O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari - История - Рефераты

O`zbekistonda jamoalashtirish siyosati va uning oqibatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. O`zbekistonda yoppasiga jamoalashtirish 2. Quloq qilinganlarning ahvoli 3. Kolxozlarning davlat tasarrufiga olinishi

www.arxiv.uz KIRISH Bizga ma`lumki, Turkiston hududida yangi sovet tartib qoidalari minglab avlod- ajdodlarimiz aziyat chekishlari, qurbon bo`lishlari evaziga zo`rlik bilan o`rnatildi. Yangi iqtisodiy siyosat tufayli tirishga o`tish siyosati o`z xo`jaligini tiklab olgan oilalarning quloq qilinishi natijasida 20-yillarning oxirlarida bozor munosabatlarimuhiti barham topdi. Sovet davlati tortib olingan yer-suvlar hisobiga kooperatsiyalar, so`ng kolxozlar tuzishsiyosatini olib bordi. Jamoalaslitirish «yuqori»ning taz-yiqi asosida o`tkazildi. Matbuot O`rta Osiyo respublikalarining jamoalaslitirishga «tayyor» ekanligini targ`ibqilib, mahalliy, ijtimoiy sharoit mutlaqo hisobga olinmadi. 1930-yil 17-fevralda O`zbekiston KompartiyasiMarkaziy Komiteti «Kollektivlaslitirish va quloqxo`jaliklarini tugatish to`g`risida» qaror qabul qildi.Respublika yalpi jamoalaslitiriladigan o`n yetti tumangabo`lindi. Mahalliy rahbarlar raqamlar orqasidan quvib,qonunni buzishgacha bordilar. Jamoalaslitirish mutasad-dilari dehqonlarning majlislarida kolxozga kirmaganlarsuvdan mahrum etiladi, sanoat mollari bilan ta`minlan-maydi, katta soliq solinadi, surgun qilinadi, deb qo`rqi-tishgacha borganlar. Natijada ko`pchilik tumanlardakolxozlaslitirish bir necha hafta ichida tugallandi. O`zbekistonda yoppasiga jamoalashtirish 1930-yil 6-fevralda qishloq xo`jaligi artelining bi-rinchi Namunaviy Nizomi qabul qilindi. Nizomdamulkni umumiylaslitirish mezonlari, kolxozlarningbo`linmas fondlari to`g`risida tushuncha berilmagan edi.Natijada turar joy binolari, qo`y-ecliki, qoramollar hamumumiylaslitirildi. Ana shunday noqonuniy hollarQo`qon, Toslikent, Samarqand okruglarida qayd qilindi.Jamoalaslitirishni jadallaslitirish amalda o`zigato`qroq xo`jaliklarni tugatish, ya`ni xo`jalik mulklari vaimoratlarni musodara qilishga aylanib qoldi, yuqoridanqilingan qattiq tazyiq shunga olib keldi. Quloq xo`jaliklarini tugatish kampaniyasi O`zbe-kistonda 1930-yil fevraldan boshlab avj oldi. Yuqoridan kelib turgan har xil yo`1-yo`riqlar vako`rsatmalar zo`rlikni avj oldirishga mo`ljallangan edi.Bu yo`1-yo`riqlar kimlarni quloqlar toifasiga kiritish 2

www.arxiv.uz ke-rakligini aniq belgilab bermasdi. Yakka tartibda qishloqxo`jalik solig`i solinadigan o`ziga to`q dehqon xo`jalikla-rining ro`yxati quloq xo`jaliklarini belgilasli uchun asosbo`lib xizmat qildi. Bu ro`yxatlar moliya organlaritomonidan tuzilar va o`rta hoi dehqonlar hatto kam-bag`allar hisobiga kengaytirib borilardi. Chunonchi,Mirzacho`l tumani (Toslikent viloyati)da 137 ta`quloqxo`jaligini tugatish ko`zda tutilgan edi, lekin ro`yxatlartekshirib chiqilganidan keyin 75 ta xo`jalik tugatildi.Ko`pgina tumanlarda quloq xo`jaliklarinigina emas, balkio`rtahol va hatto kambag`al xo`jaliklar ham musodaraqilindi. Bunday xo`jaliklarning tugatilishi dehqonlardaishonchsizlik va xavotir uyg`otdi. Ko`pgina odamlar o`zxo`jaliklarini qarovsiz taslilab qochdilar, chorvalariniso`ydilar va sotib yubordilar. Mollarning ko`plab so`yi-lishi jiddiy muammo bo`lib qoldi. Qoramollar boshirespublika bo`yicha 1930-yili 60 mingdan ziyodgakamaydi. Jadal Jamoalaslitirish va quloq xo`jaliklarini tugatish,o`rtahol dehqonlarga nisbatan zo`rlik qilish respub-likadagi siyosiy vaziyatni keskinlaslitirdi. Dehqonlarningnoroziligi kuchayib, ayrim tumanlarda ommaviy norozi-lik namoyishlari boshlandi. 1930-yil 25-fevralda ularFarg`ona vodiysining bir qancha tumanlarida bo`libo`tdi. So`ngra Andijon, Buxoro, Toslikent, Xorazm vaSamarqand okruglarining ba`zi tumanlariga yoyildi. Jamoalaslitirishga qarshi chiqishlar bir qancha hollar-da sovet hokimiyatiga qarshi siyosiy chiqishlarga aylanibketdi. Jumladan, Farg`onada kolxozlarga qarshi namo-yishlar ko`pchilik hollarda siyosiy tus oldi. Partiya ma`muriy tazyiq o`tkazishni pasaytirganbo`lsa ham, haddan oshish va buzg`unchilik hollari avjolib ketgan edi. Shuning uchun dehqonlar kolxozlardanchiqib keta boshladilar. Natijada 1930-yilning martidakollektivlaslitirish foizi respublika bo`yicha 47 %danko`proqni taslikil etgan bo`lsa, may oyiga kelib u29%gacha kamaydi. 1930-yilning kuzidan boshlabdehqonlarga yangidan tazyiq o`tkazish to`lqini boshlan-di. 1931-yilning yoziga kelib dehqon xo`jaliklarining56,7% i birlaslitirildi. 3

www.arxiv.uz 1931-yilning bahoridan boshlab O`zbekistonda yalpijamoalaslitiriladigan tumanlar qaytadan tuzildi. 1930—1933-yillari tugatilib, quloq qilingan xo`jaliklar soni 5,5mingtaga yetdi. Quloq qilinganlarning ahvoli Majburan ko`chirib yuborilganlarning ahvoli nihoyatda og`ir kechdi, ularning ko`pchiligi yo`lda nobud bo`ldi. Quloq qilinganlarning birqismi Ukraina, Sibir va Qozog`istonning odamyasliamaydigan cho`llariga, o`rmonlariga surgun qilindi,yana bir qismi respublikaning boshqa joylariga zo`rlik bilan ko`chirildi. Kolxozlaslitirishga qarshi chiqishimumkin deb hisoblangan tadbirkor xo`jaliklarni, ruho-niylarni «uchlik», ya`ni partiya, sovet, icliki ishlar organ-lari rahbarlaridan iborat komissiya qarori bilan quloq qil-ganlar. Ko`chirilganlar uchun respublikaning o`zida —chekka joylarda 17 ta «quloq qishloqlari», aniqrog`i,lagerlari taslikil qilingan. Shunday lagerlardan bin Samarqand viloyatidagiMiyonko`l orolida joylasligan edi. Miyonko`llikkeksalarning eslasliicha, 30-yillarning boshlarida buyerga icliki ishlar organlari xodimlari bir necha mingquloq qilinganlarni keltirib joylaslitirgan. Ular kelganidaorolning to`qayzorlarida qayrag`och, saksovul vaqamishlar o`sib yotardi. Orol o`rtasi botqoqlik va ko`llar-dan iborat edi. Bandilarga zovurlar qazdirilib, botqoqlik-lar suvi quritilgan, qayrag`ochlar, saksovullar kesilibpechlarda yoqilgan. Ular qamishlardan bo`yralar to`qib,lager qurganlar. Bu lagerda NKVD xodimlari bandilarnioddiy hayvonchalik qadr qilmay kamsitar, xo`rlar, ovozchiqarishsa birovdan so`ramay otib taslilar, beayov ish-latardilar. Quloqlar Miyonko`l orolida yer chopar, paxta, .sholi ekardilar. Ko`p bandilar mehnatning masliaqqatla-ridan, ochlikdan, kasallikdan, soqchilarning zulm vaazoblaridan begunoh o`lib ketdilar. Har kuni o`nlabmurdalar o`ris arava-briclikasida bandilarning o`zlariqazigan handaqlarga kafansiz eltib taslilanar edi. 1930—1933- yillarda Miyonko`lda Farg`ona vodiysi va boshqaviloyatlardan quloq qilib keltirilgan begunoh kishilarningyarmiga yaqini qatl etilgan. 4

www.arxiv.uz Surgun qilingan quloqlarning ahvoli ko`chirilgan-larnikidan oson bo`lmagan. Ularning bola-chaqalariba`zan dim, ba`zan sovuq usti yopiq masliinalarda, qizilvagonlarda uzoq-uzoq Rossiya o`lkalariga olib ketilardi.Yo`l azobiga, issiq- sovuqlarga, suvsizlik, ochlikka chi-damay, quloq qilinganlarning ko`pchiligi manzilga yetibbormasdan halok bo`lardi. Forishlik tibbiyot olimi A.Abdurahmonov otasi vaqariyalardan eshitib hikoya qilishicha, Forish tumanidan1929—1933-yillarda bir necha yuz xo`jalik quloq qilin- gan. Shu tumanning Nokurt qishlog`idan o`ndan ortiq xo`jalik, jumladan, uning otasi va ikki amakisi Stavropolo`lkasining Terek o`rmonlariga surgun qilingan. Otasi 10yil muddatni o`tab, ona-yurtiga qaytgan. Ammo ikkiamakisi o`sha yerda sovuq va ochlikdan o`lib ketgan.Barcha quloq qilinib surgun qilingan va ko`chirilgan-larning taqdiri shunday kechgan. Ularning taxminanuchdan ikki qismi halok bo`lgan. O`zbekiston qishloq xo`jaligini jamoalaslitirish ras-man 1932-yili poyoniga yetdi. Shu vaqtga kelib respub-likadagi dehqon xo`jaliklarining 75 foiziga yaqin qismiumumiylaslitirilgan sektorga birlaslitirildi. Yakka xo`jalikdehqonlarning bir qismi kolxozlardan tasliqarida qoldi,lekin ularga iqtisodiy jihatdan tazyiq o`tkazish yanadakuchaydi. Yakka xo`jaliklarga solinadigan qishloqxo`jalik soliqlari oshirildi, davlatga majburan topshiri-ladigan mahsulot hajmi esa kokozlar uchun belgilanganme`yorlarga qaraganda 50 foizga ko`paytirildi. 1939-yilgakelib esa respublikada yakka xo`jaliklarga butkul barhamberildi. Jamoalaslitirish qishloq xo`jaligini ma`muriy-buyruqbozlik tizimi bilan boshqarishni mustalikamladi,dehqonlarning mustabid davlat asoratiga tushishiga yo`lochdi. O`zbekistonda qishloq xo`jaligini jamoalaslitirishdavrida 40000 dan ortiq dehqon xo`jaliklari quloq qili-nib, ulardan 31700 tasi qatag`on qilindi. Kolxozlarning davlat tasarrufiga olinishi Kolxoz tuzilishining eng boshidan qishloq xo`jalik artellari mulklarini davlat tasarrufiga o`tkazish boshlandi. Kolxozlar dehqonlarningishlab chiqarish vositalarini 5

www.arxiv.uz birlaslitirish asosida tuzildi,bu vositalar yagona bo`linmas fondga qo`shildi. Mabodokolxozchilar kokozdan chiqib ketadigan bo`lsalar, vosi-talar ularga qaytarib berilmas edi. Bu dehqonlarningmulkdan ajralishini boshlab berdi. Kokozlar iqtisodiyjihatdan butunlay davlatga qaram bo`lib qoldi. Ularningmustaqilligi va tasliabbusi keskin cheklandi. Yirik ishlab chiqarish vositalari MTSlar ko`rinishidadavlat qo`lida to`planib bordi. MTSlar kokoz dalalarininatural haq evaziga ishlab berar, bu haqning miqdorlariesa yuqoridan belgilab berilardi. 193 3-yil boshlariga kelganda O`zbekistonda 73ta MTS ishlab turdi. Ularqishloq xo`jaligini texnik jihatdan qayta qurishnitezlaslitirdi, lekin texnikani ularda to`plasli qishloqmehnati imkoniyatlarini ochib berishga yordam qilmadi.Amalda kolxozlar ham, MTSlar ham yer egalari emasdi-lar, yerning egasi aslida davlat bo`lib qoldi. O`zbekistonda kolxozlar tuzish bilan bir qatordasovxozlar — davlat xo`jaliklari tuzish yuzasidan ham isholib borildi. 1932-yilda respublikada 60 dan ziyod sovxoz bor edi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining noiqtisodiy usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotning bir qis- mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib olishda ifodalandi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish, respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi. Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga kiritishini ko`zlar edi. 1929—1932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish asosidagina amalgaoshirildi. Mana shu davrda kolxozlar icliki turmushi tartibgasolinmaganligi tufayli katta qiyinchiliklarni boshidankechirdi. Kolxozchilar mehnatini oqilona taslikil 6

www.arxiv.uz etish,hisobga olish va unga haq to`lasli usullari hali yo`q edi.1931—1932-yillardan boshlab mehnatga ishbay asosdahaq to`lanadigan doimiy brigadalar taslikil etila boshlan-di. Bu mehnat sarfini va mehnat kunlari shaklidato`lanadigan haq miqdorlarini belgilaslini ko`zda tutardi. Ko`rilgan choralarga qaramay, qishloq xo`jaligi ishlabchiqarishida biror yirik o`zgarishlar bo`lgani yo`q.Dehqonlarning qattiq mehnati va shijoati tufayli O`zbe- kiston qishloq xo`jaligida 1935—1937-yillardan boshlab ba`zi yutuqlar qo`lga kiritildi. Don, sholi, arpa, makka-jo`xori ishlab chiqarish ko`paydi. Chorvachilik qishloqxo`jaligining muhim sohasi bo`lib qoldi. 1940-yil boshi-ga kelib qoramollar soni 1934-yildagiga qaraganda biryarim baravardan ziyodga ko`paydi. Qishloq ahlining fidokorona mehnati o`zim`ng nati-jasini berdi. 1939-yilda yalpi paxta hosili deyarli 1 mln583 ming tonnaga yetdi, paxta hosildorligi esa gektariga17,8 sentnerni taslikil etdi. O`zbekistonda kanopyetishtiriladigan bo`ldi, kanop ishlab chiqarish umumit-tifoq miqyosiga nisbatan 3 foizni taslikil etdi. Urushdanoldingi yillarda O`zbekiston mamlakatda yetishtiriladi-gan barcha pillaning yarmini berar edi. Qishloq xo`jali-gini mustalikamlasli, ayniqsa, paxtachilikni rivojlantirishuchun sug`orish inshootlari qurilishi katta ahamiyatgaega bo`ldi. Bunday qurilishlarni hasliar usulida olib bo-rish odat tusiga kirdi. O`zbek xalqining jasorati bilan,jumladan, 1939-yil 1-avgust—15-sentabrda KattaFarg`ona kanali qazildi. Natijada 1937—1940-yillarmobaynida O`zbekistondagi sug`oriladigan yerlar may-doni 260 ming gektarga kengaydi. Lekin O`zbekistondaqishloq xo`jalik ishlab chiqarishi asosan Markaz sanoa-tining ehtiyojini qoplasliga qaratildi. Kolxoz tuzilishi sharoitlarida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishining hamma sohalari qat`iy nazorat ostigaolindi: mahsulot ishlab chiqarish va mehnat unumdorli- gi yuzasidan reja ko`rsatkichlari, soliq majburiyati joriyetildi, jamoa xo`jaliklarining daromadlari va sarf-xarajat-lari belgilab qo`yildi. Kolxozchilar o`z mehnatlariningmevalaridan mustaqil ravishda foydalana olmas edilar.Jamoa xo`jaliklari ekin maydonlari, hosillari va daro-madlarining o`sishi aniq bir 7

www.arxiv.uz kolxozchining, shu jamoa-dagi ma`lum bir mehnatkaslining o`z moddiy holatigaamalda ta`sir o`tkazmas edi. Ko`pgina oilalar qaslishoq-larcha turmush kechirardilar. Majburlovchi va eksplua-tatsiya qiluvchi feodal tuzum o`rnini partiya- davlat tuzu-mi egalladi. XULOSA. Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham Jamoalaslitirish natijasida dehqonlarga xos butun tur-mush tartibi buzildi, ma`naviy-axloqiy qadriyatlar zavoltopdi. «Yuqoridan qilingan inqilob»dan meros bo`lib qolgan eng og`ir narsa — yer egasining yo`qolganligi,mehnatkasli inson bilan yer, jamiyat bilan tabiat alo- qalarining yemirilganligi bo`lsa, ajab emas. Qishloqdaan`anaviy bo`lgan ko`pgina xalq odatlari va rasm-rusum-larini qoralasli, dinga qarshi o`ylamasdan, qo`pol ravish-da o`tkazilgan tasliviqot-targ`ibot ham yomon ta`sirqildi. Shunday qilib, Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi dehqonlarni majburlaslining noiqtisodiy usullaridan foydalandi. Bua vvalo dehqonlar ishlab chiqargan mahsulotning bir qis-mini o`ziga xos bir o`lpon tariqasidagi soliq ko`rinishidatortib olishda ifodalandi. Ma`muriy-buyruqbozlik tizimi o`z e`tiborini paxtayetishtirishni ko`paytirish, respublika iqtisodiyotini xomasliyo tayyorlasliga moslaslitirishga qaratdi. Bundaysiyosat mamlakatning paxta mustaqilligini qisqa muddat-larda qo`lga kiritishini ko`zlar edi. 1929—1932-yillardag`o`za ekiladigan yer maydonlari 550 ming gektardan928 ming gektarga kengaytirildi, yalpi paxta hosili esa652 ming tonnadan 750 ming tonnaga yetkazildi. 1932-yili respublika sobiq Ittifoq bo`yicha paxta hosilining 60foizini berdi. Mana shu paytdan boshlab xorijdan paxtaolib kelish to`xtatildi. Biroq paxta yetishtirishni ko`pay-tirish ekin maydonlarini kengaytirish asosidagina amalgaoshirildi. 8

www.arxiv.uz Foydalangan adabiyotlar: 1. I. A. Karimov. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”. T., 1998 y. 2. O`zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.T.1997. 3. Saidqulov T. “O`rta Osiyo xalqlari tarixshunosligidan lavhalar”. T., 1993y. 4. Azamat Ziyo. “O`zbek davlatchiligi tarixi”. T., 2000y. 5. Boriboy Axmedov. “Ozbekiston tarixi manbalari”. T., 2001y. 6. O`zbekistonning yangi tarixi. II-kitob.T.2000. 7. Xolliev T. O`zbekiston tarixi (1917-1945) maruzalar to`plami.T.2000. 8. Shamsutdinov R. O`zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojiali oqibatlari.T.2001. 9

Похожие

Sovet tuzumining qatag'onlik siyosati va uning o'zbekistondagi og'ir oqibatlari. Sovetlar davrida o'zbekistonning iqtisodiy va ma'naviy qaramligi, uning oqibatlari

Xalqlarning buyuk ko’chishi va uning oqibatlari

Sovet hokimiyatining O`zbekistonda amalga oshirgan

O’zbekiston hududlarining xonliklarga bo’linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari

Birinchi jahon urushining sabablari va oqibatlari