Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi - История - Рефераты

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida Turkistonda arxiv ishi Reja: 1. Mustamlaka Turkiston idoraviy arxivlarining vujudga kelish 2. Chorizm hukmronligi davrida Turkistondagi arxivlarning ahvoli

XIX asrning ikkinchi yarmida chor Rossiyasi O’rta Osiyoni bosib oldi va uni o’z mustamlakasiga aylantirdi. O’lkada Rossiya boshqaruv tizimi joriy qilindi. Yangi bosib olingan hududlarda Turkiston general-gubernatorligi tashkil etildi. Turkiston o’lkasi qo’shinlari qo’mondoni va general-gubernator etib K. P. Kaufman tayinlandi. Viloyatlarni harbiy gubernatorlar boshqarardi. Uyezdlarda esa ularga bo’ysungan boshliqlar tayinlanardi. Mahalliy boshqaruv volostp boshqaruvchisi, qozilar, mingboshilar, oqsoqollar qo’lida edi. O’lkada mustamlakachi ma’muriyatning faoliyati natijasida doimiy ravishda ko’plab hujjatlar vujudga kelgan. General-gubernatorlik mahkamasidan tortib to qishloq boshqaruv idoralariga qadar hujjatlar to’planib borgan, ular bevosita shu muassasaning o’zida saqlangan. Shunday qilib chor mustamlakachiligi davrida Turkistonda har bir muassasa qoshida arxivlar vujudga kelganiligini kuzatamiz. Ammo bu idoraviy arxivlarni o’zaro bog’lash va yagona davlat arxivlari tizimini barpo etish e’tibordan chetda qoldi. Turkistonda vujudga kela boshlagan idoraviy arxivlarning faoliyati sust tashkillashtirilgan edi. Ko’p tashkilotlarda arxivlarni saqlash uchun maxsus ajratilgan xonalar yo’q edi. Shu sababdan hujjatlar ko’pincha zax qaznoqlarda, yog’och saroylarda saqlangan. Bundan tashqari, hujjatli manbalarni saqlash ishiga tashkilot rahbarlarining o’zlari ham jiddiy zarar yetkazganlar. Ular qog’ozlarni yakkash o’zlari ko’rib chiqib, keraksiz deb hisoblaganlarini yo’qotib yuborganlar. Hujjatli materiallarni yo’q qilish turli chekka o’lkalarda, jumladan Turkistonda keng ko’lamda olib borilganligi o’sha davrdayoq ilg’or kishilarni tashvishga solib qo’ygan edi. 1914 yilda Orenburgda o’tkazilgan guberna olimlari arxiv komissiyasining I syezdida shu komissiya a’zosi A. Popov quyidagilarni ta’kidlab o’tgan edi: “Keyingi 12 yil davomida yo’qotilgan yuz minglab ishlarning anchagina qismi O’rta Osiyoning qo’shilishi va bosib olinishi, Buxoro va Xivaga qilingan harbiy yurish haqida edi”. Turkistonda hujjatlarni ko’p miqdorda yo’q qilinishi odat tusiga kirgan edi. Misol tariqasida quyidagi faktni keltirish mumkin. Farg’ona viloyati harbiy

shtabida 25 yil davomida yig’ilib qolgan hujjatlarni saralash chog’ida 105 pud “keraksiz” arxiv materiallari savdogarlarga o’rov sifatida sotib yuborilgan. Tez orada muhim ahamiyatga ega hujjatlar bozorlar va rastalarda ko’zga tashlanib qolgan edi. 1884 yilda taniqli arxivshunos N. Kalachov loyihasiga binoan Rossiya imperiyasi chekka o’lkalarida hujjatlarning ommaviy yo’qotilishiga qarshi arxiv komissiyasi tuzildi. Arxiv hujjatlarini tartibga solish va to’plash, arxivlarni ayovsiz talon-taroj qilish va yo’qotishdan himoya qilish, har xil idoralarda yo’qotishga ajratilgan hujjatlarni qaytadan ko’rib chiqish va saralab olish, ularning ilmiy qimmatini aniqlash bu komissiyaning asosiy maqsadi edi. Biroq komissiya oldiga yo’gan vazifalar bajarilmay qoldi. Uning idoraviy arxivlarga kirish huquqi yo’q edi. Komissiya faqat tarixiy arxivlardagi yo’q qilish uchun ajratilgan materiallarni saqlab qolish huquqiga ega edi, xolos. Turkiston o’lkasida arxiv ishlarini tashkil etish va tartibga solish bo’yicha yakkayu yagona harakat K. Kaufman tomonidan qilingan edi. U 1873 yilning oktyabr oyida mahkamaviy ishlar boshlig’iga Toshkent shahrida Markaziy arxiv uchun imorat qurish haqida ko’rsatma beradi. Markaziy arxivni to’rt bo’limga ajratish ko’zda tutilgan edi. Birinchi bo’limga Turkiston general-gubernatorligi idorasining hujjatlari, ikkinchisiga – viloyat va shahar boshqarmalari, sud va Toshkent yarmarka kompleksining hujjatlarini, uchinchisiga – Turkiston harbiy okrugi shtabi, harbiy okrug kengashi, okrugdagi barcha topografiya va harbiy qismlarning ishlari qabul qilinishi kerak edi. To’rtinchisiga esa Sirdaryo viloyati shtabi, komendantlik boshqarmalari, o’qchi brigadalari boshqarmasi, gospitallar va boshqa idoralarning hujjatlari yig’ilishi lozim edi. Markaziy arxivga yiliga 5 ming hujjat to’plash mo’ljallangan edi. Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, Kaufman loyihasida faqat Toshkent shahridagi va Sirdaryo viloyatidagi hujjatlarni to’plash nazarda tutilgan edi. Qolgan viloyatlardagi muassasa va tashkilotlar hujjatlarining taqdiri mutlaqo e’tibordan chetda qolgan.

Lekin, K. Kaufmanning rejasi amalga oshmadi. Shuning uchun ham mustamlaka Turkistonda hujjatli materiallar tarqoq holda saqlanib qolaverdi. Turkiston o’lkasidagi bosh muassasa 1867 yilda tuzilgan general-gubernatorlik mahkamasi edi. 1870 yilga qadar mahkamada hujjatlarni qayerda va qay tarzda saqlash, umuman saqlashga zarurat bormi, degan masala bilan hyech kim qiziqmagan. Faqat, 1870 yili mahkamada shtatlarning oshishi bilan “jurnalist” (ham arxivshunos, ham ekzekutor) lavozimini ta’sis etish taklif etildi. Xudi shu yili 1867-1869 yillarga tegishli bir qism hujjatlarni arxivga topshirish mo’ljallanadi. Ammo hujjatlar topshirilmasdan qoladi, chunki buning uchun maxsus xona yo’q edi. Hujjatlar yetti yil mobaynida bosmaxona binosida qayd-yozuvlarsiz yotadi, foydalanishga esa yo’l qo’yilmaydi. 1877 yil mahkamada qo’shimcha binolar qurilishi bilanoq ikkita xona arxiv uchun ajratiladi. 1882 yili mahkama amaldorlaridan tuzilgan maxsus komissiya 1867-1882 yillarda to’lg’azilgan 9968 ta hujjatni bo’limlardan olib arxivga topshiradi. Arxivga qonun-qoidalarga binoan har yili tugallangan hujjatlar qabul qilinishi lozim edi. 1904 yilda maxsus komissiya general-gubernatorlik idorasining arxivini tekshirib chiqib, hujjatlar bo’limlardan betartib keltirilgani, muqovalari yirtiq ekani, qayd-yozuvlar noto’g’ri to’lg’azayotganini qayd etgan edi. Turkiston o’lkasi dagi boshqa yirik muassasalarning arxivlari xaroba xolda edi. 1907 yilda Sirdaryo viloyatining arxivi joylashgan xona yaroqsiz va buzishga loyiq, deb topildi. Bu arxivdagi 2 mingdan ortiq hujjatlarning aksar qismi viloyat amaldorlari hamda hujjatlarni saralash va yo’qotish uchun tuzilgan maxsus “komissiya” tomonidan nobud qilinadi. Qolgan viloyatlarda ham arxiv ishlari o’lda-jo’lda edi. Viloyat boshqarmalari mahkamalarida, garchi materiallar soni va salmog’i ancha bo’lsa-da, arxivlar uchun maxsus odamlar ajratilmagan edi. Fa-qat, 1881 yilda Kaufmanning “ojizona hisobot loyiha”sida viloyat boshqarmalari mahkamalarida jurnalist- arxivchi lavozimini ta’sis etish masalasida qo’yiladi.

Graf K. Palen 1908-1909 yillarda Turkiston o’lkasini taftish etib, o’z hisobotida uyezd idoralarida ham arxiv ishlari yomon ahvolda ekanligini qayd qiladi. Jumladan, Andijon uyezd boshqarmasida arxiv hujjatlari pastak, tomi loysuvoq, zax saroyda joylashtirilgan ekan. Bu binoning omonatligi bois 1902 yilning dekabrida sodir bo’lgan zilzila paytida tomi ag’anab tushib, hujjatlar loy va tuproqqa qorishib qoladiki, ularni yoqib yuborishdan boshqa chora qolmaydi. Taftish bo’yicha hisobotda ayrim hujjatlar, xatto ba’zi uyezd boshqarma mahkamalarida butun-butun ishlar yo’qolayotgani aytiladi. Taftishchilar Samarqand, Farg’ona va boshqa viloyatlarda ko’pgina volost mahkamalari mirzolari mahkamaviy tartib haqida hyech qanday tasavvurga ega emas, degan xulosaga keldi. Kelgan va ketgan xatlar ro’yxat qilib borilmagan, tugallangan ishlarga qayd-yozuvlar qo’yilmagan edi. Mahalliy tashkilotlar – qozilar, boylar, oqsoqollar hujjatlari joylarda 1917 yilga qadar saqlanib qoldi. Lekin bundan keyingi voqyealar, ya’ni inqilob, fuqarolar urushi va istiqlolchilik harakati davrida ularning ko’pi yo’q bo’lib ketdi. Shunday qilib chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida hujjatlarni saqlash ishi yaxshi yo’lga qo’yilmagan edi. Lekin bundan qat’i nazar, bizgacha yetib kelgan hujjatli materiallarda Turkiston o’lkasi gubernatorlik siyosiy-iqtisodiy va madaniy hayotining barcha tomonlarini qamrab olgan ma’lumotlar mavjud. Bu haqda O’zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivining inqilobdan oldingi fondlari guvohlik beradi. Ular XIX asrning ikkinchi yarmidan to 1917 yilgacha bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda bebaho manba bo’lib xizmat qiladi. Mazkur fondlar o’lkaning o’sha davrdagi ma’muriy tuzilishi, Rossiyaning Afg’oniston, Eron, Buxoro va Xiva bilan diplomatik va iqtisodiy munosabatlarini, o’lkada tog’-qazilma boyliklari va paxtani qayta ishlash sanoatining vujudga kelishi va xalq maorifi ahvolini teran o’rganishga imkoniyat beradi. Arxiv fondlarining katta qismi o’lkada inqilobiy harakatning o’sishi, 1905-1907 yilgi voqyealar, 1912 yilgi sapyorlar qo’zg’oloni, 1917 yil fevralg’ inqilobi, Toshkentdagi sentyabrg’ voqyealari haqida hikoya qiladi. Arxivdagi O’rta Osiyo

xalqlarining milliy-ozodlik kurashi, ilg’or rus olimlarining Turkistondagi faoliyati haqidagi materiallar, shuningdek general-gubernatorlik fondidagi ko’plab boshqa hujjatlar ilmiy-tarixiy jihatdan nihoyatda qimmatlidir.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Alimov I., Ergashev F., Bo’tayev A. Arxivshunoslik: O’quv qo’llanma. Toshkent, 1997. 2. Теория и практика архивного дела в УзССР. Под ред. Ф. И. Долгих и И. К. Руделсон. Москва, 1980. 3. Архивы // Историческая энциклопедия. Т. 1. Москва, 1961, 4. Arxivlar // O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 1-jild. Toshkent, 2000. 5. Xolmatova M. Arxivlar hamkorligi // Xalq so’zi. 2003. 19 iyun. 6. Alimov I va B. Arxivshunoslik. Toshkent, 1997. 7. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. Toshkent, 1994. 8. Is’hoqov M. Unutilgan podsholikdan xatlar. Toshkent, 1992. 9. Oronyuk B., Aliyev B. Arxivlar – hujjatlar qal’asidir // Sharq yulduzi. 10. Набиев Р. Из истории Кокандского хаства. Тошкент, 1973. 11. Троицкая А. Л. Каталог архива кокандских ханов. Москва, 1968 . 12. Иванов П. П. Архив хивинских ханов //Записи ИВ АН СССР. Т- 7. Москва, 1939 . 13. Мухсинова К. Опит работа по упорядочению фонда «Куш беги эмира Бухарского» // научно-методический бюллетень Ар x ивного управления МВД Уз ССР. 1955. №3,

Похожие

Turkistonda Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida idora usuli va boshqaruv

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davri manbalari

CHor Rossiyasining mustamlakachiligi davrida davlatchiligimiz

Chor Rossiyasi mustamlakachiligi sharoitida Turkiston o‘lkasida madaniy hayot

Sovet davrida O’zbekistonda arxiv ishi