovun, anor, xurmo, piyoz, bodring, loviya kabi meva va sabzavot yetishtirilardi. Qadimgi zamonda yerga so’qa bilan ishlov berilar, qo’lda urug’ sepilar, so’ngra urug’likni yerga singdirish uchun qoramollarni daladan haydab

o’tishardi. Mehnat qurollari takomillashishi bilan omoch va hayvonlar kuchidan foydalana boshlashdi. Sigirlar, ho’kizlar, qo’ylar, ecilkilar, cho’chqalarni boqishar, odatda, ho’kizlarni dala ishlariga solishar edi. Misr dehqonlari urug’ sochish va hosilni yig’ishtirib olish ishlarini g’ayriodatiy muddatda o’tkazishardi. Issiq yoz oylarida dam olishar, urug’likni ekishga hozirlashardi, negaki bu mahalda barcha dalalarni suv bosgan bo’lardi. Kuzda dalalarga urug’ sochishar, sug’orish uchun nahrlar va ariqlarni tozalashar, chunki yomg’ir juda kam yog’ar edi. Qishda esa hosil yig’im-terimi boshlangan. Boshoqlarni mis o’roqlar bilan o’rib olishar, so’ngra xo’p haydaladigan maxsus joyga tashib keltirishar, bug’doy yoki arpa bog’lari ustidan hayvonlarni haydab, xo’p qo’shishar edi. Xirmon joydan chiqqan donni esa sopol xumlarda saqlashardi. Bu tadbir donni son-sanoqsiz kemiruvchilar zararkunandaligidan omon saqlardi. Qadimgi Misr hunarmandlarining 30 dan ziyod kasbkorlari bo’lgan. Mischilar misni eritsa, temirchilar undan mehnat quroli quyishardi. Kulollar loydan turli-tuman idish-tovoqlar yasashar, mustailkam bo’lishi uchun xumdonda pishirishardi. Quruvchilar saroylar, ibodatxonalar va uylar bunyod etishgan. Oddiy misrliklarning uyi loy suvalgan papirus poyalaridan, aslzodalar uylari esa somon qo’shib qorilgan loydan yasalgan oftobda quritilgan xom g’ishtdan qurilgan. Hukmdor fir’avnlar saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. Ustalar va duradgorlar deraza va eshiklar, har xil ro’zg’orbop mebellar yasashardi. Kemasozlar qamishdan qayiqlar, yog’ochdan esa kemalar qurishardi. Ko’nchilar va to’quvchilar kiyim-kechak uchun materiallar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tikishardi. Odamlar miloddan avvalgi IV mingyillik oxirida Nil vodiysidagi sermashaqqat turmush sharoitiga moslasha boshladi. Tarqoq manzilgohlar «noma» deyilgan ilk davlatlarga birlashdi. Vaqt o’tishi bilan asta-sekin qabila sardorlari hukmdorlarga – podsholarga aylanishdi, oqsoqollar esa boshqaruv ishlarida ularga yordam berishardi. Kohinlar alohida mavqe va nufuzga ega bo’lishgan. Kohinlar diniy marosimlarni bajarishar, muhim ishlar oldidan xudolardan madad so’rab iltijo qilishar edi. Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan: bittasi Quyi Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janubiy) Misrda davlatni boshqargan. Miloddan avvalgi 3000-yilda

ikkala davlat o’rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori Menes g’alaba qozondi. Menes birlashgan mamlakatning birinchi hukmdori, ya’ni fir’avn bo’ldi. Yagona va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo’lmish Memfis shahri bunyod etildi. Olimlar Misr tarixini uch davrga ajratishgan: Qadimgi , O’rta va Yangi podsholik. Vaqt o’tishi bilan «noma»lar hukmdorlari o’z molmulkini ko’paytirib oldi, Misr tag’in mustaqil davlatlarga aylangan alohida Misr podsholigi «noma»larga parchalanib ketdi. 200 yildan so’ngra mamlakatning qayta birlashuvi ro’y berdi, shu tariqa, O’rta podsholik hukmronligi davri boshlandi. Bu davlatning poytaxti Fiva shahri edi. Misr va qo’shni xalqlar Misr, janubdan Nubiya bilan chegaradosh bo’lgan. Bu mamlakatga misrliklar Nil bo’ylab oltin, qatron, fil suyagi, nodir navli yog’ochlarni ayirboshlash uchun borishardi. Misr g’arbida, Liviya cho’lida shu nomdagi mamlakat joylashgandi. Sahro aholisi ko’chmanchi chorvadorlar bo’lgan. Arabiston sahrosida hech kim istiqomat qilmas, ammo u orqali o’tadigan yo’l Sinay yarimoroliga borar, bu yerda esa mis qazib olinar edi. Sinay yarimrolidan shimolroqda Falastin , uning yonboshida Suriya joylashgan edi. Bu mamlakatlar mis va temir rudasiga hamda boshqa foydali qazilmalarga boy edi. Falastin va Suriyadan misrliklar hunarmandlar yasagan buyumlar va noyob toshlarni ham olib kelishardi. O’rta podsholik davrida Sinay yarimoroli bosib olindi, mahalliy qabilalar Misrga «xiroj» to’lay boshlashdi. Fir’avnlar Nubiya va Liviyaga ham yurish qilib, shaharlarni talattirdilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab oldilar. O’rta podsholik fir’avnlari Janubiy Falastin yerlari va Nubiya shimolini Misrga qo’shib olishga muyassar bo’ldilar. Miloddan avvalgi XVIII asr oxirida ko’chmanchi giksoslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklarning piyoda qo’shinlaridan farqli o’laroq giksoslarning asosiy kuchi yengil aravalar – otlar qo’shilgan jang aravalari bo’lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan mahalda ikkinchisi kamondan dushmanlarni nishonga olib o’q uzar edi. Quyi Misrni bosib olgan giksoslar misrliklar shaharlari

va qishloqlariga hujum qildi, ularni ayovsiz taladi va odamlarni asirlikka haydab ketdi. Bu mahalda O’rta podsholik ko’plab mayda «noma» larga bo’linib ketgandi, ular giksoslarga xiroj to’lar edi. Faqat Fiva shahri hukmdorlarigina giksoslarga itoat qilmadilar. Bosqinchilar istibdodidan xalos bo’lish taraddudiga tushib qolgan «noma»lar hukmdorlari Fiva shahri tevaragida birlasha boshlashdi. Ko’p o’tmasdan Yuqori Misrning barcha «noma»lari Fiva nomasi fir’avni tevaragida birlashdilar. Bir qancha janglarda fir’avn Yaxmos giksoslarni tor-mor etib, bosqinchilarni Misrdan haydab chiqardi. Itoatsiz hukmdorlarni o’ziga bo’ysundirgan Yaxmos yangi fir’avnlar sulolasi asoschisiga aylandi, ana shu fir’avn zamonidan Yangi podsholik davri boshlanadi. Yaxmos hukmdorligi davrida Misr yuksak kuch-qudrat cho’qqisiga erishdi. Mamlakatini ozod qilgan Yangi podsholik hukmdorlari qo’shni davlatlar bilan kurashni endi bosqinchi sifatida davom ettirishdi. O’z armiyasini qilichlar va tabarzinlar – dastasi uzun jangovar oyboltalar, shuningdek, jangovar aravalar bilan qurollantirgan fir’avnlar Nubiya va Old Osiyo mamlakatlariga hujumni boshlab yubordilar. Bir necha yurishlardan keyin fir’avnlar deyarli butun Nubiyani Misrga qo’shib olishdi, Liviya qabilalarini xiroj to’lashga majbur qildilar. Miloddan avvalgi 1500- yillar atrofida fir’avn Tutmos Katta yurishlar tasilkillashtirishga muyassar bo’ldi. Falastin va Suriyani istilo qilish boshlandi, bir necha o’n yil davom etgan yurishlarda erksevar qabilalarni uzil-kesil bo’ysundirib bo’lmadi. Faqatgina fir’avn Tutmos III Falastinni bosib olishga muvaffaq bo’ldi. Bo’ysundirilgan xalqlar misrliklardan nafratlanar, o’z erk va ozodligi yo’lida kurashar edilar. Misr fir’avnlari bir necha yil mahalliy qabilalar bilan urushdilar. Bu narsa fir’avnlar sillasini quritdi, davlat zaiflashib qoldi, Yangi podsholik ham alohida «noma» larga bo’linib ketdi. Miloddan avvalgi VII asrda Misr tag’in yagona davlatga birlashdi, mamlakat iqtisodiyot va madaniyati yuksalishi boshlandi. Ammo miloddan avvalgi VI asrda

Misrga yangi dushman bostirib kirdi. Forslardan ulkan lashkar to’plagan Eron shahanshohi Kir II ning o’g’li Kambiz miloddan avvalgi 526-yilda Misrni bosib oldi. Misr aholisi uchun din kundalik turmushning ajralmas bir bo’lagi hisoblangan. Qadimgi misrliklar xudolar hayvonlar siymosiga o’tib olib, mushuk, qo’y, ho’kiz, arslon, sigir shaklida odamlar orasida yashaydi deb hisoblashgan. Misrliklar xudolarning bir qancha joni mavjud: ulardan biri hayvon tanasida, boshqasi esa hayvon haykalida yashaydi deb bilishardi. Misrliklar xonadonidagi mehrobda xudolarning haykalchalari o’rnatilgan. Kohinlar, ibodatxona ruhoniylari, ular xudolarni dindorlar in’om tariqasida keltirgan narsalar bilan boqishadi, deb hisoblashgan. Qadimgi Misr podsholigining poytaxti Memfisda o’z xudosi – Ptax bo’lgan. Ptax esa, misrliklar e’tiqodicha, Olamni yaratayotganida har bir narsaning nomini odamga o’rgatgan. Xudo shunchalik qudratliki, uni asl qiyofasida ko’rishning iloji yo’q. Shuning uchun ham Ptax degan xudoning Yer yuzidagi qiyofasi Apis bo’lib, u peshanasi va belida oq qashqasi bo’lgan qora ho’kiz siymosida tasavvur etilgan. Misrliklar o’z xudolariga tamoman ishonishar, har ishni boshlab bajarishga kirishishdan avval ulardan maslahat, madad yoki rozilik so’rashar edi. Quyosh xudosi Amon-Ra degan xudo esa fir’avnlarning bosh ilohi va homiysi hisoblangan. Dastavval ikkita xudo bo’lgan: Fiva shahri homiysi Amon va Quyosh xudosi Ra, so’ngra ikkalasi yagona xudoga birlashgan. Geliopolda misrliklarning eng asosiy xudosi bo’lmish Quyosh xudosi Raning ibodatxonasi joylashgan. Fir’avnlar Quyosh xudosi o’g’illaridir, hukmdorlar hamma ishni o’zining samoviy otasi amri bilan amalga oshiradi, degan qarash mavjud edi. Xapi – Nil xudosi – Misrdagi hayotning birlamchi manbayi va posboni, Osiris – yer osti saltanati xudosi hisoblangan. Rivoyatda aytilishicha, Osiris Misrning ilk

podsholaridan biri bo’lib, o’z xalqini dehqonchilikka o’rgatgan ekan. Birodari Set esa Osirisni o’ldiradi. Ammo Osirisning singlisi Isida uni mumiyolangan va qayta tiriltirgan ekan. O’shandan boshlab jon qaytib keladigan joy bo’lishi uchun barcha marhumlar mumiyolanadi. Osiris ibodatxonasi xarobalari Abidos shahrida hozirgacha saqlanib qolgan. Set – Osirisning birodari, omadsizlik, sahro va bo’ron xudosi; Xatxor – musiqa, go’zallik va ishq ilohasi; Maat – adolat va adliya ilohasi; Anibus – marhumlar va mumiyolar xudosi, mayyitlar posboni; Tot – Oy, donishmandlik va tabiblik xudosi. Kohinlar va ibodatxonalar Kohinlar xudolar va odamlar o ’rtasida vositachi bo’lishgan. Misrliklar e’tiqodicha, mabodo Yer yuzida maxsus marosimlar ado etilmasa, xudolar odamlarga madad bermay qo’yadilar. Kohinlar diniy marosimlarni bilar, qurbonlik bag’ishlar edilar. Kundalik turmushda ham kohinlarsiz biron ish qilish musilkul edi. Kohinlar Nil toshqini vaqtini, qachon urug’lik sochish va qachon hosilni yig’ish-tirib olish muddatini aniq bilishar edi. Barcha «noma»larda ibodatxonalar bo’lgan, fir’avnlar ularga katta-katta boylik va yerlar hadya etishardi. Asosiy xudolarga atab qurilgan ibodatxonalar katta-katta yer mulklariga egalik qilar edi. Har bir zafarli bosqinchilik yurishidan keyin fir’avnlar o’ljaning bir qismini ibodatxonalarga hadya etardilar. Misrliklar uchun ibodatxona xudolar va ilohalarning Yer yuzidagi koshonasi edi. Ibodatxonalarda ilohlarning haykalchalari turar, xudo yoki ilohaning ruhi ular orqali odamlarga murojaat qilar edi. Ibodatxona kilkarisiga esa faqat kohinlar kirishi mumkin bo’lgan. Oddiy odamlarning ko’pchiligi faqat hadyalar berish va xudolarga munojot qilish uchun ibodatxona darvozasiga yaqinroq kela olishardi, xolos. Ibodatxonadagi kotiblar esa xudolarga o’tinchnomalarni yozishardi. Har

kuni tongda, peshinda va kun botayotganda kohinlar xudolarga qurbonliklar bag’ishlar edilar. Piramidalar va dahmalar Hamma narsa vaqtdan qo’rqadi, vaqt esa piramidalardan! Qadimgi va O’rta podsholiklar davrida misrliklar barpo etgan ulkan piramidalar fir’avnlar dafn etiladigan joy bo’lgan. O’tgan mingyilliklar davomida ko’pdan-ko’p shaharlar va davlatlar yo’q bo’lib ketdi, ibodatxonalar va saroylar xarobazorga aylandi, faqat piramidalar vaqtdan qo’rqmaydi, faqat piramidalargina to’rt ming yildan ziyod zamon davomida o’zgarmasdan turibdi. Eng mashhur piramidalar Giza shahrida uch fir’avn – Xufu , Xafra va Menkaura uchun bunyod etilgan. Bu piramidalar jahonning yetti mo’jizasidan biri, boz ustiga, ular orasida ham hozirga qadar saqlanib qolgan birdan-bir inshootlardir. Piramida qurilishi. Eng katta piramida Xufu (yunonlar uni Xeops deb atashgan) uchun miloddan avvalgi 2500-yilda qurilgan edi. Uning balandligi 147 metr. Piramida har biri ikki tonnadan og’irroq bo’lgan 2,5 million dona tosh bloklardan tasilkil topgan. Bloklar shunchalik aniq-rasolik bilan kesilgan va taroshlanganki, ular o’rtasidagi yoriq 0,5 millimetrdan ham oshmaydi. Piramida ichida dolonlar bilan tutashtirilgan bir qancha xonalar mavjud. Ulardan birida fir’avnning mumiyolangan jasadi solingan toshtobut joylashgan edi. Misrliklar inson vafot etganidan so’ngra o’zga bir olamga yo’l oladi, bu hayotda foydalangan narsalarning hammasi narigi dunyoda ham kerak bo’ladi, deb hisoblashgan. Dahmalar ichi esa munojotlar va qarg’ishlardan iborat bitiklar bilan qoplangan, ular fir’avnni himoya qilishi va o’zga hayotga o’tayotganida unga yordam berishi mo’ljallangan.

Yirik piramidalarni o’rtacha kamida 20 yil davomida qurishgan. Bu og’ir mehnat ekanligi sir emas. Piramidalarni sfinkslar – tanasi arslon va boshi odamnikisimon bo’lgan ro’dapolar qo’riqlaydi. Yangi podsholik davrida boshqa piramida qurmay qo’yishdi. Fir’avnlarni tog’larga o’yilgan toshdahmalarga dafn etadigan bo’lishdi. Ularga kiraverish yo’llarini bekitib tashlashgan. Eng mashhur maqbara fir’avn Tutanxamonga tegishli bo’lgan. Maqbara ichidagi tasavvurga sig’maydigan boyliklar bizga qadar yetib kelgan. Mumiyolash Qadimgi misrliklar inson vafot etganidan keyin marhumlar saltanatiga ketadi, o’sha yerda umrini davom ettiradi, deb hisoblashgan. Ammo marhumlar saltanatidagi hayot, misrliklar fikricha, Osiris sudining natijalariga bog’liq bo’ladi. Tarozining bir pallasiga marhumning yuragi, boshqasiga esa qush patlari qo’yiladi. Mabodo tarozi pallalari tenglashsa, demak, inson bu dunyodagi hayotida faqat ezgu ishlar qilgan bo’ladi, u vafot etganidan so’ngra ajoyib bir sharoitda umrini davom ettiradi. Mabodo, yurak og’irroq kelsa, demak, inson bir talay yomon ishlarni qilgan bo’lib chiqadi, badbashara maxluqlarga yemish bo’ladi. Osiris qarshisida go’zal qiyofada qad rostlash uchun esa misrliklar inson jasadini mumiyolashgan. Odatda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Jasadga maxsus ishlov berilganidan keyin ko’pdan-ko’p matolar bilan o’rashgan, qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezashgan. Matolar qati orasiga omad keltiruvchi tumorlar qo’yilgaru Shu taxlit ishlov berilgan inson mayyiti mumiyo deyilgan. Hayvonlar ham mumiyolangan, chunki misrliklar xudolar Yer yuzida qandaydir hayvon qiyofasiga kirishiga ishonishgan. Ammo mumiyolash faqat marhumning izida qolgan boy qarindoshlargagina nasib etardi. J o’ zingizni sinangl Muqaddas hayvonlar Misrliklar diniy e’tiqodiga ko’ra, xudolar ko’pincha muqaddas hayvonlar qiyofasida gavdalanadi. Misrliklar xudolari bir talay bo’lgani tufayli deyarli barcha

hayvonlar xudo deb hisoblangan. Mushuk, qo’y, ho’kiz, sigir, arslon, lochin, ilon va boshqalarni muqaddas hayvonlar deb bilishgan. Qumursqalar orasida qora qo’ng’iz alohida hurmat-e’tiborga sazovor edi. Misrliklar Yer shari ham qoraqo’ng’izlar dumalatib borayotgan dumaloq nimarsalar singari osmon kengliklarida aylanib, kezib yuradi, deb hisoblashgan. Shuning uchun ham qoraqo’ng’izlar Quyoshning yordamchilari hisoblangan. Jismida Bas tet degan iloha gavdalangan mushuk sharafiga uyushtirilgan bayramlarda Misrning jami aholisi ishtirok etgan. Muqaddas hayvonlarni ham xuddi vafot etgan odamlar singari mumiyolashgan, izzat-ikrom bilan dafn etishgan. Qadimgi Misr madaniyati Yozuv Qadimgi Misrliklar yozuvi birinchilardan bo’lib vujudga kelgan yozuvlardan biridir. Avvaliga har bir so’zrasm ko’rinishida yozilgan. Yozuvdan qarg’ishlar va marosimlarni yozib borishda oylalanishgan, shuning uchun ham uni «muqaddas» yoki «xudolar kalomi» deb nomlashgan. Yozuvlar maqbaralar devorlariga va xudolar haykallariga chekib yozilgan. Qadimgi yunonlar ularni «iyerogliflar» deyishgan (toshga chekilgan muqaddas bitiklar ma’nosini anglatadi). Misrliklar alifbosi 700 iyeroglifdan iborat bo’lgan. Har bir so’z o’zida bir qancha ramzlar va timsollarni ifoda etgan. Iyerogliflarni o’rganish rosa qiyin ish bo’lib, savod chiqa-rish ko’pchilikka nasib etavermagan. Iyerogliflarni qa-mish qilqalam bilan papi-rusga, ya’ni papirus poyasidan ishlangan qog’ozga yozishgan. Turli rangdagi mineral bo’yoqlar siyoh vazifasini o’tagan. Ta’lim olayotganda sopol buyumlar parchasiga yoki ohaktoshga yozar edilar. Husnixat san’atini egallagan kishilar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savodxon kishilar sanalganlar, katta imtiyozlarga ega bo’lib, izzat-hurmat ko’rganlar. Qashshoq oilalar farzandlarining ko’pchiligi savodsiz bo’lib qolavergan, hunarlarni esa ota-onalaridan o’rgangan. Iyerogliflar sirining kashf etilishi

Taniqli fransuz olimi Jak-Fransua Shampolyon 1822-yilda jahonshumul ahamiyatiga molik kashfiyot qildi: Misr matnlarini o’qish kalitini topdi. Bu kashfiyotga Misrdan uncha uzoq bo’lmagan Rozetta shahri yaqinidagi bir toshga chekilgan misr va yunon tillaridagi bir xil ma’nodagi bitik sababchi bo’ldi. Yunon tilidan tarjima qilish qiyinchilik tug’dirmadi, matnlarni taqqoslab ko’rib, har bir iyeroglif anglatgan ma’noni tushuntirib berish imkoni topildi. Ana shu kashfiyotdan keyin papiruslarga bitilgan ko’plab matnlar, ibodatxonalar va piramidalar devorlaridagi bitiklar ko’p asrlik jimjitlikdan so’ngra «tilga kirdi». Tarixchilar esa Qadimgi Misr sivilizatsiyasini o’rganish uchun muhim va ishonchli manbaga ega bo’lishdi. Bugungi kunda Rozetta bitiktoshi Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Nazariy bilimlarning dunyoga kelishi Misrliklar nazariy bilimlari dunyoga kelishi va rivoj topishi ularning amaliy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan. Ziroatchilar qachon urug’likni yerga qadash, qay mahalda hosilni yig’ishtirib olishni bilishi zarur edi. Bu muddatlarni misrliklar yulduzlarga qarab aniqlaganlar. Shu tariqa, astronomiya, ya’ni yulduzlar haqidagi fan dunyoga keldi.Yulduzlarni kuzata turib misrliklar yil davomiyligini 365 kun etib aniq-raso belgilashdi, birinchi bo’lib kalendar tuzishdi, 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimlashdi, ortib qolgan 5 kunni esa bayram kunlari sanab, hisobga kiritishmadi. Misrliklar tomonidan tuzilgan osmonda yulduzlar joylashuvi xaritasi hozirga qadar saqlangan. Misrliklar dengizlar va sahrolarda yulduzlarga qarab mo’ljal olishgan. Anhorlar qazilayotganda, istalgan imorat va inshootni barpo etayotganda maydon, hajmni o’lchash zarur edi, shu tariqa geometriya fani – yer yuzasini o’lchash ilmi dunyoga keldi. Misrliklar nafaqat oddiy arifmetik hisoblashni, qolaversa kasrlar, maxrajlar va murakkab hisob-kitoblarni ham bilishgan. Matematika fani ham ana shu asosda taraqqiy etdi. Misrliklarga tibbiyotdek bir fan yaxshigina tanish bo’lgan. Mumiyolangan jasadlarni tayyorlay turib, misrliklar odamning kilki tuzilishini ham yaxshi o’rgandilar. Tomir urishiga qarab inson kasalliklari sabablarini aniqlashgan.

Muolajada ko’katlar damlamasi, mineral suvlar va tuzdan keng foydalanishgan. Misr shaharlarida tabiblarga ta’lim beruvchi maxsus maktablar bo’lgan. Misrliklarning tarixga oid ma’lumotlari ibodatxonalar, papirusga va charmga yozgan bitiklarida saqlanib qolgan. Turin papirusi bizga qadar saqlangan (qattiq shikastlangan holda), unda podsholar sulolasi xronologik izchillikda keltirilgan. Megido shahridagi ibodatxona devorida Tutmos III ning yurishi to’g’risidagi bitik saqlangan. Misrga oid ko’plab ma’lumotlar yunon tarixchisi Gerodot asarida ham saqlangan. Misrda asosiy o’lchov birligi «tirsak» bo’lib, u tirsakdan barmoqlar uchigacha bo’lgan uzunlikka teng edi. Qo’llar uzunligi turlicha bo’lgani sababli «podsho tirsagi» degan etalon joriy etilgan, u 52,5 santimetrga teng bo’lgan. «Podsho tirsagi» butun mamlakat uchun standartga aylangan. Bundan ham qisqa uzunliklarni o’lchashda kaft yoki barmoqlardan foydalanilgan. 28 ta barmoq yoki 7 ta kaft o’lchami bir «tirsak»ni tasilkil etgan. Misrda vaqt suv soatlari yordamida o’lchangan, u 24 ta bo’lmaga ajratilgan maxsus idish bo’lgan. Bir bo’lmadan ikkinchisiga oqib o’tadigan suvning hajmi bir soat deb hisoblangan. Qadimgi yunonlar matematika, arxitektura, tibbiyot va boshqa sohalardagi ko’plab yutuqlarni misrliklardan o’zlashtirib olishgan. Misrliklarning ko’plab kashfiyotlaridan hozir ham foydalanilmoqda: taqvim, bir qancha burjlar nomi va hokazo. Adabiyot Misrliklar yozuvi shunchalik murakkab ediki, har kim ham uni o’zlashtira olmasdi. Lekin asosiy yumushi matnlarni yozish va o’qish bo’lgan xattotlar mehnati tufayli misrliklarning badiiy asarlari bizgacha yetib kelgan. Ertaklar, afsonalar, asotirlar, xudolar va podsholarga madhiya va qasidalar keng tarqalgan edi. Aksariyat asarlarda real hodisalar to’qima voqealar bilan qorishib ketgan. Odamlar xatti-harakatiga xudolar aralashadi, ezgulik yovuzlik

ustidan g’alaba qozonadi. Masalan, «Haqiqat va Qing’irlik haqida ertak»da Qing’irlik Haqiqat ustidan sud o’tkazgani, ko’zlarini ko’r qilgani to’g’risida hikoya qilinadi. Ertak Adolatsizlik ustidan Haqiqatning tantana qilishi bilan yakunlanadi. «Og’a-inilar» degan ertakda aka-uka dehqonlar turmushi tasvirlanadi, zolim fir’avn timsoli yoritiladi.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

Похожие

Ehromlar davrida qadimgi Misr

Misrliklar Efiopiya va Osuriya tazyiqi ostida

Ellinistik bosqich va uning xususiyatlari

O’zbek xalqi davlatchiligining tarixiy asoslari va dastlabki bosqichlari

Xalqlarning buyuk ko’chishi va uning oqibatlari