Антонио Женкинсоннинг Ўрта Осиёга саёҳат кундаликлари - История - Рефераты

Антонио Женкинсоннинг Ўрта Осиёга саёҳат кундаликлари

Загружено в:

20.02.2024

Скачано:

0

Размер:

172.2880859375 KB

Антонио Женкинсоннинг Ўрта Осиёга саёҳат кундаликлари Режа : Кириш 1. Антонио Женкинсон – сайёх ва савдогар 2. Антонио Женкинсон саёҳат кундаликларида 3. Хоразм худудининг акс эттирилиши Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати.

Кириш “Босқинчилар келиб кетаверади, лекин халқ боқий қолаверади, унинг маънавияти абадий яшайди 1 ”. Президентимиз И. А Каримов таъкидлаганидек, тарихни ҳаққоний ўрганадиган бўлсак ва уни ѐшларимиз онгига тўла етказиб, уларни ватанпарвар қилиб тарбиялай олсак, биз ўз олдимизга қўйган мақсадимизга эришган бўламиз. Тарих такрорланишдан иборат бўлиб, юқорида таъкидланган мақсадимизга эришиш учун ўтмишимиз тарихини ҳаққоний ўрганишимиз ва ундан ибрат ола билишимиз керак. Бунинг учун тарихимизга оид манбаларни чуқур ўрганишимиз керак. Тарихимизга оид бўлган манбаларнинг аксарияти хориж давлатлари кутубхоналарида, архив ва музейларида сақланмоқда. Инглиз элчиси ва сайѐҳи Антонио Женкинсоннинг саѐҳат кундаликлари ҳам шундай манбалар сирасиига киради. Шу маънода, ушбу тадқиқот ҳам XVI асрда Бухоро ва Хива хонликларида юз берган ижтимоий-иқтисодий ва сиѐсий жараѐнларни Антонио Женкинсон кундаликлари асосида ўрганишга қаратилган. Антонио Женкинсон Ўрта Осиѐга келган биринчи Европа сайѐҳи сифатида унинг ѐзиб қолдирган кундаликларидаги тарихимизга оид бой маълумотларни ўрганиш ҳозирги кунда долзарблиги билан ажралиб туради. Антонио Женкинсон саѐҳат кундаликларининг XVI асрда Ўрта Осиѐ халқлари тарихи учун қимматли тарихий ва географик манба эканлигини таъкидлаш ўринлидир. Ушбу тадқиқот иши бўйича А.А. Аскаровнинг «История Узбекистана». Т.III. (Т.: Фан. 1993), Б.А. Ахмедовнинг «Историко– географическая литература Средней Азии в XVI - XVIII вв» (Т.: Фан. 1985), Ю.В. Готьенинг «Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке» (М.: ОГИЗ 1937), Х.Г. Гуломовнинг «Средняя Азия и Россия: истоки формирования междугосударственных отношении» (Т.: Университет 2005), П.П. Ивановнинг «Очерки по истории Средней Азии» (М., 1958), А.В. 1 И. А. Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ. 1998. -28 б.

Панковнинг «К истории торговли Средней Азии с Россией XVI-XVII вв» (Т.,1927) ва бошқа бевосита ѐки билвосита боғлиқ бўлган илмий адабиѐт ва бир қатор мақолалар чоп этилган. Ю.В. Готьенинг “Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке” (М.: ОГИЗ. 1937) асарида XVI асрда Англиядан Россияга ва у орқали Ўрта Осиѐга юборилган сайѐҳ ва элчиларнинг тўплаган тарихий-географик маълумотлари берилган. Жумладан, асарда Антонио Женкинсоннинг Ўрта Осиѐга келиши сабаблари, бу ерда тўплаган тарихий маълумотлари ва саѐҳат оқибатлари ўз аксини топган. Антонио Женкинсоннинг саѐҳат кундаликларининг манба сифатида аҳамияти шундан иборатки, унда биринчи бўлиб Европа халқлари Хива ва Бухоро хонликлари аҳолиси, турмуш-тарзи ва ижтиоий-сиѐсий тарихи билан танишдилар. Антонио Женкинсон кундаликлари ва харитаси эълон қилинганидан кейин (1562) Европа халқларининг Ўрта Осиѐ худуди ва аҳолиси тўғрисидаги маълум бир тасаввурга эга бўлди, Ўрта Осиѐ ҳақидаги географик тасаввурлар кенгайди. Ундан ташқари, сайѐҳ тузган харита кейинги даврларда европалик сайѐҳлар, ҳарбийлар ва жамики Ўрта Осиѐга келувчилар учун асос бўлиб хизмат қилди. Шунингдек, тадқиқот ишида Антонио Женкинсон саѐҳат кундаликларининг Ўрта Осиѐ халқлари тарихи учун илмий жиҳатдан қиммати асослаб берилди.

Антонио Женкинсон - сайёҳ ва савдогар Маълумки, XV аср охири-XVI аср бошлари Буюк географик кашфиѐтлар даври бўлиб, Россия эса Волга дарѐси бўйлаб Ўрта Осиѐ орқали Ҳиндистон ва Эронга борадиган савдо йўлларини излай бошлади. Бу даврга келиб ташкил топган турли савдо компаниялари ўзлари учун янги мамлакат ва бозорлар очишга интилдилар. 1548 йилда Лондонда Янги давлат, ер, орол, мулк, очиш учун саноатчи- савдогорлар жамияти” ташкил топди. Бу жамият Хитойга ва Шарқий Ҳиндистонга савдо йўли очишни мақсад қилиб қўйди. Шу мақсадда 1553 йил май ойида Россия қирғоқларига Хъю Уилльоуби бошлиқ инглиз денгиз экспедицияси юборилди. 2 1555 йил «Москва савдо компанияси» ташкил топди. Бу компания кейинчалик инглиз-рус савдо муносабатларида муҳим рол ўйнади. Машҳур денгиз капитани Ричард Ченслер бошлиқ 1555 йил ноябрда Москвага элчилар юборилди. Рус ҳукумати ва Москва савдогарлари билан музокаралар муаффақиятли якунланди. Россиядаги инглиз савдогарлари катта имтиѐзларга эга бўлди. Инглизлар «Москва савдо компанияси» ѐрдамида Россия орқали Шарққа - Ўрта Осиѐ ва Эронга йўл очдилар. 1558-1581 йилларда шарққа еттита инглиз элчилиги юборилди. 1567, 1569 ва 1571 йилларда Антонио Женкинсон бошлиқ элчилар Россияга уч марта келдилар. Антонио Женкинсоннинг ҳаѐти ҳақида маълумотлар жуда кам. Унинг биринчи саѐҳати ѐшлик йилларига тўғри келади. 1572 йилгача саѐҳатларда бўлган. У истеъдодли денгизчи ва моҳир савдогар эди. У узоқ вақт «Москва савдо компанияси» хизматида бўлиб, компания топшириқларини муаффақиятли бажариб келган. Инглиз савдо жосуси ва дипломати Антонио Женкинсон (туғилган йили номаълум - 1610 ѐки 1611 йил вафот этган) Москва савдо компанияси губернатори Жон Маршнинг куѐви бўлган. Европа, Осиѐ ва Африка бўйлаб кўп саѐҳат қилган. У Ливерпуль лордларидан 2 Лунин Б. В. История Узбекистана в источниках (Известия путешественников, географов и учѐных XVI –первое половине XIX вв ). –Т.: Фан. 1988. – С. 21-22.

биринчи вакили бўлиб, Англиянинг Иван Грозний ҳукуматидаги элчиси эди. Рус подшоси Иван Грозний рухсати билан 1558-59 ва 1562-64 йилларда Эрон ва Ўрта Осиѐда бўлган. Антонио Женкинсон 1566 йил Англиянинг Москвадаги биринчи элчиси бўлди. У дипломатик вазифалардан ташқари бир неча муҳим давлат вазифаларни ҳам бажарган. Антонио Женкинсон саѐҳати давомида тузган харитаси “Russae, Moscoviae et Tartariae Descriptio” (Россия, Московия ва Татария тавсифи) деб номланиб, Лондонда нашр этилди. Бу харита тарихий ва илмий қимматга эга. Женкинсон тузган харита Абрахам Артелийнинг “Ер шарининг манзараси” (Teatrium Orbis Terrarum) атласи нашр этилганда атласга киритилди. Абрахам Артелий (1527- 1598) фламанд географи ва картографи ҳисобланади. Антонио Женкинсон 1557 йил 3 майида Лондондан 4 та кемадан: “Примроз” (Эндрю Жедд, Уилльям Честер, Антони Хинман, Эдуард Кэстелайн), “Иоанна Евангелиста” (Эндрю Жедд, Уилльям Честер), “Анна” (Жон Димок) ва “Троица” (Р Т) иборат флот билан саѐҳатга чиққан эди. Антонио Женкинсон 1546 йил 2 октяридан Англиядан ташқаридаги ўз саѐҳатини бошлаган. Дастлаб Фландрияга кейин бутун Голландияга, ундан Германияга саѐҳат қилган. Альп тоғлари орқали Италияга борган. Италиядан Пьемонт орқали Францияга борган. Испания ва Португалия қиролликлари, Ўрта ер денгизининг асосий ороллари – Родос, Мальта, Сицилия, Кипр, Кандия ва бошқа оролларни кезиб чиққан. Грециянинг турли худудлари- Морее, Ахайя ва Коринфда бўлган. Туркия, Сурия ва Кичик Осиѐнинг турли мамлакатларида бўлган. Ливан орқали Дамашққа, Самария, Галилей, Фаластин, Иерусалимгача бўлган давлатларда бўлган. 1562 йилда Каспий денгизи орқали Арманистоннинг Дарбанд (бу шаҳар Александр Македонский томонидан қурилган) шаҳрига келган. Бу ердан Мидия, Парфия ва Гиркания орқали Эронга, “буюк сўфий” саройига келган. (Деарли барча инглизлар Эрон подшосини “Буюк Сўфий” деб атайдилар.) Сўфий - Ислом динининг шиалик тариқати бир йўналиши ҳисобланади. 1499 йилда Сўфийларнинг бошлиғи ғарбий Эрон устидан ҳукмронлик ўрнатиб,

ўзини шоҳ деб эълон қилди. Исмоилшоҳнинг вориси Тахмасп даврида (1524- 76) Антонио Женкинсон Эронга келган эди. Антонио Женкинсон Эрон подшоси саройида 8 ой бўлиб, турли мамлакатлар орқали орқага қайтган. 1566 ва 1571 йилларда икки марта яна Россияга саѐҳат қилган. Антонио Женкинсон Англия ва Россия ўртасида савдо шартномаси тузишга уринган. Унинг авлодлари XVIII аср охири - XIX аср бошларида Англиянинг йирик давлат арбоблари бўлган. Антонио Женкинсон ўз саѐҳати давомида “ҳеч бир уйга кирмадим, дарѐ бўйларида ва очиқ жойларда яшадим. Бу давлатларга саѐҳат қилишни ҳоҳласа, ўзига керакли нарсаларни олиши керак. Бу давлатларда от кам, фақат уни шаҳарлардан олиш мумкин.” деб ѐзади. 3 Савдогар сифатида Антонио Женкинсон 1558-1560 йилларда Ўрта Осиѐга келиб, бу ердаги мамлакатлар ва Хитой ва Ҳиндистонга борадиган савдо йўллари ҳақида қимматли маълумотлар тўплайди. Антонио Женкинсон ва унинг ҳамроҳлари (Ричард ва Роберт Жонсонлар ҳамда таржимон Азиз исмли татар) саѐҳати қийинчилик ва хавф –хатар билан 21 ой (1558 йил апрелидан то 1559 йил 2 сентябригача) давом этди. Унинг асосий мақсади Ўрта Осиѐ орқали Хитой ва Ҳиндистонга савдо йўлларини очиш эди. Лекин у ўша даврдаги Ўрта Осиѐ хонликларида авж олиб кетган ўзаро маҳаллий ҳокимлар ўртасидаги ўзаро урушлар туфайли ўз мақсадига эриша олмади. 4 Антонио Женкинсон ўз саѐҳати давомида Амударѐ, Манғит улуси, XVI аср ўрталарида Бухоро ва Хоразм хонлигининг сиѐсий –иқтисодий аҳволи, Ўрта Осиѐда яшовчи халқларининг турмуш-тарзи ва урфодатлари тўғрисида қимматли маълумотлар тўплайди. Бу маълумотлар унинг «Россиядаги Москов шаҳридан Бақтриядаги Бухоро шаҳрига саѐҳат» номли эсдаликларида ўз аксини топган. Асар 1562 йилда Лондонда нашр этилган. Антонио Женкинсон ўз асарини Уэльс графлиги графи Генри Сиднейга (1529-86) бағишлаган. Антонио 3 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии. -М.: Наука. 1958. – С. 76-77. 4 Готье Ю. В Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке. –М. : ОГИЗ 1937. –С. 124.

Женкинсон 1558 йил рус подшосидан ѐрлиқ олиб, Москвадан Ўрта Осиѐга йўлга чиқди. Антонио Женкинсон саёҳат кундаликларида Хоразм худудининг акс эттирилиши

Антонио Женкинсон 1558 йил 28 апрелида Москвадан 20 лига узоқликдаги Коломна шаҳрига етиб келди. Шу йил 14 июлида Астрахан шаҳрига келди. 27 июлида Каспий денгизи қирғоғидаги Манғишлоққа келиб тушди. У ердан товарларни 1000 туяга ортиб, карвонда 5 кун юргандан кейин бошқа подшо мулкларига келди. Йўлда уларга яхши қуролланган татарлар (Ўрта Осиѐ аҳолиси) қарши чиқишди. Бу ҳақда сайѐҳ шундай ѐзади: «Бу аскарлар Манғишлоқ деб аталган мамлакатнинг подшоси Темур Султон (Ҳожимхоннинг акаси) хизматида эди. Бу татарлар карвонларимизни тўхтатиб, ўз подшолари номидан бож олишди. Мен ўзим подшо билан учрашиб, ундан карвонларни ўз ҳомийлигига олишни ва хавфсизлигимизни таъминлашни илтимос қилдим. Подшо мени илтимосимни бажариб, меҳмон қилди. Улар одатда қимиз ва гўшт истеъмол қилади. Уларда нон йўқ. Подшо менга савдо қилишга ѐрлиқ берди». Сайѐҳ Темур Султон ҳақида шундай ѐзади: «Бу султон чўлда, ҳеч қандай шаҳарсиз ва қасрсиз жойда яшайди. Унинг қароргоҳи қамишдан қилинган бўлиб, ичи гилам билан қопланган. Султон мендан ўзимизнинг қироллик, унинг қонунлари, дини, менинг бу ерга келишим сабаблари ҳақида сўради. 5 Кейин биз ўз йўлимизда давом этдик. 20 кун давомида сувсиз, шаҳарсиз ва чўл худудлардан ўтиб бордик. Овқат йўқлигидан от ва туяларни ейишга мажбур бўлдик. 5 октябрида биз яна Каспий денгизи кўрфазига чиқдик. Кўрфазда туркман подшоси бож йиғувчилари қарши чиқиб, туркман подшоси ва унинг қариндошлари учун бож тўладик». Антонио Женкинсон Оксус дарѐси (Амударѐ) тўғрисида шундай ѐзади: «Оксус дарѐси қадимда Каспий денгизига қуйилган. Бу дарѐ Ҳиндистондаги Паропамиз (Ҳиндиқуш) тоғларидан бошланади. Ҳозир бу дарѐ узоққа оқмайди. Ҳозир Ардак дарѐси билан қўшилиб, 500 миль шимолга оқиб, Хитой кўлига қуйилади». Антонио Женкинсон Ўрта Осиѐга келган пайтда Амударѐ Сариқамиш кўлига қуйилган. 5 Лунин Б. В. История Узбекистана в источниках (Известия путешественников, географов и учѐных XVI –первое половине XIX вв ). -Т.: Фан. 1988. –С. 24.

Антонио Женкинсон ўз карвони билан 7 октябрида Селлизюр қалъасига (Вазир шаҳрининг асосий қалъси) етиб келди. Қалъа ҳақида шундай ѐзади: “Селлизюр (Sellizure) қалъаси юқори тепаликда жойлашган. Унинг жанубидаги ерлар жуда ҳосилдор. У ерни cуғориш учун сув Ҳиндистондаги Парапамис (Ҳиндиқуш) тоғларидан бошланадиган Оксус дарѐсининг Ардак ирмоғидан келади. Бу даврда Оксус дарѐси Каспий денгизига қуйилмаган”. Антонио Женкинсон Каспий денгизи қирғоғидан 20-22 кунлик йўл юриб, 5-7 кундан сўнг, Селлизюр шаҳрига келди. Каспий денгизи қирғоғидан Урганчгача 7-9 кунлик йўл. Каспий денгизидан Манғишлоққача 600 верст 6 , Селлизюр шаҳригача 150-210 верст. Демак, Каспий денгизидан Урганч шаҳригача 210 -350 верст. Мағишлоқдан Селлизюр шаҳригача йўл Усть-Урт платоси орқали ўтади. Йигирма кун давомида карвонлар чўл иссиғида ва кимсасиз чўллардан ўтиб борди. Савдогарлар чўлда сувсиз чарчаб, Сарақамиш кўлига етиб келдилар. Бу ерда ҳам Манғишлоқдагидек савдогарлар туркман қабилалари бошлиғига катта солиқ тўларди. Сариқамиш кўлидан карвон Селлизюр ѐки Вазир 7 шаҳри орқали 1558 йил 16 октябрида Хива хонлиги пойтахти - Урганчга етиб келди. Ўзаро маҳаллий курашлар хонликда ишлаб чиқариш кучлари камайишига олиб келди. Урганч шаҳри XIII-XIV асрларда мусулмон Шарқининг ривожланган шаҳри бўлган. Шаҳар жанубий–шарқий Европадан Ўрта Осиѐга, Муғилистонга, Хитойга борадиган савдо йўллари устида жойлашган эди. XV аср ўрталарига келиб шаҳар инқирозга учрай бошлади. Антонио Женкинсоннинг Саройчик шаҳри, Хоразм шаҳарлари–Вазир ва Урганч тўғрисидаги маълумотлари жуда қимматлидир. Саройчик шаҳрига нумизматик ва ѐзма манбаларга кўра, XIII аср иккинчи ярми ѐки XIV аср бошларида асос солинган бўлиб, Оқ Ўрданинг 6 Қадимги рус ўлчов бирлиги. 1 верст -1,06 км. XVIII асргача аҳоли пунктлари ўртасидаги масофани ўлчашда қўлланилган. 7 Селлизюр қалъаси (шах-зюр). Бу Вазир шаҳрида жойлашган. Шаҳарнинг тўлиқ номи "Шаҳри Вазир”. Шаҳар Урганчдан 40 км узоқликда бўлиб, 1464 йилгача асос солинган. Шаҳар XVI асрда Хива хонлигининг йирик шаҳри бўлган. Бу ерда хон қароргоҳи жойлашган.

марказларидан бири ҳисобланади. Сайѐҳ Саройчик шаҳри тўғрисида шундай ѐзади: «Ёйиқ дарѐсидан бир кунлик йўл тепада Саройчик 8 (бу шаҳар харобалари ҳозир Урал дарѐси чап қирғоғида жойлашган ) номли шаҳар бор. Шаҳарни ҳоким Мирзо Исмоил бошқаради. Бу ерда ҳеч қандай савдо олиб борилмайди. Аҳолиси пул ишлатмайди. Аҳолининг барчаси жангчилар ва чорвадорлардир». XV аср ўрталарида Шайбонийлардан Мустафахон асос солган Вазир шаҳри ҳақида ҳам кўп маълумот беради. Антонио Женкинсон бу шаҳарда бўлган биринчи европалик сайѐҳ эди. «Вазир шаҳри Кўҳна Урганчдан 60 км узоқликда жойлашган. 1558 йил 7 октябрида Селлизюр деб аталган қалъага келдим. Бу ерда Азимхон 9 номли ҳоким ўзининг учта ака-укалари билан ҳукмронлик қилади. 1558 йил 9 октябрида мен унга рус подшоси ѐрлиғини топширдим. Ҳокимга ўзим олиб келган молларнинг 1/9 қисмини совға қилдим. Улар мени ѐввоий от гўштидан қилинган кабоб билан меҳмон қилишди. Кейинги кун ҳоким мени чақиртириб, рус подшосининг ишлари, мамлакатимиз ва унинг қонунлари тўғрисида кўплаб саволлар берди. Селлизюр қалъаси баланд тепаликда жойлашган бўлиб, у ерда хон яшайди. Унинг қароргоҳи паст ва мустаҳкам қурилмаган. Аҳолиси камбағал, савдо билан шуғулланмайди. Бу ерда ажойиб ўсимликлар ўсади. Уни қовун (ѐки тарвуз) деб аташади. Аҳоли уни овқатдан кейин истеъмол қилади» деб давом эттиради, сайѐҳ. Антонио Женкинсон 1558 йил 16 октябрида Урганч шаҳрига келиб, шаҳар ҳақида қуйидагича маълумот беради: «Урганч шаҳри текисликда жойлашган бўлиб, шаҳар 4 миль 10 (1миль -1.609км) узунликдаги пахса девор билан ўралган. Лекин вайрона ва тартибсиз жойлашган. Шаҳардаги битта узун кўчанинг тепаси ѐпилган бўлиб, у бозор вазифасини бажаради. Етти йил 8 Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. -М.: Наука. 1965. –С. 34-35. 9 Ҳожи Муҳаммадхон (Ҳожимхон), Абулғозихоннинг амакиси 1558 йил тахтга ўтирган. Дастлаб унинг ҳокимияти Вазир шаҳрида эди. Қаранг; Сағдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи давлат ва жамият тараққиѐти. Т.: Академия. 2000. -236 б. 10 Милль – инглиз узунлик ўлчов бирлиги бўлиб, 1609 м га тенг бўлган.

давомида шаҳар тўрт марта ўзаро ички курашлар натижасида қўлдан қўлга ўтиб турди. Шунинг учун ҳам бу ерда савдогарлар жуда кам ва камбағал. Мен фақат бутун шаҳар бўйича 4 тўп мато сота олдим. Бу ерда сотиладиган асосий моллар Бухоро ва Эрондан келтирилади. Каспий денгизидан Урганч шаҳригача бўлган ерлар «туркманлар ерлари» деб аталиб, бу ерда Азимхон ва унинг 5 та ака-укалари ҳукмронлик қилади. Улардан биттаси асосий ҳукмдор бўлиб, хон деб аталади. Лекин амалда 5 та ҳукмдор ўз худудида мустақил ҳукмронлик қилади. Улар бир-бири билан душманлик кайфиятидалар. Хоннинг бу 5 та ўғли унинг турли хотинларидан туғилган. Ҳар бир хон ѐки султоннинг ҳарамидагилардан ташқари 4-5 хотини бор. Бу ака-укалар ўртасида уруш келиб чиққан пайтда мағлуб бўлгани ўз одамлари билан чўлга, қудуқ яқин бўлган жойга бориб ўрнашади. Улар бу ерда савдо карвонларини талайдилар. Катта куч тўплангандан кейин ўз акаларининг мулкларига ҳужум қилиб туради». Урганчдан карвон йўллари Амударѐ чап қирғоғи бўйлаб Қиѐт шаҳри орқали Бухорога боради. Амударѐнинг қайси қисмида кечиб ўтганлигини Женкинсон кўрсатиб ўтмаган. Унинг кундаликларидан шу маълумки, Урганчдан Бухорогача 15-18 кунда етиб бориш мумкин. XVII асрда савдо карвонлари одатда Амударѐ орқали Хазорасп шаҳридан ўтган. Бу йўл Урганч ва Бухоро оралиғида бўлиб, 500 км ташкил этди. Бу йўлда туяларда бир кунда 25-30 км юрилса, 17-20 кунда етиб бориши мумкин. Хива хонлигидан Бухорогача инглиз савдогари шу йўл орқали ўтган. Урганчдан Бухорогача йўл хавфсиз: ўзаро урушлар даврида аҳоли чўлга қочиб кетади. Улар бу ерда савдо карвонларини талайдилар Антонио Женкинсон карвони хавфсиз бўлиши учун Қиѐт шаҳри орқали Бухорога кетди. А.Женкинсоннинг Вазир ва Урганч шаҳри ҳақидаги маълумотларидан кўриниб турибдики, бу пайтда Хоразмнинг маркази Вазир бўлиб, Урганч эса инқирозга юз тутган эди. «Каспий денгизидан Селлизюр қалъасигача бўлган

худудларда аҳолининг катта гуруҳи яшайди. Бу худуд ѐввойи чўл бўлиб, ҳеч қандай шаҳар ѐки доимий уй йўқ. Улар ўзларининг туя от ва қўйлари билан бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юришади. Уларнинг қўйлари жуда катта бўлиб, ҳар бирининг думбаси 60-80 фунт (1фунт-0.453кг) келади. У ерда ѐввойи отлар жуда кўп. Бу ерда яшайдиган татарлар ўзларининг бургутлари билан от овлашади. Бу ердаги татарлар ҳеч қачон ўқ-ѐй ва қиличсиз овга чиқишмайди. Улар от устида юриб ўқ отишга жуда моҳир. Бу ердаги аҳоли олтин, кумуш ѐки бошқа тангалардан фойдаланишмайди. Қачондир уларга кийим ѐки бошка нарса зарур бўлса, уларни қўйга айрибошлашади. Уларда умуман нон йўқ. Уларда катта гўшт заҳираси бўлиб, одатда от гўштини ейишади. Уларнинг севимли ичимлиги қимиз ѐки сут ҳисобланади. Худудда ҳеч қандай дарѐ ѐки сув ҳавзаси йўқ. Бу ердан форс қўлтиғигача 20 кунлик йўл. Бу ерда қудуқлардан олинган сув жуда шўрдир. Улар ерда ўтириб овқатланишмайди. Фақат ибодат пайтда ерда ўтирадилар.1558йил 26 ноябрида биз Урганч шахридан чиқиб, Оксус дарѐси (Амударѐ) бўйлаб 100 милль юрдик. Ардак дарѐсига келганда катта бож тўладик. Ардак дарѐси катта ва тез оқар дарѐ бўлиб, Оксус дарѐсидан бошланади ва 1000 милдан кейин “Хитой кўли” га қуйилади. Маълумки, Амударѐ ва унинг қадимда Каспий денгизига қўйилганлиги муоммоси Шарқ олимлари – Маҳмуд ибн Вали, Абулғози ва Мунис, ғарб олимлари-Эйхвальд Э.А, Ленц Р.Х, Лерх П.И, Веселовский Н.И, Аленицин В, Бартольд В.В ва бошқалар томонидан Антонио Женкинсон маълумот беришича, Амударѐнинг ирмоғи доимо Каспий денгизига қуйилган. Унинг чап ирмоғи илгари Урганч ва Вазир шаҳридан ўтган Антонио Женкинсон даврида Каспий денгизига қуйилмаган. Амударѐнинг ўнг қирғоғи (Женкинсон уни Ардак деб атаган) яъни Бухоро ва Хоразм оралиғидаги қисми кенг ва суви кўп бўлган. Антонио Женкинсоннинг XVI аср ўрталарида Манғит улуси аҳволи тўғрисидаги маълумотлари XVI аср Олтин Ўрданинг тақдирида катта роль ўйнайди. Антонио Женкинсон кундалигида Хоразмда юз берган сиѐсий ҳаѐт тўғрисида

батафсил маълумотлар берилади. Аванешхон ҳукмронлигидан бир неча йил кейин мамлакатда тарқоқолик бошланди. Бундан фойдаланиб, Бухоро хони Убайдуллахон 1538 йилда Хоразмни босиб олишга уриниб кўрди. Бухороликларнинг Хоразмга юришидан кейин мамлакатда бошбошдоқлик авж олиб кетди. Бу жараѐн 1558 йил Ҳожи Муҳаммад ѐки Ҳожимхон (у дастлаб Вазир шаҳри ҳокими эди) тахтга ўтириши билан тугалланди. Ўша 1558 йилда 11 Ахмедов Б. А. Историко- географическая литература Средней Азии XVI- XVIII вв. –Т.: Фан. 1985. –С. 195. XVI асрда Хоразмга келган биринчи европалик сайѐҳ эди. Ўша пайтда Хоразм иккита қисмдан: “Тоғбўйи” ва “Сувбўйи” дан иборат эди. Хулоса Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, Ўрта Осиѐга саѐҳат қилиш, бу юрт халқларини, урф-одатларини, табиий бойликларини ўрганиш, айниқса, стратегик жиҳатдан Буюк Ипак йўли чорраҳасида жойлашган хонликларни ҳар томонлама ўрганиш Россия ва Европани қизиқтирар эди. Шунинг учун Ўрта Осиѐга саѐҳат қилиш жуда қадимдан бошланган. Антонио Женкинсоннинг Хива хонлиги ижтимоийиқтисодий ва сиѐсий ҳаѐти тўғрисида тўплаган тарихий маълумотлари алоҳида қимматга эга. Сайѐҳ ўзи

ўтган худудлардаги аҳоли ҳаѐтига, савдо алоқаларига ва ўз хонларига бўлган муносабатларига алоҳида тўхталиб ўтади. Антонио Женкинсон саѐҳати кундалигининг қиммати шундаки, у XVI асрда Ўрта Осиѐга келиб, Бухоро ва Хоразм хонликларининг ижтимоий – иқтисодий ва сиѐсий ҳаѐти тўғрисида тўлиқ маълумот бера олган биринчи европалик сайѐҳ бўлди. Сайѐҳ ўзининг кундалигида Ўрта Осиѐ географияси ҳақида яхши маълумот берган. Амударѐ ҳавзасидаги серҳосил ерлар, ўзи дуч келган халқлар, айниқса Бухоро шаҳри ва аҳолисини алоҳида тасвирлашга эътибор берган. Булардан ташқари, сайѐҳ ўзи бўлган юртларнинг харитасини ҳам тузиб чиққан. Шунинг учун Антонио Женкинсон кундалиги бир томондан, тарихий, иккинчи томондан, картографик ҳарактерга ҳам эга. Учинчидан, сайѐҳ Ўрта Осиѐ шаҳарлар ва қишлоқлари ўртасидаги оралиқ масофаларни ҳам ўлчаб берган. Гарчи Антонио Женкинсон тузган харитада баъзи бир камчилик ва хатолар бўлсада, харита ўша даврдаги Ўрта Осиѐнинг худудларини тасаввур этиш учун етарли даражада. Ҳозирги кунда Антонио Женкинсоннинг тўплаган тарихий маълумотлари Ўрта Осиѐ халқлари, хусусан, ўзбек халқи ҳаѐтининг турли тармоқларини ўзганишда муҳим тарихий ва этнографик манба бўлиб хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Аҳмедов Б.А. Государство кочевых узбеков. -М.: Наука. 1965. 2. Ахмедов Б.А. Историко–географическая литература Средней Азии в XVI - XVIII вв. -Т.: Фан. 1985. 3. Готье Ю. В. Английские путешественники в Московском государстве в XVI веке. -М.: ОГИЗ. 1937. 4. Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии. -М.: Наука. 1958. 5. Лунин Б.В. История Узбекистана в источниках. ( Известия путешественников, географов и учѐных XVI –первое половине XIX вв.). -Т.: Фан. 1988. 6. Сағдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. Ўзбекистон тарихи давлат ва жамият тараққиѐти. -Т.: Академия. 2000.

Похожие

Ўрта Осиё билан Эрон ўртасидаги сиёсий муносабатлар. Ўрта Осиё ва Эрон халқларининг маданий алоқалари тарихидан

Илк ўрта асрларда Хитой

Ғарбий Европанинг ўрта аср маданияти

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

Илк ўрта асрларда давлатчилик ва бошқарув