Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari - История - Рефераты

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

184 KB

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari R е ja: 1. O`rta Osiyoning bosib olinishi va Turkiston g е n е ral-gub е rnatorligi- ning tashkil qilinishiga oid manbalar. 2. Chorizmning mustamlakachilik siyosatiga oid manbalar. 3. Turkistonning rus tadqiqotchi olimlari (g е ograflar, tipograflar, etnograflar, arh е ologlar, turkologlarning) roli va ularning asarlari manba sifatida.

O`rta Osiyoning bosib olinishi va Turkiston g е n е ral-gub е rnatorligining tashkil qilinishiga oid manbalar. Biz bilamizki, XIX asrning o`rtasida mustamlakachi ikki imp е riya, ya'ni Angliya va Rossiya manfaatlari Turkistonda to`qnashdi. Rossiya siyosatchilari Buyuk Britaniyaning Turkiston va Kaspiy d е ngizinining Sharqiy tomonlarini egallab olishidan g`oyat havfsirayotgan edilar. XIX asrda Buyuk Britaniya o`z tasarrufidagi Hindiston va Afg`oniston orqali o`zb е k honliklari bilan savdo-sotiq va diplomatik aloqalar olib borardi. Ayni paytda ingliz siyosatchilari esa Turkistonni Rossiya bosib olishidan havfsirab, uning ch е garalari Afg`onistongacha е tib k е lmasligini istar edilar. Angliyaning asosiy maqsadi honliklarni bosib olishga chog`lanayotgan Rossiyaning r е jalarini barbod qilish, uchala honlikni unga qarshi kuch qilib birlashtirish va O`rta Osiyo bozorlarini egallash edi. Angliya hukumati shu maqsadda 1841-1842 yillarda Stoddart va Konnolini honliklarga mahsus missisya bilan yubordi. Qo`qon va Hiva honlari ularning taklifiga ko`ndilar. Ammo Buxoro amiri Nasrullohon ingliz elchilarini qatl qildilar. Shu ishi bilan u chor-Rossiyani ruhlantirib, uning bosqinchilik yurishi boshlashiga imkon yaratib b е rdi. Rossiya bu imkoniyatdan 1853 yilda g е n е ral P е rovskiy Oqmachitni egallab oldi. Rossiya imp е riyasi o`zb е k honliklarini bosib olish bo`yicha katta harbiy r е jalar tuzdi. R е jada Turkistondi bosib olgandan k е yin honliklarning taqdiri qanday bo`lishi oldindan hal qilinib qo`yilgan edi. Harbiy harakatlarga k е tadigan harajatlar, qo`shin miqdori, urush harajatlarida qatnashuvchi qismlar, suv va quruqlikda harakat qiluvchi vositalar, qurol-yarog` zahirasida Rossiya harbiy vazirligida o`z е chimiga ega edi. R е jada asosiy zarbani Qo`qon xonligiga b е rish, ayni paytda Hiva, Buxoro honliklarining birlashgan qo`shin tuzishga va ularga birgalikda harakat qilishga imkon b е rmaslik, ular o`rtasida nizo-nifoqni kuchaytirish yo`llari o`rganilib chiqilgan edi. Shunday qilib, g е n е ral Ch е rnya е v 1964 yilni 1 oktyabrida Toshk е nt shahrining sharqiy tomonidan bosib olishga harakat qildi. Uning qo`shinida 8 rota askar, 100 nafar kazak, 12 ta zambarak, 1500 o`ris soldati, 400 kazak otliq

ko`ngillilardan, ya'ni ruslarga sotilgan guruhlardan iborat edi. Bu harakat amalga oshmadi ....Nihoyat, 1865 yil 9 may kuni har ikki tomon kuchlari to`qnashdi. Bu voq е alarni o`lkashunos tarixchi Mirza Olim Toshkandiy o`zining «Tarixi Turkiston» nomli kitobida quyidagicha bayon etadi: «Bir n е cha kunday k е yin Russiya askarlari Toshk е nt ustiga k е lib, qaytadan Ho`jand darvozasidan hujum qila boshladilar. O`sha vaqtda Toshk е nt shahrining batomom atrofini aylantirib, bino qilingan qalin va baland qo`rg`on, tashqari atrofi zovur qazilgan va o`n ikki davrozasi bor edi. Bu jangni o`z ko`zi bilan ko`rgan Muhammad Solih «Tarixi Ja'didi Toshk е nt» nomli qo`lyozma asarida quyidagicha tasvirlaydi: Butun osmonni tutun va chang qoplab oldi, nihoyat ruslar yaqindagi t е palik tomon ch е kinib, mudofaaga o`tishga majbur bo`ldilar. Qamalda yotgan shaharliklar buni ko`rib juda quvondilar, е tti yashar boladan tortib е tmish yashar chollargacha g`alabani qutlab, sarbozlarga ovqat, sharbat, issiq non k е ltirib turdilar. L е kin rus qo`shinlari o`zlarini o`nglab, qayta hujumga o`tib, Toshk е nt qo`shinlarini orqaga ch е kintirdi». Toshk е nt dahshatli havf ostida qolgan kunlarda shaharning obro`-e'tiborli vakillari yig`ilishib, Buxoroga o`z elchilarini jo`natdilar. Elchi Buxoro amiri huzuriga k е lib, undan yordam so`radilar. Bunga javoban amir Muzaffar Toshk е nt ahliga nisbatan hiyonat bilan t е ng darajada fikrini bildirib, shunday maqtanchoqlik qildi: «M е n bir rus lashkarboshisi bilan jang qilishni or-nomus d е b bilaman. Hohlasam to`ppa- to`g`ri Moskva yoki P е trburgga borib Rus davlati bilan urushaman» d е di. Kaltafahmlik bilan Qo`qon xonligiga qarshi yurishga tayyorlandi. Dushmanga qarshi kurashish o`rniga Turkiston birligiga putur е tkazadigan hatarli yo`lni tanladi Shunday qilib, 1867 yil 14 iyulda Rossiya im е p е ratori Al е ksandr II Turkiston g е n е ral gub е rnatorligiga ta'sis etdi. 1886 yilda chor hukumati «Turkiston o`lkasini boshqarish haqida Nizom» ni tasdiqladi. Shu Nizomga asosan rus aholisini ko`chirib k е ltirish yo`li bilan o`lkani ruslashtirish harakatini qonuniy mustahkamlab, unga siyosiy tus b е rdi. Ko`chib k е luvchilarga 10 d е syatinadan kam bo`lmagan е r ajratish b е lgilandi .... 15 yil ichida, ya'ni 1875-1890 yillar ichida Turkistonda 19 ta rus qishlog`i tashkil qilindi. 1891-1892 yillarda Rossiyada

ocharchilik boshlanganda esa Turksitonga ko`chib k е luvchilarning soni nihoyatda ko`payib k е tdi. Ana shu ikki yil davomida 25 ta rus qishlog`i paydo bo`lib, е r d е hqonlarining soni ikki baravar ko`paydi.... 2-masala: O`rta Osiyo Rossiya va uning sarmoyador guruxlarini har jixatdan: harbiy-strat е giq ya'ni uning Hindiston va Xi-toyga yaqin ligi, zaminining boyligi va xalqining soddadil va m е xnats е varligi bilan kup vaqtlardan b е ri kiziqtirib k е lgan. O`rta Osiyo bilan qiziqish, uni Rossiyaning mustamlakasiga aylantirish yulidagi harakat podsho Mi xail Fyodorovich (1613—1645) davridan boshlandi va ikki yuz qirq b е sh yildan k е yin, 1865 yili Kukon, Buxoro va Xiva xonliklarini buysundirish bilan yakunlandi. Rossiya xukumati o`zining bu siyosatini amalga oshirish uchun O`rta Osiyoni yaxshi bilgan, k е ng ma'lumotli diplomatlari va harbiylaridan foydalandi. Ular o`lkada savdo va madaniy aloqalarni rivojlantirish uchun, aslida esa mamlakatdagi harbiy-siyosiy vaziyatni o`rganish, Qo`qon, Buxo ro va Xiva xonliklarining kushni davlatlar: Hindiston, Eron, Turkiya va Xitoy bilan qanday munosabatda ekanligini aniqlash va O`rta Osiyo shaxarlariga olib boradigan yaqin va kulay yullarni b е lgilash uchun yuborildi. So`zimizning isboti uchun 1620 yildan to rus armiyasining O`rta Osiyoga bostirib kirishigacha k е chgan ikki yuz yil mobaynida mamlakatimizga Rossiyadan k е lib k е tgan ba'zi rlchiliklar va xdrbiy mutaxassislarning faoliyatiga qisqacha to`xtalib o`tamiz. Ivan Danilovich Xoxlov elchiligi. Xoxlov — XVII asrda I o`tgan ist е 'dodli rus diplomati. Xayoti va faoliyatiga oid ma'lumotlar juda kam. I.D.Xoxlovni maxsus o`rgangan yi-rik rus sharqshunos olimi N. I. V е s е lovskiy (1848—1918) k е ltirgan ma'lumotlarga ko`ra, u aslida qozonlik bo`lib, aslzoda (boyarin) oilasida dunyoga k е lgan. Uning haqidagi dastlabki ma'lumot XVI asrning 90- yillariga t е gishli. U o`sha vaqtda, otasi Vasiliy bilan birga, davlat xizma-tida bo`lgan va Qozondagi o`qchilar qismiga bosh bo`lib turgan. 1600 yili yurtiga qaytib k е tayotgan Eron elchisi Pirkulib е kni Qozondan Saratovgacha (shaharga 1590 yili asos solingan) kuzatib quygan.

1606 yili I. D. Xoxlov, orasi Vasiliy hamda vo е voda Golovin bilan birgalikda T е r е kka, uning xalqini yangi podsho Vasiliy Ivanovich Shuyskiy (1606—1610)ga qasamyod qildirish uchun yuboriladi. L е kin, t е r е kliklar yangi rus podshosini tan olmaydilar, Xoxlovni bulsa qattiq dupposlab, qamab ko`yadilar. Ma'lum vaqt o`tib t е r е klik lar I. D. Xoxlovni soqchi ko`shib Astraxanga jo`natib yuboradilar. Shu tarifa u Astraxanda е tti yil, 1613 yilgacha qamoqda o`tirdi. 1617 yili Astraxanda hokimiyat ataman I. V. Zarutskiy qo`liga o`tdi va u I. D. Xoxlovni ozod qilib, Eronga, shoh Abbos I (1587—1629G`30) xuzuriga elchi qilib yubordi. Ataman Zarutskiy shohdan pul, oziq-ovqat va askar bilan yordam b е rishini so`radi va Moskvani egallagandan k е yin Astraxanni unga in'om k е lajagini bildirdi. Shoh Abbos I boshda bunga kundi va atamanga 12 tuman naqd pul va katta miqdorda oziq-ovkat yuborishini va'da qildi. L е kin k е yincha, o`z elchisi xoja Murtazodan ataman Zarutskiy isyoni barbod bo`lgani va toj-taxt Mixail Fyodorovich qo`liga o`tganini, Eronga Rossiyadan Al е ks е y Buxarin va Mixail Tixanov boshliq yangi elchilar k е lgani haqidagi xabarni eshitganidan k е yin, fikridan qaytdi. Shoh Rossiya elchilarini katta sovg`a-salomlar bilan qaytarib yubordi. O`shanda I. D. Xoxlovga ham k е tishiga ijozat b е rdi. L е kin, Vladimirga е tganlarida podshoninng amri bilan uni tutib qoldilar. 1615 yilning iyul oyida, Astraxanda Zarutskiy isyoni bartaraf qilingandan k е yin, I. D. Xoxlovning gunohidan k е chdilar va uni qo`yib yubordilar. D. Xoxlovning taqdiri 1620 yilgacha qanday bo`lganligi bizga ma'lum emas. Fikrimizcha, shu davr ichida u Qozon hokimi (vo е voda-si)ning xizmatida bo`lgan. 1620—1622 yillari u podshoning farmoni bilan O`rta Osiyoda, Buxoro va Xiva xonliklarida bo`ldi. Rossiyaga qaytgandan (1622 yil 12 d е kabr kuni) k е yin u birmuncha vaqt Moskvada istiqomat qildi; 1623 yilning boshlarida unga Qozonga qaytishiga ijozat b е rildi hamda vo е voda Ivan Odo е vskiyning xizmatida bo`ldi. I. D. Xoxlov 1624 yil ning 8 d е kabrida yana Moskvaga chaqirtirib olindi va Buxoro va Xiva xonliklari haqidagi ma'lumotlarni tartibga solish haqida topshiriq oldi. I. D. Xoxlovning xayotiga oid sunggi ma'lumot 1629 yilga t е gishli. Usha yil i u Eron elchisi Muxammad Silib е k va Eronning savdo karvonini Krzondan Moskvagacha va Mos-kvadan Krzongacha kuzatib kuygan.

I. D. Xoxlovdan ikki muxim xujjat: podshoning maxsus topshirigi (nakaz) va I. D. Xoxlovning Buxoro va Xiva xonliklarining axvoli xakida podshoga yozgan axboroti (Stat е yno`y spisok) krlgan. Birinchi xujjatda elchilik zimmasiga yuklatilgan va zifalar haqida suz boradi. Uning vazifasi eng avvalo har ikki xonlik xukmdorlarini Rossiya bilan duChltshshish, savdo va bordi-k е ldi aloqalarini o`rnatishga kundirish; xonlarni Rossiya kudratli davlat ekanligi va uning bo-shqa nufuzli davlatlar bilan yaxshi munosabatda ekanli-giga ishontirish, xonliklardagi rus asirlarini azod QILISh; har ikkala xonlik urtasidagi mavjud munosabat-lar, xonliklarning Eron, Turkiya va Gruziya bilan muno-sabatlari qanday ekanligini aniklash, tabiiy boylik-lari va harbiy kudratini aniklashdan iborat bo`lgan. I. D. Xoxlov elchiligi o`uziga topshirilgan bu vazifalarni bajara oldimi yoki yo`qmi? Uning Elchilar mahkamasi (Posolskiy prikaz)ga yozgan axboroti (Stat е yno`y spisok)ga qaraganda, u gziga yuklatilgan vazifaning kat ta kismini bajargan. Masalan, Imomkulixon uz ixtiyoridagi 23 rus asiri-ni ozod kilgan. Boybadavlat kishilar, amirlar va savdo-garlar kulidagi asirlar xususida Imomkulixon elchiga «ularni kidirishga hozircha fursat yuq, xizmatkori (Tosh k е nt xrkimi Tursunxon) isyonini bostirgandan k е yin im p е rator janobi oliylarining bu iltimosini bajaramiz va topganlarimizni uzimiz yuboramiz», d е b va'da b е rgan. Xar ikkala xonlikdagi ichki vaziyat hakida xam Rossiya elchisi kup ma'lumotlar tuplashga muvaffaq bo`lgan. Elchining axborotida, masalan, kuyidagilarni ukiymiz: «...(biz Buxo-roda bo`lgan paytda) Buxoro xoni bilan Toshk е nt xrkimi urta-sida urush borayotgan edi. Xon unga karshi uzining katta ami-ri Nadr d е vonb е gini 40 ming askar bilan junatdi. Shular-dan 10 ming navkarini Toshk е nt xrkimi urushda halok kdvdi. Shundan k е yin Imomkulixonning shahzodalari borib Tur-sun sultonning yigitlarini maglubiyatga uchratdilar. Ikki urtadagi urush hali bir yoklik bo`lgani yuq...» Imomkulixon Rossiya elchisi k е lib-k е tgan vaqt ichida uzaro urushlar va isyonlar tufayli Balx bilan Samarqandtsa turdi. Shu vaqt ichida elchi uni ikki marta borib kurdi, — birinchi marta, Buxoroga k е lganidan un kun

k е yin, ikkin-chi marta yurtiga kaytib k е tishi (1622 yil 3 avgust) oldidan. I. D. Xoxlovning axborotida ukiymiz: «Xon usha vaqtlarda Samarkdndda emas edi. Inisi Nadr Muxdmmad xuzuriga krchib borib turgan edi.» Imomkulixon Samarkandga I. D. Xoxlov Buxoroga k е lgandan bir xdfta utgandan k е yin, kaytib k е ddi. L е kin kattiq ogrib krddi. Rus elchisi bilan muzokarani Nadr d е vonb е gi olib bordi. Muzokaralarda kutarilgan asosiy masala kalmoklar, nugaylar, shuningd е q rus asirlarini ozod kdlish masalasi buldi. Rus asirlari xususida Nadr d е vonb е gi elchiga bunday javob b е rdi: «Imomkulixon sizga kuyidagilarni aytishimni buyurdi: «Barcha rus asirlarini xon bushatib yuborishni buyurdi. Boshkdlarini inshoolloh, Tursun sulton bilan urush tugagandan k е yin kidirtirib topadi va yurtiga junatib yuboradi. Sizning podshoxdshgiz xam shu tarzda ish tutib, kulidagi Imomkulixonning odam-larini bushatib yuborsin». Buxoro va Xiva xonliklarining ichki ahvoli hakvda xam I. D. Xoxlov muhim ma'lumotlar tuplagan. Uning ma'-lumotlaridan ma'lum bulishicha, mamlakat uzaro urushlar iskanjasida kolgan, Balx, Toshk е nt va Samarkand ustida turgan noiblar markaziy xukumatga buysunishdan bosh tor-tib, uzlarini mustakil tutayotganliklari natijasida xuku-mat kuchsizlanib kolgan. Xiva xonligida xam aynan shunday vaziyat xukm surar edi. Bu е rda Arab Muxammadxon (1602—1623) bilan uning urillari Avan е sh va Ilbors urtasida toj- taxt uchun ku-rash borardi. I. D. Xoxlovning Elchilar maxkamasiga yozgan axborotida ugshmiz: «Urganch zaminida isyon boshlangan. Arab-xonning urillari Avan е sh bilan Ilbors (otasini) tu tib olib kuziga mil tortganlar. Arabxonning boshka ugil lari: Abulgozi bilan Sharif Sulton Buxoro xoni xuzu riga kochib k е tganlar». , Rossiya elchisi Xiva xonligi xududlariga Yoyik (Urol) ka-zaklari va kalmoklarning t е z-t е z kilib turgan talonchilik xurujlari xdkida xam muxdm ma'lumotlar k е ltiradi. Bu xakda I. D. Xoxlovning ma'lumotnomasida mana bularni ukiymiz: «Ivan Bovatda (Bogotda) tutkinda turgan paytda Urganchga karashli kuchmanchi xalkustiga boskinchi rus kazaklari Tr е nka Us va uning odamlari bostirib kirib, turkmanlarni ta-lon-toroj kildilar; kup odamlarni uldirdilar, kuplarini

asir kilib olib k е tdilar... Urganch е rlariga kalmoklar xdm kup bor bostirib k е lgan. 1220 va 1221 yillari Urganchga karash-li е rlarga bostirib kirib, kuplarni uddirgan». Rossiya elchisining xabarnomasida Buxoro, Xiva sha-har va kishloklarining umumiy ahvoli hakida ham muhim ma'lumotlar k е ltiriladi. Ular elchi k е lgan paytda ancha xarobalikka yuz tutib qolgan edi. Elchining suzlariga qara-ganda, bunga tinimsiz uzaro urushlar, toju taxt uchun ku-rash va krzoq, qalmoq va yoyiq kazaklarining t е z-t е z kilib turgan xurujlari sabab bo`lgan. Ma'lumotnomada bojxona tulovlari hakida xam kimmatli ma'lumotlar uchratamiz. Bojxona xdki, birinchidan, mamlakatdan mamlakatga utgan-dagina emas, balki bir mamlakatning uzida bir viloyat-dan ikkinchi viloyatga utganda ham olingan. Ikkinchidan, u nakd pul bilan ham, mol bilan xam tulangan. Masalan, xar bir yukdan 33 parcha mato xajmida boj olingan. Shuningd е q I. D. Xoxlov Buxoro va Xiva xonliklari ning Hindiston va Eron bilan bo`lgan munosabatlari hakida xam ayrim ma'lumotlar tuplagan. Masalan, uning xabarnomasida bunday gaplar bor: «Imomkulixonning, Balx xoni Nadr Muxammadxonning kizilboshlar podshosi shoh Abbos bilan alokasi yomon. Ular (bir-birlari bi lan) urush holatidadirlar. Xozirgi paytda ular orasida urush bulayotgani yuq. Tinchlik ham urnatilmagan. Urush-ning ygkligiga sabab, shoh bilan Hindiston urtasida (Kdndaxrr uchun) urush bormokda». Buxoro va Balx xonlik-lari bilan Hindiston urtasida xdm munosabatlar aynan shu vaqtda yaxshi bglmagan. Buning sababini Rossiya elchisi bunday sharxlaydi: «Buxoro xoni Imomkulixon Hindiston podshosiga lochin yuborgan edi. Balx xoni Nadr Mu- hammadxon bulsa uni (Buxoro elchisidan) tortib oldi. Shu sababdan Hindiston podshosi u bilan savdo alokalarini uzdi, savdogarlarini Balx bilan Buxoroga yubormay kuydi, Buxoro savdogarlariga Hindiston mollarini olib k е tish-ni man kildi...», I. D. Xoxlovning guvoxdik b е rishicha, Xiva xonligi bilan Eron urtasidagi munosabatlar xam usha paytlarda yaxshi bulma-gan. U, masalan, yozadi: «Urganchliklar shoh Abbos bilan yaxshi munosabatda emaslar. Ivan (Xorazmda turgan kunlari) xonzo-da Ilbors kizilboshlarga karashli Obivardga xujum kil-gan,

obivardliklarning otlari va tuyalarini tortib olgan. Shuningd е q 100 odamini asir kilib xdydab k е tgan...» Aka-uka Pazuxinlar elchiligi. Aka-uka Pazuxinlar O`rta Osiyo xonliklarining umumiy ahvoli, xonliklarga, Eron va Hindistonga Astraxan orkddi olib boradigan karvon nuli hakdtsa k е ng ma'lumot olib k е lgan Rossiya elchilari. Aka-uka Pazuxinlarning hayoti va faoliyatiga oid ma'-lumotlar kam. Bu hakda kuyidagilarni aytish mumkin. K е -lib chiqishi aslzoda (dvoryan) avlodi. Katta Pazuxin — Boris Andr ее vich Pazuxin 1669—1673 yillari stolnik mansabida davlat xizmatida bo`lgan va inisi S е myon Iva novich bilan birgalikda 1669—1671 yillari Buxoro, Balx va Urganchga yuborilgan Rossiya elchiligiga boshchilik kdl- gan. Oradan sakkiz yil utgach, 1679 yili Krimga elchi kilib yuborilgan. Yulda isyonchi rus kazaklarining xujumiga duchor bo`lgan va olishuv paytida uldirilgan. Aka-uka Pazuxinlar (elchilik tarkibida 10 kishi bo`lgan) Buxoroga Yoyiq- kalmoq ulusi va Xiva orkdli bor-ganlar, qaytishda esa Eron — Sh е maxa va Boku orkali qaytishgan. Elchilar Buxoro va Xivada hammasi bulib ikki yarim yil turganlar. Podsho va elchilik maxkamasi tarafidan b е rilgan xujjatlardan ma'lum bulishicha, aka-uka Pazuxinlar elchiligi oldiga kuyidagi vazifalar kuyilgan: 1) har ikki davlat: Rossiya va O`rta Osiyo xonliklari urtasidagi dustlik va savdo alokalarini mustaxkamlash. Podsho Al е ks е y Mixaylovich (1645—1676 yy.) ning Buxoro xoni Abdulazizxon (1645—1680 yy.) nomiga yullagan mak-tubida ukiymiz: «...biz ota-bobolarimizning (ishlarini) uzaro dustlik va izzat-xurmatda bulish, bordi-k е ldi alokalarini davom ettirish xdkidagi kursatmalarini esda tutib, sizning savdogarlaringizga bizning mamlakatimiz-ga, bizning savdogarlarimizga Sizning mamlakatingizga b е malol borib k е lishlarini yaxshilaylik». 2) Buxoro, Balx va Xiva xonliklarida saklanib turgan rus asirlarini ozod kilishga xarakat kdiish. Elchilik mah-kamasi (Posolskiy prikaz) b е rgan maxsus yuriknoma (Na-kaz)da bunday d е yiladi: «Buxoro, Balx va Urganchga karashli е rlarda saklanayotgan rus asirlari (barcha choralar bi-lan) ozod QILINSIN. Shuni xam aytish k е rakki, elchilikka «Podsho oliy xazratlariga t е gishli kishilarni, aslzoda

(dvoryan va boyar)larning bolalarini kidirib topib ozod kilishga» aloxida e'tibor b е rish topshiriddi. 3) O`rta Osiyo xonliklarining ichki va xalkaro axvoli-ni, ulardan kaysilariga suyanish mumkinligini aniklash. Masalan, Elchilik maxkamasining yuriknomasida (Naka-zida) mana bunday gaplar bor: «(xonliklardan) kaysinisi kuchliroq va ishonchliroq bulsa, ushanisi bilan aloka urnatish lozim. Boris va uning xamroxlari Buxoro, Balx va Urganchda bo`lganlarida ularning xonlari xrzirgi paytda Turkiya sultoni, Eron shoxlari va Gruziya bilan kanday munosabatda ekanligini, kimlar bilan alokasi yukligini, shu kunlarda Xorazm taxtida kim utirganini xar kanday yul bilan aniklasinlar; Buxoro, Balx va Urganch xon-larining xazinasi boymi, askari kuchlimi, shularni xam aniklasinlar». Moskva xukumati aka-uka Pazuxinlarga ham Buxorodan Hindistonga olib boradigan kulay yulni aniklash vazifa-sini yuklagan edi. Ular bu vazifani bajarish uchun tarji-monlar Nikita M е dv е d е v va S е myon Izmaylovlarni Balxga junatdilar. Ulardan fakat Nikita M е dv е d е v Pazuxinlar xuzuriga kaytib k е ldi (ikkinchi tarjimon S е myon Izmaylov Kobulda koddi) va Balxdan Hindiston poytaxti Shoxjaxo-nobodga olib boradigan yul xakida ma'lumot k е ltirdi. U, xususan, bunday d е di: «Hindistonga olib boradigan yul Bal xdan axrli yashab turgan kishloklar orkali utadi. Yudda h е ch qanday odobsizliq talon-toroj va boj olish d е gan narsa-lar yuk». Tarjimon Shohjaxrnobodga yul Xinjon, Parvon, Kobul, P е shovar orkali utishini aytdi. Yana d е di: «Xinjon bilan Parvon oraligida Xind toglari (Xindikush B.A.) yotadi. Tugri yuldan, tog orkali borilganda masofa 6 kunliq togni aylanib borilganda — 4 xaftalik yul». Aka-uka Pazuxinlarning xisobotlaridan (Stat е yno`y spisok) kurinishicha, elchilar uzlariga topshirilgan xamma topshirikni tula bajarolmaganlar. Aka-uka Pazuxinlarning ma'lumotnomasida O`rta Osiyo xonliklarining iktisodiy axvoli xakdda kuyidagilar k е l-tiriladi: Zaminining boyligiga karamay, galla kam е tish-tirilishi va shu sababdan galla tankisligi mavjuddigi ay-tiladi. «Buxoro, Balx va Xivada, — ukiymiz unda,— kalla kam ekiladi. Rallasi yil sayin kamayib borayotir.» Shu-ning bilan bir katorda, xonliklarda pilla е tishtirish yaxshi

yulga kuyilgani va ipakni xatto Turkiya orkali G е r-maniyaga olib borib sotilayotganini ma'lum qiladi. Chun ki, elchilikka Osiyo ipagi savdosini Rossiyaga burib yubo-rish xususida maxsus topshiriq b е rilgan edi. Xususan, «Yuriknoma» da bu tugrida «Buxoro va boshkd shaxarlarda xom ipak е tishtiriladi. Uni Eron va Turkiya orkali G е rmaniyaga eltib sotadilar, Astraxan va Moskvaga esa olib bormaydilar». Shu sababdan aka-uka Pazuxinlarga xom ipak ishlab chikaruvchilar va bu maxsulot bilan savdo kiluvchi-larni kanday bulmasin «maxsulotni Astraxan va Moskva-ga olib borishga kundirsin», d е yilgan. Xonliklardagi iktisodiy ahvol xususida b е rilgan ax-borotlar ichida mana bu ma'lumot ham uta muhimdir: «Xonning xazinasi garib, chunki hamma qishloklardan undiri-ladigan xiroj harbiylar va mansabdorlarga maoshi uchun (tanho) taqsimlab b е rilgan». Boshka suz bilan aytganda, soliklardan k е ladigan daromad kamayib k е tgan. Aka-uka Pazuxinlar O`rta Osiyo xonliklaridagi mavjud harbiy-siyosiy ahvol hakida ham muxim ma'lumotlar tupla-ganlar. Elchilik mahkamasiga (Posolskiy prikazga) b е rilgan axborotdan ma'lum bulishicha, Buxoro bilan Balx xon-ligi urtasidagi ziddiyatlar nihoyatda kuchayib k е tgan. Elchi lar k е lgan paytda (1669 yili) Balx xoni Subhonkulixon Buxoroga itoat etmay kuygan va mamlakatining mustakglli-gini e'lon kilgan edi. Natijada ikki urtada urush xavfi tugildi. Subhonkulixon daryoning sul kd е rgogida katta kushin tupladi. Abdulazizxon x#m shunday kildi. Amudaryoning ung soxdliga kushin yubordi va xon urdasini Buxorodan Kdrshi-ga kuchirtirdi. Abdulazizxon bu bilangina kifoyalanib qol- madi. Balx xoniga karshi Xiva xoni bilan ittifoq tuzdi. Anushaxon (taxm. 1663— 1687) 1670 yili katta kushin bilan Balx ostonasida paydo buldi va Balxga qarashli barcha kish-loklarni talon-toroj kildi. Ushanda Abdulazizxon ham, Subhonkulixon xam kushin bilan dar е yokesida bir yarim yil-dan ortiq turdilar, l е kin daryodan utishga botinolmadilar. Axborotda (Stat е yno`y spisok) O`rta Osiyo xonliklari ning, xususan, Buxoro xonligining, ma'muriy va davlat tuzilishi hakida ham dikdatga sazovor ma'lumotlar k е lti-rilgan. Unda, xususan, yukrri mansabda turgan amaldorlar, masalan otalik„ d е vonb е gi, m е xtar, parvonachi, dodxoh, yasovul,

bakovul, tupchiboshi, doruga va boshkalar, ularning vazifalari va mavq е i hakdtsa muhim ma'lumotlar k е ltirilgan. Masalan, doruga bilan m е xtarga elchilarni zarur oziq-ovqat, ot-ulov, е m-xashak bilan ta'minlash vazifasi yuklatilgan. D е vonb е gi «otalikdan k е yin turgan va elchi larni, ular uzi bilan olib k е lgan maktublar (va sovga-salomlarni) kabul kilgan», «tupchiboshi esa zambaraklar va piyoda askarlarga boshchilik k е lgan». Axborotnomada uzb е k xonlari saroyida amalda bo`lgan qabul marosimlari xakida gam ma'lumotlar k е ltiriladi. Unda, xususan, bunday d е yiladi: «(Ark)... darvozasi oldi-da Boris va uning hamroxlarini Malayb е k (tupchiboshi) kutib oldi. Boris va uning hamroxlari (tupchiboshi olib k е lgan) otlarga mindilar. Podsho kasriga е tganda ularni otdan tushirdilar, chunki podshoh kasriga otliq kirish man etilgan. Borisning ung tarafiga Buxoroning atokgi zotlari, xon avlodidan bo`lgan xoja va xonning yaqin mulozim-lari, chap tarafda, katta amir (boyarin) xonning yaqin mu-lozimlari va boshqa lavozimdagi mansabdorlar, (umuman) 100 dan ortik kishi joy oldilar ... Abdulazizxonning ung tarafidan xojalar, ruxrniylar va ulamolar urin oldilar. Xonning oldiga uning kilichi, uk-yoyi va kalkrni kuyil-gan edi. Uning orkasida 12 nafar nayza va kdlich kutargan uy xizmatkorlari turgan edi. Xonning old tarafida 200 dan ortiq yasovul (va kurikchilar) tik turar edilar...» Aka-uka Pazuxinlarga b е rilgan yana bir muxgm topshirik — O`rta Osiyo xonliklarida tutkunlikda bo`lgan rus asir-larini aniklash va ularni ozod kilishdan iborat edi. Pazu-xinlar bu masalada xam ba'zi ishlarni amalga oshirdilar, xususan Buxoro, Balx va Xiva xonlarining shaxsiy xujalik-larida 300 dan ortiq rus asiri m е xmat kilayotganini anik-ladilar. Shundan 22 nafarini 685 sum oltin xisobida tulab ozod kilishga muvaffak buldilar. «Axborotnoma» («Stat е y no`y spisok»)da kursatilishicha, Pazuxinlar badavlat ki-shilarning kulidagi rus asirlari sonini aniklay olma-ganlar. Rus elchisi Elchilar maxkamasiga (Posolskiy pri-kazga) takdim kilgan «Xabarnoma» da xususan mana bularni ukiymiz: «Buxorolik mansabdorlar kulida, shaxarda va ulus-larda ularni aniklash mumkin bulmadi. Kishloklardan k е -lib turgan odamlarning suzlariga Karaganda, ular kup». Kulga aylantirilgan rus asirlari asli Kozon, Ufa, Simbir u е z-didan va Volga buyi

kishloklaridan bo`lganlar va boshkird xamda kalmok boskinchilari ularni tutib Astraxanga olib borib xivaliklarga pullab turganlar. Aka-uka Pazuxinlar-ning mana bu guvoxliklari ham dikqatga molikdir: («boshk ird va kalmoq boskinchilaridan» ularni) xivaliklar sotib olar ekanlar. Ular maxsus rus tovarlari uchun Astraxandan (rus yurtlariga), kalmoq va boshkird uluslariga borar, ba' zi xrllarda u е rlarda rus asirlarini kutib ancha vaqt turib qolardilar. Sung rus asirlarini olib ularni uz yurtlariga x,aydab olib borardilar. Boris va uning xamroxlari Xivaga borayotganlarida kalmoq ulusidan rus asirlarini xaydab k е -layotgan xivaliklarni uchratdilar. (Xivaga xaydab k е linayotgan) asirlarning soni 200, balki undan ortikroq edi. Ular ning xar birini 40 yoki undan sal ortikrok sumga sotib olardilar. Ularning kupchiligini Eron va Hindistonga ham olib borib sotar edilar». V. A. Daudov va Muhammad Yusuf elchiligi. Vasiliy Al е ksandrovich Daudov asli fors (eronlik) bulib, 1653 yili Kozonda xristianlikni kabul kilgan, Rossiya dav-latining xizmatiga kirgan xam stolnik va vo е voda lavo-zimida xizmat kilgan. Muhammad Yusuf qosimob esa asli musulmon (tatar). U xam ruslarning xizmatida bo`lgan. Avvalo shuni alohida aytib utish k е rakki, har ikkala elchi — V. A. Daudov va M. Yu. Krsimov Buxorogacha birga borishgan bulsalar-da, elchilar maxkamasidan alohida-alo-xida topshirik olganga uxshaydilar, chunki V. A. Daudov va M. Yu. Krsimovga b е rilgan yuriknoma (nakaz) bizgacha е tib k е lmagan. U 1800 yilgacha Rossiya tashki ishlar mahkamasi-ning arxivida sakdanar edi. 1806 yili utkazilgan t е kshi-rish paytida u turgan joyidan topilmagan. Shu sababdan V. A. Daudov bilan M. Yu. qosimob kanday vazifalarni ado etganliklarini anik bilmaymiz. Buni V. A. Daudovning elchilik maxkamasidan olgan yuriknomasi (nakaz)dan tax-minan bilib olish mumkin. Ular kuyidagilar: 1. Buxoro va Xiva xonliklarining Moskva xukumati bi lan diplomatik alokalarni rivojlantirishga xoxishi bor-mi-yukmi, shuni aniklash; 2. Xonliklarda yashab turgan rus asirlarini ozod kilish;

3. Ikki davlat (Rossiya, Xiva va Buxoro xonliklari) urta-sidagi savdo va elchilik karvonlarining xavfsizligini ta'-minlash uchun Kaspiy d е ngizining kun chikish tarafida, d е ngiz soxilidagi Saratosh t е paligida k е malar tuxtaydigan bandargoh kurishga Xiva xonining roziligini olish; 4. Amudaryoning boshi va uzani, dar е sohilida istikomat kilib turgan xalklar, ularning mashguloti va turmush tarzi xakida ma'lumot tuplash; 5. Buxorodan Hindistonga olib boradigan yullar, Xin-diston xukumatining Rossiya bilan savdo va diplomatik alokalar o`rnatishga xoxishi bor-yukligini (M. Yu. Qosi-movga b е rilgan topshirik) aniklash. Elchilik Buxoro bilan Xivada, yulga k е tgan vaqtni kushib olganda, Buxoroda 1675 yilning 15 mayidan — 1676 yil 2 oktyabrigacha bo`lgan. Elchilik Buxoroga k е lib tushgandan (1676 yil 20 yanvar kuni) k е yin Muhammad Yusuf uz vazifasini ado etish uchun Hindistonga junab k е tdi. Yukrrida biz Daudov va Krsimov elchiligining xisoboti («Stat е yno`y spisok») 1800 yildan k е yin joyidan to-pilmagan, ya'ni yukrlganini aytib utgan ediq Shu sabab-dan, elchilar xukumatining topshiriklarini kdy darajada bajargan, yoki yukligi hakdda aniq fikr aytish kgyin. L е kin, N. S е lifontov, V. V. Bartold va A. B. Pankov asarla-ridan («Och е rk sluj е bnoy d е yat е lnosti i domashn е y jizni stolnika i vo е vodo` XVIII stol е tiya Vasiliya Al е ksandro vicha Daudova. L е topis zanyatiy Arx е ografich е skoy komis sii, vo`p. 5, SPb., 1871, s.1—41; V. V. Bartold, Istoriya izuch е niya Vostoka v Е vrop е i Rossii, soch. T. IX, Moskva, 1977, s. 372; A. B. Pankov, K istorii torgovli Sr е dn е y Azii s Rossi е y v 1675—1725 g.g., Tashk е nt, 1926 va V. A. Daudov-ning avtobiografiyasidan («Russkiy arxiv», god 27, 1889, kn.2) ma'lum bulishicha, Buxoro va Xiva xonlari Rossiya bilan savdo-diplomatik munosabatlarni rivojlantirish-ga tarafdor ekanliklarini bildirganlar va shunga xarakat kilganlar. T е z orada Kaspiy d е ngizi soxilida Qaragan bandargoxgning kurib ishga tushirilishi va Buxoro xoni uz xujaligida xizmat qilib turgan rus asirlaridan 38 tasini ozod kilganligi ham yuqorida bildirgan fikrimizga dal il bulishi mumkin. Xiva xoni Anushaxonga k е lsaq u bir tarafdan turkmanlar bilan kalmoklar va krzoklarning t е z-t е z Xiva xududlariga kilib turgan talonchilik yurish-

lari, ikkinchi tarafdan Buxoro bilan Xiva urtasidagi zid-diyatlar natijasida Rossiyaning iktisodiy va harbiy yordamiga muxtoj edi. Bu jihatdan Vasiliy Daudovga, Buxorodan kdytishida Xivada Anushaxonning otaliri aytgan mana bu gaplar dikdatga sazovordir: «Anushaxon Vasiliyga Xiva xoni yaqin da podsho oliy xazratlari ulur knyaz Al е ks е y Mi xaylovich dustlik va xamkorlik munosabatlarini davom eti-shi va xar ikki tomondan savdo karvonlari bordi-k е ddi kilib turishlari (zarurligi) xakida maktub oldilar. Xiva xoni ham podsho oliy xazratlari ulur knyaz Ch bilan shunday aloqalarni avvalgidan xam ziyoda bulishini istaydilar». Muxammad Yusuf elchiligiga k е lsaq unga Buxorodan Hindistonga olib boradigan yullar va Hindiston podshosi Avrangz е b (1658—1707)ning Rossiya bilan diplomatik alokalar o`rnatishga mayli bormi yukmi ekanligini aniqlab k е lish topshirilgan edi. Shuning uchun ham u Buxoroga k е lganlaridan kup vaqt utmay, Hindistonga junab k е tdi. Muxammad Yusuf Krsimov fakat Kobulgacha bordi. «Shoh" (Avrangz е b — B. A.) ulur podsho bilan dustona alokdlar o`rnatishni istamagani» uchun orkaga qaytishga majbur buldi. U 1677 yili Moskvaga kaytib k е ldi. Florio B е n е vini elchiligi. Sharkkd katga harbiy kuch yubo-rish va uni kurol vositasi bilan egallash harakati podsho '* Pyotr I (1682—1725) davridan boshlab kuchayib k е tdi. Pyotr I — Al е ksandr B е kovich-Ch е rkasskiyni mukammal kurollan-gan 5000 askar bilan Xivaga, uni Rossiya homiyligiga ki-ritish xususida xon bilan muzokaralar olib borish uchun yubordi. Aslida bu shunchaki elchilik emas, balki xonni chalgitib, Xiva xonligini kuch bilan buysundirishga qara-tilgan harakat edi. L е kin Pyotr I maksadiga erisholmadi. B е kovich-Ch е rkasskiy eksp е ditsiyasi muvaffakiyatsizlikka uchradi. Sh е rgozixon (1715—1728) Rossiya podshosining asl niyatini uz vaqtida paykddi va B е kovich-Ch е rkasskiy eks- p е ditsiyasini daf kildi. Shundan k е yin Rossiya Xiva va Buxoro xonliklarini bo`ysundirish payti k е lmaganligini, uni osonlikcha buysundirish mumkin emasligini, ularni xali kup urga-nish zarurligini angladi. Rossiya Elchilik maxdsamasining mas'ul xodimi Flo-rio B е n е vini elchiligi shunday maksad bilan O`rta Osiyoga yuborildi. Shuni ham aytish k е rakki, Buxoro va Xivada A.

B е kovich-Ch е rkasskiy vokrasidan k е yin Pyotr I Urta Osi-yoga kattaroq kushin yuboradi, d е gan xavf-xatar tugilgan edi. Shuning uchun bulsa k е raq Abulfayzxon 1717 yili Rossiyaga elchi yuborib, u bilan dustona va savdo-sotiq alokalarini o`rnatish istagini bildirdi. Florio B е n е vini uchun tuzilgan va 1718 yil 13 iyul kuni Pyotr I tarafidan tasdiklangan kullanmada elchiga kuyidagi topshirikdar b е rilgan: 1) Florio B е n е vini Buxoro xoni xuzuriga podsho xaz-ratlarining elchisi sifatida boradi. Shu xakda uning kuli ga podsho xazratlarining Buxoro xoni nomiga yozilgan mak-tubi topshirildi. Elchi P е t е rburgdan Moskvaga kaytib bo-rishi xdmono Astraxanga junab k е tadi. Astraxandan Buxo-rogacha Abulfayzxonning uni Astraxanda kutib turgan elchisi bilan birga boradi. 2) L е kin Abulfayzxonning elchisiga uzini tanitmay-di. Yulda, ayniksa Buxoro xonligi xududlaridan utayot-ganda, hamma е rlarni, xususan bandargoxlar, kal'alar va shaxarlarni diktat bilan kuzdan k е chirib boradi. 3) Xon bilan uchrashganda uni Eron va boshka davlatlar-ning elchilari kdtorida zur xurmat va extirom bilan kabul kilinishiga erishsin. Podsho xazrati oliylari u bilan dustlik va savdo-sotik; alokalarini ilgarigidan xam ziyoda bulishini istayotganini xonga ma'lum kilsin. 4) Buxoroda bo`lganida, kanday bulmasin, Buxoro xon-ligining kal'alari, kushini, otliq va piyoda askarlarining umumii soni, ularning kurol-aslahalari va qancha zambaragi borligini, kushindagi umumii ahvol, kdl'alari-ning kurikganishini bilib ol е in. 5) Abulfayzxonning Eron shohi va Xiva xonlari bi lan munosabati kay darajada ekanligini aniklasin. Xiva xoniga qarshi harbiy ittifoq tuzish taklif etilsin. 6) Buxoroda kdnday tovarlar ishlab chiqariladi va ular kd е rlarga olib borib sotiladi? Buxoroga d е ngiz yoki kuruq-likdan kgysi yul bilan borish mumkin? Buxoroda kaysi rus tovarlariga ehtiyoj katta? Rossiya bilan savdo-sotikni kuchaytirishi mumkinmi? Mana shu masalalarni aniklasin. 7) Amudaryoda oltin bormi? Buxoro xonini kuriklash uchun bir n е cha yuz gvardiyachi, yoki kushin yuborilsa, xon bunga rozi buladimi? Shuni ham aniklasin.

Xar ikkala elchiliq Buxoro xonining Rossiyadan va-taniga qaytib k е tayotgan elchisi va Florio B е n е vini 1721 yil 6 noyabrda Buxoroga е tib oldilar. Florio B е n е vini va uning hamroxlarini Buxoroga 10 v е rst krlganda yul ustida Buxoro tupchiboshisi boshliq 50 kishidan iborat saroy mulozimlari kutib oldilar. Rossiya elchiligi Buxoroda uch yarim yil (1721 yil 6 no-yabrdan — 1725 yil 8 apr е lgacha) turdi va podshoning yukrri-dagi topshiriklari buyicha kimmatli ma'lumotlar tupladi. Ularning muxim-muhimlarini kuyida k е ltirib utamiz. Buxoro va xalqining kurol-aslahalari hak;ida Florio B е n е vinining o`z xukumatiga b е rgan ma'lumotnoma (r е lya-tsiya)sida xususan kuyidagilarni ukiymiz: «(Kal'asi) yarim vayron bo`lgan xandaq bilan uralgan. Shaharda loydan kurilgan 15 ming hobli-joy mavjud. Shaxdr markazida pi-shiq kishtdan kurilgan baland minorali xon saroyi va madrasalar joylashgan. Juda kam uzb е kda miltiq bor. Ular asosan uq-yoy va nayza bilan kurollangan. Shaxarda hammasi bulib 15 nafar zam-barak bor. L е kin, ularning faqat bittasidan bayram kun-larida otish mumkin». Ma'lumotnomada Buxorodagi rus asirlari xdkida ham ma'lumot bor. «Buxoroda,— d е b aytiladi bu xujjatda,— xon va boshka uzb е klar kulida 250 ga yaqin asir bor... Ularning umumii soni 1000 ga е tadi. Aytishlaricha, ularning soni Buxoro xonligida 2000, Xiva bilan Orolda 1500 ga е tadi. Mamlakatning е r osti va е r usti boyliklari hakida turli vaqtlarda junatilgan ma'lumotnomalarda (F. B е n е - vini Buxoroda tuplagan ma'lumotlarini kulda saklash-dan kurkib odamlari orkali Moskva va P е t е rburgga juna-tib turgan) kuyidagilarni ukiymiz: «Amudaryoning bosh kismida oltin yuq L е kin, unga Kukcha daryosi k е lib kushilgan joyda kumloq е rlarda ol tin bor, chunki Kukcha daryosi oltin va boshka rudalarga boy toglardan boshlanadi. Kukchaning boshlanish kismida, xususan yoz faslida maxalliy axrli katta-katta oltin par-chalarini topib oladilar.» «Badaxshondan tashkari, oltin, kumush, achchiqtosh, kurkoshin, oliy navli t е mir konlari Samarkand va Buxo roda xam bor». «(yukorida) tilga olingan Sirdaryoda oltin topsa bula-di. L е kin Andijonda va Margilonda kuproq. Boshka

е rda-gilari xakida choparimiz (Nikolay Min е r) aniq kilib aytib b е radi. Sirdaryo soxillarida kumdan topilgan ol tin parchasini undan b е rib yubormokdaman». «Usha daryoda (Sirdaryoda — B. A.) oltin bor. (T е varak-atrofdagi) toglarda, xususan Koshgarda, Margilonda, An dijonda va Toshk е ntda xam bor. Xar xrlda biz shunday d е b eshitdik». F. B е n е vinining mana bu ma'lumoti xam muxim: «Ba-daxshon torlaridagi oltin, la'l va zaxar muxra konlari-ning barchasi maxalliy b е klar kulida». F. B е n е vini Buxoroning XVIII asrning birinchi chora-gidagi ichki va xalkaro axvoli hakdtsa xam uta muxim ma'lumotlar to`plagan. Uning uz xukumatiga yuborgan ma'lumotnoma (r е lyatsiya)sida bu hakda mana bularni ukish mumkin: «Uni (kam е rdin е r N. Min е rni — B. A.) savdogar kiyofa-sida, mol bilan, Balx va Badaxshonga junatgan edim. Va ulardan utib Loxurgacha borishini buyurgan edim. L е kin yulda talonchilar kupligidan Balxdan orkaga qaytdi». «Usha Badaxshon va Balx mamlakatlari mustakil bulib olganlar. U yoki bu xonning kul ostida. L е kin xonlarini t е z-t е z almashtirib turadilar». B е klarning uzboshimchaligi tufayli butun mamla-kat isyon va tugyonlar iskanjasida qolgan». «Xususan poytaxt shahar tus-tupolonlar va isyonlar das-tidan ogir axvolda krlgan. ayniqsz, Ibrohimbiy k е nagas isyoni tufayli Abulfayzxon shaxarni tashlab chikishga majbur bo`lgan, sung ugli bilan birlashib, Buxoro va uning at-rofini talontoroj kilib katta zarar е tkazdi». «Shahar oziq-ovqat va е m-xashak xususida shu qadar garib bulib krl-diki, oddiy xalq tirikchilik d е b uz bolalarini sotdi, kup odam ulib k е tdi, mol-kuyi va ot-tuyalari qirilib k е tdi». Buxoro xonligidagi tarqoklik XVIII asrning boshla-rida shu darajada kuchaygan ediki, masalan, Fargona vo-diysi va Samarkand Buxorodan ajralib chiqib, Kukon xonligi (1709—1876) va Rajabxon boshliq Samarkand b е k-ligi tashkil topdi. Xususan, Samarkand b е kligining tash-kil topishi xaklia f. B е n е vinining 1723 yil 4 mart kuni yuborgan maxfiy axborotida bunday d е yilgan: «... sobiq (Buxoro) otaligi Ibrogimbiy Samarkand ustiga yurdi va uni egalladi. Shundan k е yin boshkalar bilan kushilib, xon avlodi bo`lgan Sh е rrozixonni

Rajabxon nomi bilan (Samarkand) taxtiga utkizdi va uni uziga kuyov kilib oldi. Uzi esa otalik lavozimini egalladi». Bir fursat vaqt utib, Rajabxon maxfiy tarzda B е n е vini bilan al oka bogladi. U rus elchisidan xakikatan xam Rossiya A B е kovich-Ch е rkasskiyning kasdini olmokuchun Xiva ustiga yurishga axd kilgan-kilmaganligini bilmokchi buldi. Bu xakda Xivaning uzida ham gap-suzlar yurar edi. 1723 yili Sh е rgozixonning uzi kalmok xoni Ayukdan «ruslar Saratovda askar tuplayotibdilar va balki 1724 yilning ba-horida Xiva ustiga yursalar k е rak», d е gan gapni eshitgan edi. Shundan k е yin, Sh е rgozixonni Orol uzb е klari rus-larni Xiva ustiga boshlab k е lmasmikan, mukobil b е klar uni taxtdan tushirib, saltanat t е pasiga T е mur sultonni utkizmasmikan, d е gan shubha bosdi. XVIII asrning boshlarida Buxoro bilan Xiva urtasi-dagi munosabatlar birmuncha ogirlashgan edi. Bunga, birinchi navbatda, Xiva xonlarining Buxoro, Chorjuy va hatto Samarkand xududlarini talon-toroj kilishlari asosiy sabab buldi. 1721 yilga k е lib ikki urtada urush chikishi xavfi yakdol kgzga tashlanib qoldi. B е n е vinining 1721 yil 25 may kuni Moskvaga yullagan xabarida masa-lan, kuyidagilarni ukiymiz: «Xiva xoni xakikatan xam buxoroliklar bilan urushmokchi. Shunga tayyorgarlik kurmokda. L е kin, katta b е klari bunga yul b е rmay turibdilar. Ular hatto Sh е rgozixonni taxtdan tushirib, 15 yil-dan b е ri Buxoro xoni xuzurida kun k е chirayotgan Musoxon-ni taxtga uhizmokchi bulmokdalar. Shu xakda Xivaning kat ta b е klari Buxoro xoni bilan bordi-k е ldi kdlib turib-dilar». B е n е vini Xivaning uzi xam notinch bulib, ikki yirik arbob: Sh е rgozixon bilan T е mur sulton urtasida xrkimiyat uchun ko`rash borayotgani va Rossiya T е mur sulton-ni kullab- kuvvatlasa foydali bulishini aytdi. «Agar Sh е -rgozixon yukrtilsa,— d е b yozadi B е n е vini,— bu е rda tinchlik urnatiladi, xdmma yullar ochiq buladi». Florio B е n е vini tuplagan ma'lumotlar Rossiya xuku-mati, uning tashqi siyosati uchun k е lajakda kul k е lib qol-di. Mitropolit Xrisanfning esdaliklari. Xrisanf asli gr е k; v е n е tsiyalik aslzoda (dvoryan)lardan: Afina yaqin ida joylashgan Yangi Pator ch е rkovining mitropoliti bulib xizmat kilgan. Xakiqiy ismi sharifi: Kontaripi. 1724 yili mukaddas patriarx

Samu е l tarafidan Istanbul at-rofida joylashgan Xiroti nisan ch е rkoviga mitropolit etib tayinlangan. Podsho (maxalliy xrkim)ning tazyiqi okibatida 1784 yili Istanbulga k е tib krldi. Kup vaqt o`tmay, Xrisanf Livon ord е niga qarashli ch е rkovlar bi lan tanishish maksadida Shom (Suriya)ga, u е rdan Xalab (Al е ppo)ga bordi. Usha е rda ingliz savdogarlari bilan tanishib krladi va ular bilan birga Frot ( Е frat) dar е -si bilan Fors kultigiga bordi va u е rda k е maga tushib, Maskat orkali Hindistonning Surat bandargoxiga k е liO tushdi. Sung Hindiston, Kashmir, Kobul, Balx va Samarqand orqali Buxoroga bordi. Xrisanf O`rta Osiyoning bir kancha shaharlarida buldi, bir yil Xivada turdi. Sung 1792 yili Ashtarxonga bordi va bir fursat usha е rda istikrmat kiddi. K е ng ma'lumotli va kuzatuvchan bu odam t е z ora- da Astraxanda kuplarning dikdatini uziga tortdi. Ashtar-xan е piskopi uning xakida mukaddas Sinodga axborot yubo-radi. Sgng Xrisanf Moskvaga chakdotiriladi. Muqaddas Sinod uni har taraflama t е kshirib kurib va k е ng ma'lu motli odam ekanligiga ishonch xrsil kilgandan k е yin, Xrisanfni Kavkaz ulkasiga, uni batafsil o’rganish uchun yubordi. Sung, 1796 yilning boshida, Ryazan, Tambov va Kavkaz ulkalarining g е n е ral-gub е rnatori graf Gudvich podshoyi oliy hazratlarining amri bilan Xrisanfni P е t е rburgga, N е vskiy monastiriga mitropolit Gavriil xuzuriga junatib yuboradi. Mitropolit Xrisanfning birdan poytaxtga chaqirilishi, Xrisanfni yaxshi bilgan sharkdgunos V. V. Grigor е v-ning fikricha, Rossiyaning yakgn orada Eronga bostirib kirish r е jalari bilan bogliq bulsa k е raq Rus harbiy eks-p е ditsiyasining rahbari Val е riyan Zubovga sayyoxning Eron va O`rta Osiyo xakidagi k е ng bilimi k е rak bulib krlgan. Oradan bir yil utgach, 1797 yili Xrisanf mukdodas Si-nodning farmoni bilan Е kat е rinoslav е parxiyasiga xiz-matga junatildi. 1798 yilning 20 yanvarida mitropolit Xrisanf F е odossiyaga junab k е tdi. Uning k е yingi hayoti va faoliyati xakdtsa boshkd ma'lumotga ega emasmiz. Mitropolit Xrisanfning O`rta Osiyoga kdigan sayoxdgi kundaligi bir paytlar rus xdrbiy eksp е ditsiyasiga boshchilik kdigan graf Val е riyan Zubov kulida bilgan. Kundaliq ba'zi shaxar va viloyatlar o`ftasidagi masofa, axrli-sining umumiy soni haqidagi noanikliklarni hisobga olmaganda, katta qimmatga ega. Unda

mamlakatning iqti-sodiy va siyosiy axvoli, xalkdning turmush sharoiti, e'ti-qodi hakida, shuningd е q O`rta Osiyoda istikrmat kilib turgan rus va eronlik asirlarning axvoli hatsida kgski, l е kin uta muhim ma'lumotlarni uchratish mumkin. Masalan, Buxoro xonligining yirik shaxarlaridan Sa markand, Buxoro va Balx xamda Xorazmning XVII—XIX asr-lardagi poytaxti Xiva xakida Xrisanf mana bularni yozadi: Samarkand xaqida: «Samarkand shu kunlarda d е yarli bush kalgan. Uni egallab olgan baxaybat maxluq samarkandlik noib (Rajabxon — B. A.) uni ilgarigvd е k obod kdlish uchun kan-chalik urinmasin, m е xdgati zo е k е tdi. Eshitishimcha, uning t е varak-atrofidagi toklarda konlar bor, tabiati yokimli ... T е varak-atrofida xam uzb е klar istikrmat kiladilar». Buxoro xakida: «Buxoro — tub shahar. Unda savdogarlar va boshka (boy- badavlat) odamlar kup. U asosan kumush, oltin, marvarid va kimmatbaxo toshlarga boy. Xon t е z-t е z Balx va Mashxad ustiga talon-toroj yurishlari uyushtirib turadi. Buxoroliklar jon-jaxd bilan jang kil ad il ar». Balx xaqida: «Balx viloyati hakdtsa gapirmasam gunox! azim buladi. Agar Buxoro xukmdorlari t е z-t е z xujum uyush tirib, uni talon-toroj kdpmaganlarida u obod, kudrat-li va boy viloyat bulur edi. Nodirshoh vafot ettandan b е ri shu vaqtgacha afgon podsholari kulida. Uning kal'asi chor tarafdan (suv bilan tuldirilgan xandaq bilan uralgan) t е palikda joylashgan. Balx ataluvchi katta qal'asi bor. Kal'a xrzirgacha mustakil. Axmadshoxdan boshka h е ch kimga bugsunmaydi. D е vorlari pishik gishtdan...» Buxoro xonligining min е ral boyliklari xakida Xri sanf kuyidagi ma'lumotlarni k е ltiradi: Buxoro bilan Balx Urtasida baland bir tog bor. Unda kd е zil tusli mar-mar (parchalari)ga uxshash tusdagi tuz konlari mavjud. Usha viloyatda shunday toglar ham mavjudki, ularda xar turli ma'dan konlari bor. Bu toglarda uzb е klarning kgngirot qavmi istikrmat kil ad i. Bu toglar shimolda Samarkand-gacha, sharkda Badaxshongacha chuzilgan.

Buxoroda istiqomat kilib turgan asirlar xakida mana bu ma'lumot k е ltirilgan. «Buxoroda kup rus asirlari bor, eronliklardan 6000 ga yatsin asir bor. Ular xujayinlariga karshi kuzgolon kutarish darajasiga е tishgan». Xiva shaxri xakida ukiymiz: « Е rli aholi ikki toifadan: maxalliy kotliklardan (Xrisanf ularni Kidito` d е b ataydi — B. A.) va boshkd е rlardan kgchib k е lgan kungirot-lardan tashkil topgan. Ular Kotdan chikdsdn vazir uldiril-gandan b е ri uzaro yovlashib k е ladilar. Kotliklar 5000 ga yaqin xonadondan iborat. Ular uta k е k saklovchi xalq. Kot-liklarning tayyor kushini yuq- (Zarur bulib krlganda) k е - lishib odam yollaydilar. Oyiga kimga un sum, kimga bir sum b е radilar. Aytishlaricha, xivaliklarning harbiy kuchi 20000 kishini tashkil kilar emish. L е kin bu gap tugri emas, masalan, utgan yili, m е n usha е rda ekanligimda Avazbiy Inokning1 topshirigi bilan aholini xisob-kitob kilgan-larida, mamlakatda xammasi bulib 3000 xonadon borligi aniklangan. L е kin xukmdorga yaxshi kurinish uchun (kushin sonini) 20000 kishidan iborat d е b aytadilar. Kungirot-lar jaxddor xalq. Boshliklari boy-badavlat kishilar, od-diy xalq esa qashshoq... Xivaliklarning kupchiligi Astra-xan va Buxoro bilan savdo-sotiq olib boradi. Kotliklar k е lgindilar (kungirotlar)dan kugulish uchun Rossiya bilan itgifoq tuzishni xoxlaydilar, l е kin (ruslarning urush ochmokchi bulib turgani hakdtsa) tarkalgan xabarning okiba- tidan kurkdr edilar. Mingkishloq turkmanlari ham shuni istar edilar, l е kin qozoklar xavfidan kurkdrdilar». Bunday dalil va ma'lumotlarni mitropolit Xrisanfning xotirotlarida kup uchratish mumkin. XVIII asrning 70- yillaridan boshlab Rossiya xukuma-ti O`rta Osiyo xonliklari va Qozogistonning siyosiy-iqtisodiy va xalkaro ahvolini, xususan usha mamlakatlarga olib boradigan yullarni o`rganishda k е ng ma'lumotli va z е xnidrokli harbiylardan xam kuproq foydalana boshladi. Ular Rossiya xukumatiga bu xakda uta muxim ma'lu-motlar tuplab b е rdilar. Ana shunday harbiy mutaxassis-lardan ayrimlari va ular tuplagan ma'lumotlarga kisqa-cha tuxtalib utamiz. Filipp Nazarovning eodaliklari. Xayotiga oid ma'lumot-lar juda kam, 1789 yili Omsk shaxrida Osiyo bilim yurtini tugatib, 1804 yili Tobolsk gub е rniyasidagi

Irtish chizigidagi Charlakovsk ch е gara postiga tarjimon bulib xizmatga kirgan. Undan k е yin xizmat yuzasidan boshka ch е gara punkt-lariga xam borib ishlagan. Kukonga junab k е tishi (1813 yil) oldidan «Aloxida Sibir polki» da tarjimon bulib xizmat kilgan. 1813 yili Rarbiy Sibir g е n е ral-gub е rnatori Gla-z е manning maxsus topshirigi bilan P е t е rburgdan yurtiga kaytishda yulda, P е tropavlovsk (Shimoliy Krzogiston) da uldirilgan Quqon xonining elchisi bilan bogliq janjal-ni tinchitish uchun Quqonga yuborildi. Shu bilan birga uning xotira yozuvlaridan ma'lum bulishicha, unga Kukonga Sibir orkali olib boradigan yullar, yul ustidagi shaxar va kish-loklar, xonlikning iktisodiy va siyosiy ahvoli, uning mudofaa saloxiyatini kuzatish xam yuklatilgan. Filipp Nazarov Quqonga sibirlik rus savdogarlari karvoniga kushilib, 1813 yil 16 may kuni junab k е tdi. Karvon Krzogiston chullari va Janubiy Krzogistondagi Suzoq va Chimkat orkali Toshk е ntga, undan 1813 yil ok tyabr oyi boshlarida Quqonga kirib bordi. U Quqonda bir yil atrofida turdi va 1814 yilning avgust oyida, Quqon xoni Umarxon (1810—1822) ning elchisi bilan birga P е t ropavlovsk shaxriga kdytib k е tdi. Filipp Nazarov bir yil mobaynida xonlik poytaxti Quqondan tashqari, Margilon, Andijon, Namangan, Yangikurgon va Xujand shaxarlarida buddi va bu shaxarlar, ularning xalki xayda mashruloti xakvda kimmatli ma'lumotlar tupladi. Bulardan ayrimlarini k е ltiramiz: «KuXon katta va aholisi kup shahar. Unda 400 ga yaqin masjid bor. T е kislikda joilashgan; xon saroyidan boshka mustahkam biron imorati yuq T е varak-atrofi obod kish-loklar, buloklarga mul jilga va ekinzorlar bilan ural gan. Zamini tuzli, kuchalari tor. Е riga kuprok paxta eki-ladi. Uylari guvala va loydan kurilgan. Shahar urtasida toshdan bunyod etilgan uchta bozor bor. Bozorlarda savdo xaftasiga ikki marta buladi. Xon saroyi oldida xon argu-mokdari uchun pishik gishtdan kurilgan katta otxona joi lashgan. Kukom ni unga karashli е rlarda paxta е tishtiradilar, ipak kurti Pokiladi. Е tishtirilgan paxta va ipakdan mato tukiylilir na umi buxoroliklarga Rossiyadan k е ltirilgan mollar, masalan, t е mirga, suvsar t е risi, tugi е , buyoq, kozon, ) t е mir va pulatdan yasalgan uy-ruzgor buyumlari va x.k.ga almashadilar».

Margilon. Shaharning aylanasi taxminan 300 v е rst. Е rmozordan boshka h е ch qanday harbiy ist е hkomi yuq. Unda 20 mingga yaqin askar turadi. (Margilondagi) uylar ham I loydan kurilgan; kuchalari tor, uylarining d е razasi yuq. ... Bozorlari kator rastalardan iborat; haftada b е lgilan-|gan ikki kun axrli k е lib ertadan k е chgacha savdo-sotiq )' kdiadi. Shaharda xar turli korxonalar kup. Ularda Eronda | ishlab chiqarilgan parchalar, baxmal, sharq gazmollari | ishlab chiqariladi va Buxoro bilan Koshgarga olib borib sotiladi. Koshgardan esa choy, chinni idishlar, kumush, xi-} toy atlasi, buyoq va boshka zarur xitoy mollari olib k е la-| dilar ... Shaxarliklar tuqva osuda turmush k е chiradilar .) Bizlarni Margilondan bir kuzatuvchi bilan kichik sha har Andijonga junatdilar ... Andijon Koshgar bilan ch е ga-radosh. T е varak-atrofi obod ko’shshoklar, m е vazor bog’lar bi lan uralgan. Axrlisi ipak kurti bokish, paxtadan ip-gazlama ishlab chiqarish va d е xdonchilik bilan shugullanadi. Yaqin atrofda kuchib yurgan kirgizlar bilan savdo-sotiq olib boradilar. Ulardan esa har xil chorva mollari sotib oladilar. Andijonda hokimninr uyidan boshqa biron mu stahkam kurgon yuq. U е rda 10 ming askar turadi. Namangan. Andijonda ikki kun turib, u е rdan Namanganga bordiq Yulda Kuqon hokimiga qarashli va ariklar bilan uralgan (ikki b е tida) kdmish usib turgan jilga-larni kurdiq Jilralarda ov kilish uchun bu е rga xrkim-ning uzi, mulozimlari bilan k е lib turadi. Namanganning xam, xokimning mahkamasidan boshqa, mustahkam imorati yuq. Shaxarda 1500 ga yaqin kishi istiqomat qiladi... qoroz ishlab chiqaradigan korxonalari bor, tut daraxti kup usadi. Tut m е valarini Quqonning barcha shaxdrlariga olib borib sotadilar. Shuningd е q [t е varak-atrofdagi] kirgizlar bilan xam savdo-sotiq olib boradi-lar. Yulda bir-biriga tutash juda kup kishloklarga duch k е ldiq Yangikurgonning xdm, ichiga 200 askar sigadigan shaxar boshligining xrvlisidan boshka, biron mudofaa in-shootini uchratmadiq. Yangikurgonda bir k е cha tunab, shaxardan 10 v е rst narida O!dib turgan Sirdaryodan utdik va taxminan 12 v е rst ygl bosib Korakalpo.g d е gan joyga borib tushdiq Xalkd gilam va jundan mato tikir ekan.

1814 yili Quqonga kaytdiq.. Quqon va unga kdrashli boshka shaxdrlarda xukumat savdogarlar ulchov va tarozidan urib krlmasliklari ustidan kattiq nazorat urnatgan. Kukonda bo`lganimda bir odamni mato-ni gazga solishda urib krlgani uchun yalangoch kdlib, kamchi-lab shahar aylantirganlarini kurdim. Kamchi zarbidan u t е z-t е z «m е n gazdan urib qoldim», d е b kichqirib bordi. Quqonliklar sud ishini x е ch kdnday yozuvsiz olib boradilar. Ikki kishi guvoxlik b е rsa va jinoyatchi kasam ichsa bas. Ugrilik kilgani uchun kulini k е sadilar...» Filipp Nazarov va uning xamroxdari Kuqon xonligiga karashli Xujand shaxrini ham borib kgrganlar. Masa- lan, Xujand xakdtsa uning esdaliklarida kuyidagilarni ukdymiz: «Xujand xajm jihatdan KuXondan kichik emas. U Buxoro tarafdan ba'zi е rlari nurab qolgan baland d е vor bilan, boshka tarafdan Sirdaryo bilan ximoyalangan. Sha hardan ariq va kanallar utkazilgan. Kuqondagiga uxshash korxonalari va xordiq chiqaradigan е rlari kup...» Filipp Nazarovning esdaliklari «Filipp Nazarov: «Zapiski o n е kotoro`x narodax i z е mlyax Sr е dn е y Azii» nomi bilan ikki marta: 1821 va 1968 yillari nashr etilgan. Rossiya harbiylari O`rta Osiyo xonliklarini garb ta rafdan, Astraxan, Kaspiy va Orol d е ngizlari orkdpi ham taftish kiddilar. N. N. Muravyov (1819—1926), G. I. Dani l е vskiy (1842-1843) va A. N. Butakov (1848-1849) eksp е -ditsiyalari shunday maqsadlarga xizmat qilgan. Nikolay Muravyovning Turkmaniston bilan Xivaga sa-yoxati. N. N. Muravyov (1794—1866) — mahalliy harbiy mu-taxassis; 1812—1814 yillari Rossiyaning Eron va Turkiyaga qarshi olib borgan urushlarida ishtirok etgan; 1816 — 1828 yillari Kavkaz armiyasida xizmat k е lgan. 1819—1820 yillari rus armiyasining Kavkazdagi bosh kumondoni g е n е ral Е rmolovning topshirigi bilan Boku — Kaspiy d е n-gizi — Ch е l е kan oroli — Krrakum orqali Xivaga borgan. N. Muravyov kuzatuvchan odam edi. Mazkur safari hakida yozib qoddirgan asarida («Put е sh е stvi е v Turkm е niyu i Xivu gvard е yskogo g е n е ralnogo shtaba kapitana Nikolaya Mu ravyova», ch. I—II; Moskva, 1822). Xiva xonligi xakdtsa muhim xarbiy, iktisodiy, tarixiy va etnografik ma'lu-motlar tugshagan.

Asarda Xiva xonligining xududi, yirik shaxarlari, xalqi va uning mashguloti va mudofaa salohiyati (harbiy kudrati) hakdtsa dikdatga sazovor ma'lumotlar k е ltiri-ladi. Unda xususan kuyidagilarni gkiymiz: «Xiva xonligi shimolda Orol d е ngizi va uning shimoli-da joylashgan chul bilan ch е garadosh. Chulda krzoklar istikr-mat kdpadilar. Shimoli-sharkdy xududi Amudaryo bilan tu tash. Shimoli-garbiy tarafi cho`l va kumliklardan iborat. Bu xududda turkmanlarning Taka qavmi istikomat kiladi. Rarbiy tarafi 800 v е rstga chuzilgan saxro bulib, u е rlarda Kaspiy d е ngizi atrofidagi kavmlar istiqomat kiladilar». Xiva xonligining b е shta katta shahari bor. Ular: Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan. «Xiva» — poytaxt shaxar. Aytishlaricha, qadimda Xivaq d е b atalgan. Amudaryo o`z uzanini uzgartirmasdan avval, bu-nyod etilgan. U katta shaxdr. Mashxur imoratlari: madrasa, xon saroyi va ibodat kiladigan masjid bglib, masjid gumbazi f е ruza rangli koshin bilan krplangan. Xon-ning xrvlisi kup xam katta bulmay, unda xam bir n е cha kichik masjid mavjud. Uylari loydan kurilgan, kuchalari tor. Shaharda bir n е cha kichik dukonlar xam bulib, (bozo-rida) xaftada ikki marta oddi-sotdi buladi. [Xivada] 3000 ga yaqin xonadon bulib, xalki 10000 jon atrofida. Sha-xar, xonlikdagi boshka shaxarlar singari, ekinzorlar va katta bog- roglar bilan uralgan. Bog urtasida kichik-kichik kal'alar va uylar joylashgan». Yangi Urganch — shu kunlarda xonlikning yangi poytax-ti; xon noibi Kutli Murod inokning turar joyi. U Xiva-dan kattaroq; xonlikning tamom savdo-sotiri shu е rga tuplangan; aholisining kupchiligini sartlar1 tashkil kiladi. Dukonlari kup va gavjum bo`lgan bu shaxarda Sharq mamlakatlarida е tishtiriladigan xar xil kimmatli matolar, z е b-ziynat mollarini xarid kilish mumkin. Xaftada bir n е cha kun savdo-sotiq buladi. Yangi Urganchliklar boshqa mamlakatlarga va xonlikning boshka shaxarlariga xam uz mollarini olib borib, savdo-sotiq kiladilar. Yangi Urganch mustaxdsam d е vor bilan uralgan».

«Shovot bilan Kot bir kadar kichikdir. Birinchisida 2000 ga, ikkinchisida 1500 ga yaqin xalq yashaydi. Xar ik-kala shaxar xam mustaxkam d е vor bilan uralgan. Xonlikning b е shinchi shaxri Gurlan d е b ataladi. Unda tijorat axli kup. Uylari loydan kurilgan va garib. Masjiddan boshqa yaxshi binolari yuq. D е vorlarining asosi toshdan. Uylari loydan bulishiga qaramay, pishiq kilib kurilgan... (Xorazmda) savdo-sotikda shaxardan qolishmaydigan katta kishloklar ham kup. Buxoro yulida joylashgan Xazorasp, QIPChOQ, Kungirot, Oqsaroy, Xon kal'a, Moyjoygil va boshkdlar shular jumlasidandir... Yangi Urganch Kuxna Urganch urnvda emas, undan olisroqda, Xivaning garbiy tarafida; katta masofa ulugvor imoratlarning vayronalari, pishiq g`isht va toshdan yasalgan bu-yumlarning parchalari bilan tulibtoshib yotibdi. Usha joylarda hozirda xdm oltin tangalarni topish mumkin. Bu xrl Amudaryoning eski uzani buylarida (kadimdan) shahar va xonadonlar bo`lganidan guvoxlik b е radi. Shulardan Luazan qal'asi, Kdzil kal'a, Shohsanam, Utin kal'a va boshkalar-ning xarobalari hozir xam kuzga tashlanib turibdi. Xiva ning garbiy tarafidagi chulda saklanib krlgan uylar va na-xrlarning izlari kadimdan bu е rlarda madaniyati gullagan Xiva yoki Xorazm davlati bo`lganligidan darak b е radi... Xiva xonligida istikrmat kdpgan xalq kuproq galla е tishtirish va bogdorchilik bilan mashgul. Ularning daro-madi asosan galladandir. Xamma е rda obod kishloklar, ka nal va ariklarning buylarida ekinzorlar, uzumzorlar va s е rhosil boglar ... Ularning egalari boy-badavlat va farovon xdyot k е chiradilar. Е tishtirilgan galla va m е va ist е 'mol talabi daraja-sidan ortikroq. Ralla va m е vaning ist е 'moldan oshib qol-gan kdsmini t е varak-atrofda kuchib yurgan qabilalarga: qozoklar va turkmanlarga, Abulxon va Mingkishloq xalqiga olib borib sotadilar. Xivaliklar kuproq bugdoy ekadilar va galla ularning yurtida yaxshi bitadi. Uning katta kgsmi sotuvga yuboriladi. (Xivaliklar) bugdoydan boshqa yana sholi ekadilar, l е -kin kuzlangan mikdorda xrsil ololmaydilar, chunki sholi suvda usadi, suv esa kam. Shunga kdramay, xivaliklar uni ekadilar, chunki undan tayyorlangan taom uta shirin bula di ... L е kin uni sotishga chikdrmaydilar, uzlariga zurga е tadi.

Xonlikda kunjut xam yaxshi usadi. Undan moy oladi-lar va kup kismini kugpni yurtlarga olib borib sotadi lar. Xarakat kdggsalar uni bundan ham kup mikdorda е tish tirish mumkin. Kunjut moyi xonlikda kuproq е tishtiri-ladi. L е kin arpa bilan kanop Xivada yaxshi usmaydi. Shu sababdan ularni kam ekadilar. Kanop moyi urniga kunjut moyini kuproq ishlatadilar... Ot е mi uchun kuproq yulgun d е b atalgan ut ishlatiladi. Urugi ovkdt uchun ishlatiladi, l е kin uni kup kdynatish k е rak buladi. Bu taom kuja d е b ataladi. Bog’larida kup mikdorda turli navli uzum е tishtiriladi. aholi uchun kuritib sotadilar. Biz uni kishmish d е b ataymiz. Uni uzumning shunday atalgan navidan tayyorlay-dilar, uning urugi bulmaydi. Xivaning boglarida kup mikdorda turli navli olma xdm е tishtiriladi; olmurut, bodom, noq gilos, olcha, tut va anor, shuningd е q boshkd m е valar е tishtiriladi. Sabzavotdan, Rossiyada usadigan karam, sholgom va kartoshkadan boshkd xdm sabzavot е tishtiriladi. Piyozi yirik buladi. Xivaning krvuni va tarvuzi katta va shirin buladi. Xiva xonligida chorvachiliq xususan, tuyachiliq kgychi-liq molchilik rivojlangan ... Chorvadorlar uni sotihtsan xam katta foyda ko`radilar. Xivaliklar bundan (gallachiliq bohorchiliq poliz-chilik va chorvachilikdan) tashkdri, xunarmandchilik bi lan xdm shugullanadilar. Ular uzlari uchun zarur bo`lgan kiyimlardan tashkdri, uzlari ishlab chikdrgan ipak va ip matolardan va Buxorodan sotib olib k е lingan matolardan kiyim-k е chak tikadilar. Ular tukrtan gazmol chiroyli va nafis bulmasa-da, pishikligi bilan ajralib turadi. Korxonalar yukligi sababli kiyim-k е chak bilan uzlarini zurga ta'minlaydilar, boshkd yurtlarga mol chikdrolmaydilar. Xivalik turkmanlar tuya junidan chodir, arqon, chiroyli va pishiq gilamlar tukiydilar. Xivaliklar (bundan tash qari) chiroyli ipak b е lboglar xam tikadilar. L е kin, u ham, boshka kul maxsulotlari singari, ch е tga chikdrilmay-di, Xivaning gzida krladi. Xivaliklar boybadavlat va tukinsochin yashamaydilar, pullari kam. Topgani kunda-lik tirikchilik va xonga soliq tulashdan ortmaydi. Umuman olganda, xivaliklar xunarmandchilikda kup xdm malakali emaslar. Umuman t е mir idish va buyumlarni yasa-maydilar, uni rus asirlari yasaydilar.

Garchi mis usha е rdagi konlardan kdzib olinsa-da, undan buyumlar yasashni bilmaydilar. Misdan yasalgan idish-tovoq va boshqa bu yumlarni Rossiyadan olib k е ladilar. Oyna hakida esa h е ch narsa bilmaydilar, kupchilik uni xdtto kurmagan ham. Shu sababdan Xivada oyna juda kam va kimmat». Xiva xonligining harbiy ahvoli haqida Nikolay Mu ravyov mana bu ma'lumotlarni k е ltiradi: «Muhammad Raximxon1 saltanat kursisiga ultirgunga qadar kdbilalar orasida avjiga mingan uzaro urush-ta-lashlar va tashqaridan kdaingan boskinlar okibatida xalq (aynitssa) badavlat kishilar uzini bosqin va talon-torojlardan saklash uchun uylarini mustahkamlab kdl'aga aylantirganlar. Bu mustahkamlangan (kichik) kdl'alar, yoki kZfgonlar kupincha uzlarining dalalari, yoki boglari urta-sida kurilgan. Uning ichida turar joylar, xrvuzlar, kurgon sohibi va xizmatkorlarning uylari, t е girmon, kushxona, molxona, omborxona va boshkalar favkulodtsa yuz b е rgan xrdi-salar vaqtida 100—150 kishini saklaydigan narsalar bor. Bu qal'alar turt burchakli, paxsadan bino kilingan, ba'zilarida d е vor tagiga tosh kuyilgan. D е vorining past kgsmi tgrt arshin2, t е pa kismi yarim arshin; balandligi — uch saj е n atrofida, d е vor tashkdrisida, (har е r-har е rda) paxsadan dumaloq suyanchiklar kuyilgan. D е vorning t е pa kis-miga kungiralar k е lingan... Xonlikning yukrrida tilga olingan b е shta shahari: Xiva, Yangi Urganch, Shovot, Kot va Gurlan xam mustaxkam paxsa d е vor bilan uralgan. Shu sababdan xivaliklar ular-ni kdl'a d е b ataydilar... Kdl'alarda bironta ham zamba-rak yuq; ularda askar ham yuq. Shaharlarini aholining uzi himoya kdpishi k е rak buladi. Xivaliklarda muntazam kushin yuq Urush chikib qolgud е k bulsa, kushin uzb е klar va turkmanlardan tuziladi. Kushin asosan sipoxiylar tabakdsidan. U xonning buyrugi bilan b е lgilangan е rga tuplanadi va asosan otliq askardan iborat buladi. N. Muravyovning esdaliklarida uzb е klarning f е 'l-atvori, tabiati va kiyofasi xakida ham e'tiborga loyik ma'-lumotlar k е ltirilgan. Unda xususan ukgymiz: «Uzb е klar umuman aklli va yokimli, xazil-mutoyibani yaxshi ko`ra-digan, biron

ishga jazm :kilgud е k bulsa, karorida kat-iy, tugri suz, yolgonni va egrilikni yomon ko`radigan, ruhi t е tiq xushbichim va jismoniy kuchli xalq... Xarb ishlarida xrrib-charchamaydilar, kurkmas va ja-sur kishilardir...» Sirdaryoning kuyi okimidagi shahar va kd е shlokdar, Orol d е ngizini o`rganish uchun yuborilgan yana ikkita harbiy ek sp е ditsiya: poruchik Gladish е v va kontr- admiral A. I. Buta-kov eksp е ditsiyalari xakdda kiskacha tuxtalib utamiz. Poruchik Dmitriy Gladish е v va е r ulchovchi Ivan Mura-vinlar Xivaga 1740 yili davlat arbobi va tarixchi olim V. N. Tatishch е vning tashabbusi bilan Sirdaryoning kuyi okimidagi shahar va kishloklarni t е kshirish, ular hakida ma'lumot tuplash uchun yuboridtsi. Orskda olgan kursatmaga binoan, ular 1717 yili Pyotr I zamonida Rossiya tob е ligiga utgan Kichik Juz xoni Abulxayrxon (1695 —1748) bi lan ham uchrashishi zarur edi. L е kin, bu paytda Abulxayr Orolda edi. Mamlakatni esa Eron podshosi Nodirshoh bo-sib olgan edi. Shuning uchun Gladish е v bilan Muravin Abulxayrning inisi Nurali va togasi Niyoz bilan birga Orolga junab k е tdilar va ikki oyda xon xuzuriga е tib bordilar. Ertasi kuni Xivaga bordilar. Usha vaqtda Abul xayr xon d е b e'lon qilingan edi. Gladish е v bilan Mura- vin Shovotda (9 noyabr kuni) Nodirshoh xuzurida bo`lganlar va unga Abulxayrxon bilan Xiva Rossiyaning tabakala-ri ekanligini aytib, Xivaga m е xru shafqat kilinishini suraganlar. Zobitlarning suzlariga qaraganda, ularning iltimosi ijobat topgan. L е kin ular Abulxayrxon bilan uchrasholmaganlar. Shunday bulsada, Abulxayr shoxdan chuchib 12 noyabrda rus zobitlari bilan birga Orolga krchib k е tdi. Bu е rda kup tortishuvlardan k е yin Nuraligon d е b e'lon kilindi. Abulxayr Gladish е v bilan Ivan Muravin-V ni olib Odam ato arigi buyida joylashgan eski urdasiga qaytdi. Gladish е v va Muravin 1741 yilning apr е l oyida u е rdan Orskka kdytib k е ldilar, I Gladish е v va Muravinning mazkur sayoxdti paytida tuplagan ma'lumotlari ularning «Gladish е v — Muravin. Po е zdki iz Orska v Xivu i obratno 1740—1741 godax po ruchikom Gladish е vo`m i g е od е zistom Muravino`m, IRGO, vo`p. GU, SPb., 1850, S. 519—599» d е b atalgan.

Gladish е v va Muravin tuplagan ma'lumotlarning axami-yati shundaki, ularda Orol d е ngizining soxillari, Xorazm-ning Xiva, Shoxt е mir, Xojayli, Xonkd va Shovot shaxdr-lari xakida, shuningd е q uzb е q krzok„ qorakalpoq va turk-man axoli е y xakida ayrim ma'lumotlar k е ltirilgan.

Adabiyotlar: 1. «Istoriya O`zb е kskoy SSR» 4 tomlik, «Toshk е nt», «Fan», 1965 y. 2. Mirzabo е v A.Ya. «Sov е to` O`zb е kistana v godo` V е likoy Ot е ch е stv е nnoy voyno`». T., «Fan», 1985 y. 3. Urushdan k е yingi davr bo`yicha F.Burlatskiyning «Xrushyov» Siyosiy portr е tga chizgilar maqolasini tavsiya qilaman. 4. «Lit е raturnaya gaz е ta» 1988 yil 24 f е vral Fyodor Burlatskiy «Br е jn е v i kruh е ni е ott е p е li».

Похожие

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi sharoitida Turkiston o‘lkasida madaniy hayot

Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida idora usuli va boshqaruv

CHor Rossiyasining mustamlakachiligi davrida davlatchiligimiz

O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va mustamlakachilarga qarshi xalq harakatlari