Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti - История - Рефераты

Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

www.arxiv.uz Attika va ellinizm davri yunon adabiyoti Reja: 1.Dramaning paydo bo‘lishi. 2.Yunon teatrining xususiyatlari. 3.Esxil – jahon tragediyasining otasi. 4.S ofokl va jahon dramaturgiyasi

www.arxiv.uz Drama so‘zining mazmuni “harakat” demakdir. Bu ibora tom ma‘nosi bilan mazkur janrning harakatdan va odamlarning o‘zaro suhbatlari – diologidan tarkib topganligidan dalolat beradi. Dramaning kelib chiqish tarixini qadimgi zamon olimlari va hozirgi davr ilm ahli xalq diniy marosimlari bilan bog‘laydilar. Aristotel ham o‘zining “Poetika” asarining to‘rtinchi bobida qat‘iy fikrlar aytadi. Ulug‘ faylasufning izohiga qaraganda, hatto “Tragediya” iborasining o‘zi ham Dionis shaxsi bilan mahkam bog‘liqdir. Bu atama “trago la oide” degan ikki so‘zdan tarkib topgan bo‘lib, “echki qo‘shig‘i” degan ma‘noni anglatadi. Dramaning barcha turlari diniy marosimlardan tug‘ilganligi vajidan qadimgi yunonlar bularning hammasiga chuqur e‘tiqod bilan qaraganlar. Binobarin, teatr tomoshalari davlat qaramog‘idagi muhim siyosiy va tarbiyaviy tadbir va choralardan biri hisoblangan. Ikkinchidan, dramaning yuzaga kelishi bevosita Dionis marosimlari bilan bog‘liq bo‘lganligi tufayli bu tomoshalar shu ma‘budning sharafiga yil sayin uch marotaba o‘tkazilgan va bir necha kun davom etadigan bayram paytlarida namoyish qilingan. Yunonlar mazkur tomoshalarga, shunchaki bir ermak deb emas, balki muhim diniy bayram deb qaraganlar va bu bayramlarni mumkin qadar tantanali o‘tkazishga tayyorlanib, deyarli hammalari teatr tomoshalariga kelishga oshiqqanlar. Dastlabki davrlarda teatr tomoshalari bepul ko‘rsatilgan. Qadimgi Yunonistonda barcha o‘yinlar singari, teatr tomoshalari ham musobaqa yo‘sinda o‘tkazilgan. Bu musobaqalarga qatnashmoqchi bo‘lgan shoir, hukumat ixtiyoriga mazmun jihatdan bir-biri bilan bog‘liq uchta tragediya va bitta satirlar dramasini topshirgan. Komediyanavis shoirlar esa faqat bitta-bitta asar bilan qatnashganlar. Yunon teatri hozirgi zamon teatriga mutlaqo o‘xshamaydi. Avvalo, uning hajmi benihoyat katta, tomoshalar kunduz kuni va ochiq havoda ko‘rsatilgan. Afina teatriga 17 ming odam sig‘ar ekan, keyinchalik 30-50 ming kishilik teatrlar ham barpo qilingan. “Teatr” so‘zining asl ma‘nosi “ko‘rish”, “kuzatish” demakdir. Dastlabki davrlarda tomoshabin o‘tiradigan yerni shu nom bilan ataganlar. Bu iborani butun teatr binosiga nisbatan ishlatish meloddan ancha keyin, taxminan V asrlarda

www.arxiv.uz iste‘molga kiritilgan. Yunon xalqining ma‘naviy taraqqiyoti tarixida teatrning tutgan o‘rni g‘oyat buyukdir. Eramizdan oldingi V asrning dastlabki yillarida boshlangan qizg‘in ijtimoiy va siyosiy voqealar – yunon elining eski tuzumdan asta-sekin sinfiy davlatga aylanib borishi, mamlakatda demokratik harakatning toboro mustahkamlanishi Eron-Yunon urushi yillaridagi mislsiz milliy birdamlik va dushman ustidan g‘alaba qozonish ishtiyoqi, nihoyat, urushdan keyingi ijtimoiy va madaniy ko‘tarilish – o‘z ifodasini hammadan ko‘ra ko‘proq Esxil ijodida topadi. Shoir taxminan 525-524 yillarda Elivsin shahrida aslzoda aristokrat oilasida tug‘iladi. Esxil 456 yilda Gela shahrida vafot etgan. Esxil yigirma yoshida birinchi marta dramatik shoirlar musobaqasida qatnashadi, biroq g‘alaba qozonish unga qirq yoshida nasib etadi, shundan keyin uning asarlari shoirga yana o‘n uch marta g‘alaba keltiradi. Qadimgi olimlarning ma‘lumotlariga qaraganda Esxil nihoyatda mahsuldor yozuvchi bo‘lgan. Biroq uning 90 ga yaqin tragediyasidan iborat boy adabiy merosidan bizga qadar faqat yettitasi yetib kelgan. Bular tubandagilardir: “Ertiylar”, “Fivaning yetti dushmani”, “Iltijogo‘ylar”, “Zanjirband Prometey” va “Oresteya” trilogiyasiga kiradigan “Agamemnon”, “Xoeforlar” hamda “Evmenidalar” tragediyalari. Odam bolasining og‘ir qismatiga yer yuzidagi zulm va adolatsizliklariga qarshi hayqiriq isyon “Zanjirband Prometey” tragediyasida ayniqsa kuchli jaranglaydi. Bu asar yolg‘iz Esxilninggina emas, balki butun jahon adabiyotining ozodlik va insonparvarlik sha‘niga tiklangan buyuk yodgorlikdir. “Zanjirband Prometey” tragediyasi, “Xalos etilgan Prometey” hamda “Otashbardor Prometey” tragediyalari bilan birga qo‘shidib yaxlit bir trilogiyani tashkil qiladi, ammo keyingi ikki qismi bizga qadar yetib kelgan emas. Esxil chindan ham tragediyaning otasidir. U asarlarida xorning rolini qisqartirib, ikkinchi aktyorni olib kiradi va diologlar sonini oshiradi. Yunon tragediyasining shakllanishida tutgan o‘rni, o‘zining poetik mahorati va asarlarida ifoda etilgan ajoyib zamonaviy g‘oyalar bilan Esxil butun antik dunyo adabiyotiga kuchli ta‘sir ko‘rsatgan.

www.arxiv.uz SOFOKL IJODI Yunon tragediyasining ikkinchi namoyandasi Sofokl 496 yilda Afinaning yaqinidagi Kolon degan joyda tug‘iladi, uning otasi qurol-aslaha korxonasining egasi, zamonasining ancha badavlat va boobro‘ kishisi bo‘lgan. Sofokl yoshligida yaxshi tahsil ko‘radi, turli-tuman bilimlarni o‘rganadi; uning adabiy faoliyati erta boshlanib, 28 yoshida ekan, dramatik adiblar musoboqasida ulug‘ Esxil ustidan g‘alaba qozonadi. Sofokl butun umrini sha‘n-shavkatda, izzat va hurmatda o‘z yurtida o‘tkazib, 406 yilda vafot qiladi. O‘limidan keyin yunon elining ulug‘ zotlari qatori u ham qahramon sanalib, xotirasi uchun katta haykal o‘rnatiladi va har yili qabri ustida qurbonlik so‘yish taomiliga kiritiladi. Qadimilarning guvohlik berishlariga ko‘ra, Sofokl o‘zining oltmish yillik adabiy faoliyati davomida 120 dan ortiq asar yozib, 24 marta dramatik shoirlar musobaqasida yutib chiqqan; biroq mazkur asarlardan bizga qadar yettitasigina yetib kelgan, xolos. Sofokl tragediyani tantanali diniy qo‘shiqlar shaklidan chinakam dramaga aylantirish ishini yana yuqori pog‘onalarga ko‘tardi. Sofokl asarlarida qahramonlarning tabiati va ruhiy kechinmalariga ko‘proq e‘tibor berish natijasida asarning mazmuni hayotiylik kasb eta boradi. Jahon adabiyoti tarixiga Sofokl asosan, Edin haqidagi rivoyatlar mavzuida yozilgan asarlari “Edip shoh”, “Edip Kolonda” va “Antigona” tragediyalari bilan kiradi. Antik dunyoda o‘tgan dramaturglardan birontasining asari jahon adabiyotida “Edip shoh” tragediyasichalik chuqur iz qoldirmagan. Sofoklning bu asari XVIII asrning oxiri, XIX asrning boshlarida Yevropa adabiyotida “Taqdir targediyasi” deb atalmish maxsus adabiy oqimning tug‘ilishiga sabab bo‘ladi. Bu oqim tarafdorlari, go‘yo Sofokl izidan borib, taqdir mavzuida yozgan asarlarida dunyo bevafo, odam bolalari hayot girdobida beixtiyor oqib yuradigan benavo- bechoralardir, deb da‘vo qiladilar. Qadimgi yunon kishisining va shaxsan Sofoklning nazarida qismat baxt- saodat, adolat hamda zarurat kabi tushunchalarning ma‘nosi bir-biriga juda yaqin

www.arxiv.uz bo‘lgan. Sofokl qadimgi qabilachilik davrlari uchun xos bo‘lgan ba‘zi bir diniy, axloqiy taomillarni yangi zamon qonun-qoidalari bilan kelishtirishga urinadi. Bu jihatdan xorning birinchi qo‘shig‘i juda xarakterlidir. Bu qo‘shiqda inson ongining ulug‘ qudrati, tabiat hodisalarini itoat ettirgan ajoyib zakovati ko‘klarga ko‘tariladi, ammo, shu bilan birga, qo‘shiqning oxiri, dunyoviy manfaatlarga berilib ketib, ilohiy burchlarni unutib qo‘ygan kishilarga qarata aytilgan ta‘nali so‘zlar bilan tugaydi, ya‘ni odam bolasi qanchalik ravnaq topmasin, ilgaridan qolgan rasmlarni unutmasligi lozim, aks holda jamiyat halokatga duchor bo‘ladi. Sofokl o‘zining ajoyib obrazlari bilan bir qatorda, dramatik voqealarni nodir ustalik bilan bir-biriga bog‘lagan mohir san‘atkor sifatida ham jahon adabiyotida mashhur. Ulug‘ Gyote yunon dramaturgi haqida gapirib, “sahnani va o‘z kasbini hech kim Sofokldek bilgan emas”, degan edi. Xullas, Sofokl o‘zining ulkan zamondoshi Esxilga nisbatan, qahramonlarning xarakterini tavsif qilishda turli-tuman usullarni qo‘llab, targediya san‘atini yuksak kamolot bosqichiga ko‘tardi. Uning ulug‘ligi shundaki, shoir faqat hamma odamlarning har xil bo‘lishini emas, balki yolg‘iz birgina odamning dilida javlon urgan turli-tuman ruhiy o‘zgarishlarni, qarama-qarshi sezgi va tuyg‘ularning dam- badam tovlanib turishini nodir ustalik bilan tasvirlaydi. Umuman, “Edip shoh” asarining hamma voqealari, boshlanishidan to oxiriga yetguncha, keskin ravishda bir holatdan ikkinchi holatga: shodlikdan qayg‘uga, umidvorlikdan – noumidlikka ko‘chib turish jarayonida rivojlanib boradi. Sofokl ijodida yunon tragediyasi yuksak kamolot bosqichiga ko‘tarilib, olamshumul ahamiyat kasb etadi. Shoir asarlarining demokratik ruhi, odamparvar mazmuni, noyob badiiy ko‘rki – ularning abadiy barhayotligini ta‘minlaydi. EVRIPID IJODI

www.arxiv.uz Qadimgi yunon tragediyasining uchinchi ulug‘ vakili Yevripid, rivoyatlarning naql qilishiga ko‘ra, eramizdan oldingi 480 yilda, xuddi yunonlar Eron ustidan g‘alaba qozongan kuni Afina yaqinidagi Salamin orolida o‘rtahol oilada dunyoga keladi, yaxshigina bilim oladi. Zamondoshlarining ma‘lumotiga qaraganda shoir tinchgina ilm, fan, san‘at, adabiyot va falsafa bilan shug‘ullanib tinchgina umr kechirishni afzal ko‘rgan. Uch marta teatr musobaqalarida g‘olib chiqadi. Ellinizm davrida Yevripid o‘z xalqining eng sevimli tragik shoiriga aylandi. Hatto Esxil, Sofokl ham uning dovrug‘i soyasida qolib ketadilar. Bu ahvol shoirning adabiy merosi taqdiriga ham kuchli ta‘sir ko‘rsatib, 92 ta asaridan bizga qadar 17 ta tragediya hamda bitta satir dramasining to‘la holda yetib kelishini ta‘minlaydi. Bular tubandagilar: “Alkestida”, “Medeya”, “Geraklidlar”, “Ipollit”, “Gekuba”, “Gerakl”, “Iltijogo‘ylar”, “Troyalik ayollar”, “Elektra”, “Ion”, “Ifigeniya Tavridada”, “Yelena”, “Andromaxa”, “Finikiyali qizlar”, “Orest”, “Vakx qizlar”, “Ifigeniya Avlidada” va “Kiklop” nomli bitta satir dramasi. Bu asarlarning hammasi yunon taomiliga ko‘ra Esxil hamda Sofoklning tragediyalari singari mifologik afsonalar mavzuida yozilgandir. SHoir ijodining dastlabki davrlarida yaratilgan “Alkestida” tragediyasi hisoblanadi. Asarda ma‘budvash qahramonlarni ko‘rmaymiz. Ko‘z oldimizda o‘tadigan shaxslar hayotning ikir-chikirlari bilan yashaydigan, xudbin manfaatdor, mayda-chuyda ehtiroslardan holi bo‘lmagan oddiy, to‘pori odamlardir. Bu muhitdagi kishilar o‘z manfaatlari yo‘lida hech narsadan qaytmaydilar. Yevripid o‘zining bu asarida tomoshabinni olamshumul buyuk masalalar, taqdir, maslak tushunchalari osmonidan kundalik turmush, har bir kishiga tanish bo‘lgan oddiy tirikchilik, insoniy ehtiroslar makoni bo‘lgan yer hayotiga olib tushadi. Yevripid ijodida na targediya, na komediyaga o‘xshamagan mutlaqo yangi bir janr-drama paydo bo‘lib kelayotganligini ko‘ramiz. Shoir tomonidan qo‘llangan bu yangiliklar hayotning oddiy majarolarini va chinakam insoniy ehtiroslarni ifoda etishda eng muvofiq yo‘l bo‘lgan. Yevripidning yunon tragediyanavisligiga kiritgan yangiliklarini yana ham

www.arxiv.uz to‘laroq aks ettiruvchi asar – “Medeya” tragediyasidir. “Medeya” – xo‘rlangan muhabbat va rashk tragediyasi. Shoir bu asarida, na ma‘budlar qarshisida na taqdir oldida bosh egmaydigan. Nodir jasorat, sabot va matonat bilan o‘zining insoniy baxti uchun yolg‘iz o‘zi kurashadigan ayol obrazini yaratadi. Bir-biriga zid tuyg‘u va sezgilarning bu tariqa keskin kurashlarini tasvirlab, odam bolasining chinakam ruhiy dunyosini ochish – Yevripid tomonidan tragediya san‘atiga kiritilgan eng birinchi yangilik va ulug‘ kashfiyotdir. Esxil va Sofoklning ulug‘vor asarlarida tarbiyalangan yunon tomoshabini Yevripid tragediyasidagi yangi hayotiy lavhalarni yaxshi tushunmaydi, ularni sovuq qarshi oladi. “Medeya” asari faqat keyingi zamon kishilari nazarida e‘tibor topdi va antik dunyo tragediyasining eng buyuk namunalaridan biri deb tanildi. Antik dunyoning ulug‘ shoiri yaratgan yangiliklar doirasini kengaytirish, dramaturgiyaning hayotiy kuchi va badiiy imkoniyatlarini yana ham oshirish sharafiga Yevripiddan so‘ng faqat Shekspirgina muyassar bo‘lgan. Shu bilan qadimgi yunon tragediyasi haqidagi bahsimizni tugatamiz. Yevripiddan keyingi tragediyanavislar bu janrga arzigudek biron yangilik kiritolmaydilar. Qadimgi yunon tragediyasi Yevropa teatri tarixidagi eng birinchi qadim ham juda kattakon maktab bo‘lgan. Yangi zamonning ulug‘ shoirlari Shekspir, Kornel, Rasin, Shiller, Gyote va boshqalar ana shu maktabda saboq olganlar. Biroq qadimgi yunon tragediyasining jahon miqiyosidagi ahamiyati faqat shu bilan chegaralanmaydi. Ulug‘ tragediyanavislar yaratgan bemisl asarlar oradan ikki yarim ming yillik davr o‘tishiga qaramay, to shu kunga qadar keksalik nimaligini bilmasdan, jahon sahnasida navqiron yashnab kelmoqda, o‘zlarining g‘oyaviy mazmunlari va badiiy nafosatlari bilan bizni hamon maftun etadi, hayajonga soladi. Yuksak san‘atkorlik mahorati bilan bu asarlarda ifoda etilgan vatanparvarlik, insoniy burch, erkinlik g‘oyalari hozirgi zamon kishilarining tilak va orzulariga hamohangdir; antik dunyo tragediyasining abadiy barhayotligi va so‘nmas badiiy go‘zalligining asosiy boisi ham ana shu chinakam odamparvarlik mazmunidadir.

www.arxiv.uz Eramizdan oldingi V asr yunon jamiyatining ijtimoiy-siyosiy va madaniyati jihatidan yuksak taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan davridir. Bu taraqqiyot Eron- Yunon urushidan keyin Afina davlatining kuchayishi va demokratiyaga tomon rivojlanib borishi bilan mahkam bog‘liq bo‘lib, chindan ham yunon elining oltin asri deb atalishiga arziydigan buyuk davrdir. V asrga qadar yunon tuprog‘ining eng ilg‘or madaniy markazi Kichik Osiyodagi Ioniya viloyati hisoblanib kelingan bo‘lsa, rosa yarim asr (499-449) davom etgan Eron-Yunon urushida yunonlar g‘alaba qozonganlaridan keyin ilmu-fan, san‘at va madaniyat markazi Afina davlatiga ko‘chadi. Adabiyot sohasida Afinaning mavqei shu qadar ulug‘ki, V-IV asrlar adabiyoti shu muazzam shahar o‘rnashgan Attika viloyatining nomiga nisbatan berilib, yunon adabiyotining attika davri deb ataladi. V asrning o‘rtalariga kelib Afina yunon davlatlari orasida eng baquvvat, eng yirik, 150 dan ortiq ayrim davlatlardan tashkil topgan katta ittifoqining tepasida turuvchi, suvda va quruqlikda o‘z hukmini yurituvchi zabardast bir davlatga aylandi. Bu davrda Afina davlati Yunon tarixida ko‘rilmagan yuksak iqtisodiy ma‘murchilik darajasiga ko‘tariladi va shu bilan birga butun yunon olamining eng yirik madaniy markaziga olimlar, shoirlar, faylasuflar, haykaltaroshlar, rassomlar va turli-tuman ijod ahillarining makoniga aylanadi. Afina o‘zining iqtisodiy va madaniy kamolotiga asosan V asrning 50-30 yillarida, ya‘ni Perikl turgan vaqtda erishadi va shu sababli bu davrni ko‘pincha “Perikl asri” deb ham aytadilar. Perikl (500-429 yillar) Eron urushi vaqtida anchagina harbiy mahorat ko‘rsatadi. Mamlakatda demokratiya tuzumini o‘rnatadi va o‘n besh yil davomida yuqori lavozimiga saylanadi. Perikl o‘z zamonasining nihoyatda ishbilarmon davlat arbobi, otashin notiq, ilmu-fan, san‘at va adabiyotga qiziqqan bir shaxs bo‘lgan. U butun yunon olamidan faylasuflar, olimlar, shoirlar va san‘at ahillarini Afinaga to‘playdi. Periklga yaqin turgan va uning ishlarida ko‘maklashgan ulug‘ zotlar orasida faylasuflardan Anaksagor, Sokrat, “tarix fanining otasi” Geodot, ulug‘ tragik Sofokl, ajoyib haykaltarosh Fidiy va shularga o‘xshash umumyunon madaniyatini yuksak pog‘onalarga ko‘targan yana bir muncha shaxslarni ko‘ramiz. Perikl zamonasida ilmiy-falsafiy ta‘limotlar, ayniqsa juda keng rivoj topadi. Olimlar mutafakkirlar o‘z

www.arxiv.uz asarlarida tabiat hodisalarini, ijtimoiy qonunlarni ochishga, ularni izohlashga va shu yo‘sinda mavjud demokratik tuzumning to‘g‘ri ekanligini isbotlashga urinadilar. Eski diniy e‘tiqodlarning asta-sekin susayib borishi, ilohiy kuchlarni koinot hodisalarida axtarish (panteizm) insonni ma‘budlarning quli holaidan butun borliqning hukmroni darajasiga ko‘tarish, uning idrok va iste‘dodiga tahsin o‘qish istiqboliga chuqur umid bilan qarash – bu davr falsafiy oqimlarining asosiy xususiyatidir. Yangi tushunchalar o‘z ifodasini dastavval Anaksagor (500-428 yillar) falsafasida topadi. Bu mutafakkir olim eski diniy e‘tiqodlarni inkor etib, butun koinotni behisob zarralardan tarkib topgan abadiyat ma‘nosida tushunadi. U inson ongi, qudrat va iste‘dodini yuksak baholaydi. Bu davrning ulug‘ mutafakkirlaridan biri Demokritdir (460-370). Olim o‘z ta‘limotida: atomlar va ularning harakati abadiydir: “hech narsa yo‘qlikdan paydo bo‘lmaydi va hech narsa nom-nishonsiz yo‘qolib ketmaydi”, “tabiatdagi o‘zgarishlar atomlarning bir holatdan ikkinchi holatiga o‘tishlari oqibatidir”, deydi. V asrning ikkinchi yarmida butun Ellada tuprog‘ida ijtimoiy hodisalarni o‘rganish ishini oldiga maqsad qilib qo‘ygan yangi ilmiy – falsafiy oqim paydo bo‘ldi. Bu oqim vakillari o‘zlarini “sofistlar” deb ataganlar. “Sofist” so‘zi “donishmand”, “bilimdon”, “olim” degan ma‘noni anglatgan bo‘lsa, keyinchalik bu ibora falsafa muallimlariga nisbatan ishlatilgan. Sofistlar olomon o‘rtasida jo‘shqinlik bilan ilmlarni yoygan, ulmu-fan jarchilari bo‘lganlar. Chunonchi bu oqim tarafdori Pratagor “hamma narsaning andozasi odamdir” deb inson qadr- qimmatini oshiradi. Eramizdan oldingi 336 yilda Makedoniya podshohi Aleksandr Yunon tuprog‘ini zabt etib, ellin xalqidan to‘plagan kattakon qo‘shin bilan Sharq mamlakatlariga qarshi urush boshlaydi va ko‘p o‘tmay Hindiston chegaralariga qadar cho‘zilib borgan bepoyon buyuk o‘lkaning yakka-yu yagona hukmroniga aylandi. Biroq Aleksandr yaratgan ulkan davlat, uning o‘limidan so‘ng ag‘darilib sarkardaning noiblari o‘rtasida boshlangan qonli urushlardan keyin Misr, Suriya,

www.arxiv.uz Makedoniya, Pergam kabi yirik davlatlarga bo‘linib ketadi. Makedoniya taxti atrofida boshlangan tortishuvlar juda uzoqqa cho‘zilib, mamlakat goh Aleksandr urug‘lariga, goh uning sarkardalari qo‘liga o‘tib turadi. Yunonlar ichki ixtiloflardan foydalanib, o‘zlarining eski mustaqilliklarini boy berib qo‘ygan bo‘lsa ham, yer yuzining madaniyat makoni sifatida hamon qimmatini yo‘qotmagan edi: ellin xalqining ilmu fani, san‘at va adabiyoti hamda tili asta-sekin o‘z doirasini kengaytirib to Misr, Hindiston yerlariga qadar cho‘zilgan uzoq mamlakatlarga ham yoyiladi va natijada yunon madaniyati asosiga qurilgan yagona jahon madaniyati maydonga keldi. Shu sababli, yunon madaniyatining ta‘sirida bo‘lgan davlatlarning hammasini ellin davlatlari va Aleksandr istilosidan tortib to yangi asrning boshlarida bu mamlakatlarning Rim hukmronligiga o‘tish paytlariga qadar bo‘lgan davr – ellinizm asri deb ataladi. Yunon olamida boshlangan ijtimoiy o‘zgarishlar va bular natijasida tug‘ilgan siyosiy loqaydlik, beparvolik va umidsizlik kayfiyatlari birmuncha falsafiy ta‘limotlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Mazkur oqimlarning eng muhimlari – kiniklar, stoiklar va epikurchilar falsafasidir. Epikurchilar ruhiy osoyishtalikni targ‘ib qilgan bo‘lsalar, stoiklar shafqat, sahovat g‘oyalarini tashviq qiladilar. Eramizdan oldingi IV asrda Sokratning shogirdi Antisfen tomonidan yaratilgan kiniklar falsafasiga ko‘ra ular qashshoqlik va gadolikni targ‘ib qiladilar. Ellinizm davrining jahon adabiyotiga qo‘shgan eng muhim hissasi – “yangi” komediyadir. “Yangi” komediya atamasi adabiy iste‘molga juda eski zamonlarda kiritilgan bo‘lib, ellinizm davrida paydo bo‘lgan komediyaning yangi turini attika davridagi “qadimgi” komediyadan hamda IV asrdagi “O‘rta” komediyadan ajratish maqsadida ishlatilgan. Yunonistonda, Makedoniya hukmronligi o‘rnatilgandan keyin ellin xalqi mustaqilligining barbod etilishi, o‘tmishdagi jo‘shqin siyosiy g‘oyalarning tobora so‘nib borishi va bularning natijasi o‘laroq shaxsiy manfaatlarning kuchayishi – “yangi” komediyaning paydo bo‘lish jarayonidagi asosiy omillardandir. “Yangi” komediya ham asosan oddiy tirikchilikda uchraydigan kundalik voqealarni, chunonchi ishq-muhabbat, oilaviy munosabat

www.arxiv.uz masalalarini muhokama qiladi. Ellinizm olamida yangi komediya qariyb ikki yuz yil (eramizdan oldingi IV asrning ikkinchi yarmi, II asrning birinchi yarmi) umr ko‘radi. Manbalarning shaxodat berishicha bu janrda ijod qilgan shoirlarning soni bir yuz oltmish kishidan ortiq bo‘lgan, bularning barchasi butun Yunon tuprog‘i bo‘ylab keng shuhrat yoyadi. Shular orasida qadimgilar uchta shoirni: Filemon (taxminan 361-263 yillar), Difil (taxminan 350-263 yillar) va ayniqsa, Menandrni chuqur hurmat bilan tilga olganlar. Menandr (taxminan 343-292 yillar) Afina shahrida, badavlat xonadonlarning birida tavallud topadi. Menandr siyosiy ishlarga aralashmasdan, qizg‘in adabiy faoliyatda butun umrini sevimli shahri Afinada o‘tkazadi. Menandr hammasi bo‘lib, yuzdan ortiqroq komediya yozgan. Shoir asarlarida talqin etilgan fikrlarning hammasi, masalan qullarga xayrixohlik bilan qarash, er-xotinlar barobar huquqli bo‘lishga da‘vat etish – antik dunyo kishilarining ko‘pchiligi uchun tamomila yangi va ularning tushunchasiga mutlaqo zid fikrlar edi. Shu sababli shoir dramatik shoirlar musobaqasida kamdan kam g‘olib chiqqan. Eramizdan oldingi II asrning kirishidan boshlab, dastavval Yunonistonning Sitsiliyadagi mustamlakalari, keyinroq yunon tuprog‘ining o‘zi Makedoniya davlati va nihoyat, Sharqdagi barcha ellinizm mamlakatlari birin-ketin Rim imperiyasiga taslim bo‘ladilar. Harbiy sohada mag‘lubiyatga uchragan yunonlar o‘zlarining yuksak ilmu-fanlari, falsafa sohasidagi ulug‘ ta‘limotlari, san‘at va adabiyot bobidagi yutuqlari bilan g‘oliblarni maftun etadilar. Rimdagi ritorika, grammatika va falsafa ta‘limiga yunonlar rahbarlik qiladilar. Uzoq kechmishning ixlosmand muhibi Rim davri yunon adabiyotining eng yirik vakillaridan biri Plutarxdir. Qadimgilar Plutarx ijodining nihoyatda rang-barang, serunum bo‘lganligini, yozuvchi 225 tadan ortiqroq asar qoldirganini xabar qiladilar. Shulardan 150 tasigina bizgacha yetib kelgan. Olimlar uning merosini ikkiga ajratib tahlil qiladilar. Bular birinchisi – axloqiy asarlar, ikkinchisi – hayotnomalardir. Uning “Qo‘shaloq hayotnomalar” deb ataluvchi tarixiy asari keng shuhrat qozongan.

www.arxiv.uz

Похожие

Antik davri yunon adabiyoti

Eng qadimgi Yunon adabiyoti

Qadimgi Yunon teatri

Komediya janri va aristofon ijodi

Qadimgi Yunoniston tarixi