Гидротехника иншоотларида шикастланиши ва авария ҳолатларини таҳлил қилиш - Водное хозяйство - Рефераты

Гидротехника иншоотларида шикастланиши ва авария ҳолатларини таҳлил қилиш

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

239.5 KB

Г идротехника иншоотларида шикастланиши ва авария ҳолатларини таҳлил қилиш Р ежа: 1. Гидротехника иншоотларининг шикастланиши ва авария Ҳолатини таҳлил қилиш тўғрисида умумий тушунчалар 2. Грунт иншоотларидаги шикастланиш ва авария ҳолатлари юзага келиш сабаблари 3. Бетон, тош ва бошқа материаллардан тикланадиган гидротехника иншоотларидаги шикастланиш ва авария ҳолатлари, уларнинг юзага келиш сабаблари

Гидротехника иншоотларининг шикастланиши ва авария Ҳолатини таҳлил қилиш тўғрисида умумий тушунчалар Саноат, фуқаролик, транспортлик ва бошқаларга нисбатан гидротехника иншоотларининг авариялари одатда нафақат иншоотнинг ўзини таннарҳи билан аниқланади ҳамда тўғонни пастки оқишида жойлашган бузилган ёки шикастланган объектлар зарарини қоплаш кераклигига келтиради. Буни гидротехника иншоотларининг лойиҳалашда, қурилишда ва фойдаланилишда ҳисобга олиш зарур. Жаҳонда қурилган 250 минг тўғонларидан 12 минг сони 15 м дан ортиқ баландлигига эга бўлиб катта тўғонлар қаторига киради. Охирги 175 йил давомида катта тўғонларнинг 500 дан ортиқ авариялар ва бузилишлар ҳолатлари кузатилган эди. Чет элдаги тўғонларнинг сони ва авариялари қуйидагича тақсимланадилар: АҚШ — 3197 ва 331, Японияда — 1874 ва 16, Буюк Британияда — 436 ва 32, Ҳиндистонда — 375 ва 3, Испа нияда — 335 ва 5, Францияда — 277 ва 4, Австралияда — 230 ва 29, Швейцарияда — 100 ва 4, Германияда — 67 ва 3. Катта тўғонларда халқаро комиссияси маълумотлари бўйича авариялар қуйидаги асосий сабаблари бўйича пайдо бўладилар: иншоотлар пойдеворий қисми ва асосидаги грунтининг нотўғри баҳоланиши – 55%, сув ташловчи иншоотларининг сув ўтказилиши қобилияти етарли бўлмаслиги - 23%, конструкциялар паст даражадаги мустаҳкамлиги — 14%, бошқа сабаблар — 8%. Бошқа авария сабабларини хусусийлаштирилган маълумотлари ҳам мавжуд (Ц. Е. Мирцхулава): лойиҳалаштиришда ҳато бўлиши — 40...45%, ишлаб чиқарилишда хато бўлиши — 20%, фойдаланилиши шароитларининг бўзилиши — 30%, эскириши ва ейилиши — 5...7% . Келтирилган маълумотлар гувоҳи бўйича авариялар ва бузилишларининг асосий қисми тўғон асоси ва қирғоқдаги бирикмаларида пайдо бўладиган жараёнларини нотўғри ҳисобга олиши, пасайган ҳисобий сув сарфини қабул қилишига ва тўғон материали мустаҳкамлигини

йўқотилишига келтирадиган дарё гидрологик режимини етарли даражада ўрганмаслиги. Тўғонлар авариялари катта зарар келтирадилар. Масалан, авариясини қоплаш учун Джостатун тўғонида ( АҚШ , 1937 й .) - 100 млн . долла р, Тетон тўғонида ( АҚШ , 1976 й .) — 400 млн . доллар, Мальпасе тўғонида (Франция , 1959 й .) — 70 млн . доллар харажатлари сарфланган эди . Тўғонлар аварияларида қурбон бўлган одамларнинг сони қуйидагича : Вайонт тўғонида (Италия , 1963 й. ) — 3000, Орос тўғонида (Бразилия , 1960 й. ) — 1000, Мальпасе тўғонида — 421. Собиқ Совет Иттифоқи давлатларида йирик тўғонлар бузилишлари кузатилмаган эди. Шу билан бирга бир неча катта бўлмаган тўғонларнинг авариялар и мисолларини келтирайлик. 30- йиллик фойдаланилишидан сўнг 1930 йилда Қорадарёдаги паст босимли тўғонининг сув ўтказувчи қисми бўзилди. 1956 йилда Ленинград вилоятида (Россия) Лужская ГЭСидаги грунтлик тўғони бузилди. 1955 йилда Каховская сув омбори тўлдирилишида чегараловчи кўтарманинг пастки қиялиги 50 минг м 3 ҳажмида ва 200 м узоқлигига кўчиб кетди. 1987 йилда Тожикистонда Саргазон сув омборидаги вақтинчалик кўтарманинг бузилиши вужудга келди, бунинг натижасида 58 оила уйсиз қолди, бетонлик кўприк бузилди, сел оқими темир йўлни бузиб моллар фермасини турган жойидан кўчириб йўқотди. Бунга ўхшаган нисбатан майда авариялари жаҳонда тез тез учрайди, йилга ўртача сони бўйича 3 марта. Энг катта авария Итали ядаги Вайонт тўғонида кузатилди. У пайтида бу тўғон жаҳонда энг катта 261,6 м баландлигидаги аркалик тўғон эди. Бунда 20 дақиқа давомида сув омборига узунлиги 2 км, майдони 2 км 2 , ҳажми 270...300 млн. м 3 ўлчамида бундан олдин ҳаракатланиши унча кўринмаган ҳолатда бўлган жуда катта тоғлик массив ағдарилиб тушиб кетди. Тоғлик массаси юқори тезлиги билан пастликдан ўтиб рўпарадаги ён бағирининг 140 м баландлигига кўтарилди. Тўғон тепаси устида 150 м баландлигидаги тўлқин пайдо бўлди, лекин тўғон шикастланмаган ҳолда қолди.

Грунт иншоотларидаги шикастланиш ва авария ҳолатлари юзага келиш сабаблари Катта тўғонлар халқаро комиссияси маълумотлари бўйича грунтлик тўғонларининг ишончлилиги тахминан контрфорслик ва аркалик тўғонларга ўхшаш бўлади. Маҳаллий материаллардан ясалган тўғонлар (тупроқлик, тош- тупроқлик, тўкма тошлик тўғонлар) тез тез бузиладилар. Тахминан қурилиш жараёнида ёки тўғон тепасидан сув қуйилиб кетиши, тўғоннинг асосидан ёки танасидан кучли фильтрацияси таъсири сабабидан доимий фойдаланилиши пайтида тўғонларнинг 80% бузилиши кузатилади. Бунда тўғонлар асослари 25%, танаси — 47%, сув ташловчи иншоотларнинг — 23% ва ҳоказолар 5% бузилишлари пайдо бўладилар. Грунтлик тўғонлар шикастланиши ва аварияларининг бошқа сабаблари дренаж тизимининг етарли бўлмаган ишончлиги; эрозия ва асосан тўғонни бир қисми кучсиз аллювиал тўпламаларида, бошқа қисми эса мустаҳкам асосида жойлашган бўлганида кучли фильтрацияси натижасида ювилишлари; тўғоннинг нотекис чўкишлари; баъзан катта масштабдаги сейсмик ҳодисаларига келтирадиган микросейсм ҳодисаси; кучли кўчишлари ва бошқаларидир. Микросейсм ҳодисаси тахминан қуйидаги натижасида пайдо бўлади. Йирик сув омборлар яратилишида уларни асосидаги грунтларга қўшимча кўпайган юкламалари пайдо бўлиб таъсир этадилар. Ундан ташқари уларнинг асосидаги ва ён томонлик бирикмаларидаги тоғ жисмлари чуқурлигига катта сув босими остида кириб ўтган сув тектоник ёриқларида мавжуд бўлган боғланувчи кучларни пасайтиради. Бу ҳодиса Мид Лейк (АҚШ), Кариба (Замбия), Кремаста (Греция), Койнопгар (Ҳиндистон) ва бошқа тўғонларда кузатилган эди:. Пастда қуйидаги тўғонларда ҳосил бўлган турли авариялар ёки бузилишлар мисоллари келтирилган. Хелл-Хоул тўғони (АҚШ) нишабликлик ўзак билан ясалган, тош- тупроқлик, лойиҳавий баландлиги 125 м, тепасидан узунлиги 475 м ўлчамлари билан қурилган.

Тўғонни тош-тупроқлари тўкилиши даврида 4 м диаметрдаги туннель қурилган. 1964 йилдаги тошқинни бошлангич даврида ўзак тўғон призмаларига нисбатан 41,5 м пастроқ қурилган эди. Тошқин вақтида охиригача қурилмаган тўғонни устидан сув қуйилиб кетиши натижасида тош тупроқли тўкмасидан сувнинг кучли фильтрацияси пайдо бўлди. Пастки қиялигида тўғон асосини ва қиялигини ювилишини бошлаб кучли давом этадиган сув оқимлари пайдо бўлдилар. Тўғондан 340 м 3 /с сув сарфидаги сув оқими ўтиб 535 тыс. м 3 тоғлик массасини ювиб олиб кетган эди. Орос тўғони (Бразилия) тош-тупроқлик, 54 м баландлигидаги, гиллик марказий ўзак билан ясалган бўлиб қурилган. Асоси тоғлик жисмларидан ташкил этган бўлса, пастки призмаси эса аллювиал грунтларга суяниб жойлашган. 1960 йилда тошқинни 200 м белгисидаги оқовадан ўтказилиши режалаштирилган эди. Лекин қурилиш узоқлашди. Кучли ёмғирлар дарё сув сарфини 2250 м 3 /с гача кўтарди, қуриладиган иншоотнинг белгиси эса 183 м ташкил этилган эди. 24 соат давомида белгисини 190 м гача кўтардилар, лекин бу етарли эмас эди, чунки сув омборининг ортиқча тўлдирилиши бошланди. Бошида тўғон тепасидан фақат 0,35 м қалинлигидаги сув сарфи қуйилиб кетган эди, у тўғон танасидан 800 тыс. м 3 грунтни чиқарди. 34 соат давомида пастки бьефига 9600 м 3 /с максимал сув сарфида 730 млн м 3 сув ҳажмини туширган эдилар. Оператив ҳарбий кучлар қисми ёрдами аҳолини эвакуация қилишга имконият яратди. Тошқин билан ҳосил этилган авариянинг натижасида 40 одам қурбон бўлдилар. Титон тўғони (АҚШ) баландлиги 93 м, тепасидан узунлиги 760 м, тош- тупроқлик, ўзак билан ясалган бўлиб қурилган. Тўғонни асосида бўшлиқлар ва кучли ёриқлар билан реолит жинси мавжуд. Ўзак ташқи қудуқлари қадами 6 м, марказий қатори қадами 3 м билан жойлашган уч қатор 91 м чуқурлигигача бурғиланган қудуқларидан ташкил топган инъекция пардаси билан туташтирилган.

Авария пайтига инъекцион пардаси оҳиригача қурилмаган эди. 1976 й. июнь ойида тўғонни пастки бьеф томонидан қирғоқга бириктирилган қисмида тахминан 1,25 л/с сув сарфи билан сув фильтрацияси пайдо бўлди. 2 суткадан кейин бу қисмдаги фильтрацияси анча кўпайиб 1,4...1,7 м 3 /с га етган эди. 30 минутадан сўнг фильтрация сув сарфи 2 м 3 /с га кўтарилди. Титон тўғони пастида жойлашган учта шаҳарлар аҳоли эвакуациясини бошладилар. Тағин 1 соатдан сўнг фильтрация сув сарфи 28 м 3 /с га етди. Ювилиш воронкаси пайдо бўлиб тўғоннинг тўкмасига кучли яқинлашадиган бўлиб унинг бузилишига келтирадиган бўлди. 1...1,5 соатдан сўнг авария пайдо бўлди. 11 одам ҳалок бўлди, 2000 одам жароҳатланган эди , 30 000 одам уй- жойсиз қолдилар. Ундан ташқари коммуникациялар, қурилмалар ва кўтармалар бўзилган эди, йўллар, қишлоқ хўжалиги далалари ва каналлар лойқаларга қопланди, дарахтлар суғурилган эди. Авариянинг сабаби ойдинлаштирган ҳолда аниқланмади. Титон тўғони авариясининг тергови бўйича Махсус Комитети бузилишининг имкониятини қуйидаги сабабларини кўрсатди: инъекци он пардасининг асоси ва қирғоқлари билан туташган жойидан сувни кучли фильтрацияси; ўнг қирғоғидаги бирикмасида ўзакни қоя билан туташган жойидан сувни фильтрацияси; ўнг қирғоғидаги ўзакнинг қисмида кўндаланг ёриқларидан сувни фильтрацияси; инъекцион пардаси ён томонидан кучли фильтрацияси. Лекин белгилаш керак, фильтрация ўчоқларини аниқлашга ва ўз вақтида керакли чора тадбирларини қабул қилишга имконият берадиган, тўғонда НЎА ўрнатилмаган эди. Экспертлик комитети раҳбари фикри бўйича бу тўғоннинг қайта тиклашга керакли харажатлар тўғоннинг тўлиқ таннарҳига яқин. Гуддах тўғони (Ҳиндистон) грунтлик, баландлиги 29 м, 1956 йилда қурилган. Унинг биринчи бузилиши тўғон танасини туташтирувчи тош бўлакларидан қурилган деворга сифатсиз бириктирилиши сабабидан пайдо бўлган эди. Тош бўлаклик девори грунт билан туташган жойида фильтрация пайдо бўлиши ва ривожланилиши сабабидан ҳосил бўлган кучли фильтрацияси натижасида 10 м чуқурлигидаги ювилма пайдо бўлди.

Бунда тўғон таъмирланган бўлди. Бундан сўнг сув омборининг тўлдирилишида тўғоннинг ўша биринчи бузилиши бўлган жойида иккинчи бузилиши пайдо бўлди. Иккинчи таъмирлашда тўғоннинг устки қиялигини пасайган қийматига ўзгартириб қайта тикладилар ва унинг устига гиллик экранни ётқиздилар. Бунда ишларни ишлаб чиқарилиши сифатига махсус эътибор берилган эди. Эль-Кобре шаҳари (Чили) атрофида тўғонлар зил зиля таъсирида бузилдилар (учтадан иккитаси). Бу бузилишлари 8...9 баллик сейсмик таъсирида пайдо бўлдилар; қияликлар кўчиб кетдилар, тўғон танаси материали сувланиб кетди. Пастки Сан-Фернандо тўғони (АҚШ) баландлиги 43 м ва тепасидан узунлиги 640 м, ювилиши усулида ётқизилган грунтдан, ўзак ва тўкма устки қисми билан ясалган (5.1, а - расм). 12 дақиқа давомида тахминан 9 балл сейсмик таъсирида 400 м узунлигига яқин бўлган тўғоннинг устки қисми бузилди (5.1, б - расм). 5.1 – расм. Пастки Сан-Фернандо тўғони : а — авариягача; б — бузилишдан сўнг; 1 — зичланган грунт; 2, 4 — ювилиш усулида ётқизилган

грунт; 3 — ювилиш усулида ясалган ўзак ; 5 — аллювий; 6 — қоя; 7 — депрессия эгри чизиқи; 8 — бузилиш зонаси. Бузилиши устки қиялиги жуда катта қийматида лойиҳаланлиги сабабидан пайдо бўлди. Кўриб чиқилган ҳудудидаги Фермонт, Пастки Франклин, Кумушли кўл тўғонларининг бутун қолиши буни исботлайди. Юқори Сан-Фернандо тўғонида устки бьеф томонига тўғон танаси 1,5 м гача кўчиши ва тўғон тепаси ёнида пастки қиялигининг 0,9 м гача чўкиши сабабидан бўйлама ёриқлари пайдо бўлдилар. Чир-Юртлик ГЭСлар тўғони (Россия) баландлиги 37,5 м, тепасидан узунлиги 430 м, соғ тупроқлик ўзак билан тўкма гравий-галечник грунтлардан ясалган. Ушбу тўғон ўзига хос тўғон танасининг катта чўкишлари билан ажралиб туради. Тўғон қурилишидан 1,5 йилдан сўнг тўғон танасининг чўкишлари марказий қисмда 36 см, чап қирғоғида 29 см ва ўнг қирғоғида 14 см ни ташкил этдилар. 4 йилдан сўнг тўғон тепасининг чўкишлари 70...80 см гача кўпайиб кетди. Тўғон тепасида ўрнатилган темир бетонлик парапетнинг тепасини юқорироқ белгисигача қайта қуриб, парапетни сув тўсувчи девор шаклида ишлатган эдилар. Бу тўғоннинг турғунлигини пасайтирди. Зил зилядан олдин тўғоннинг чўкиши жараёни текисланди ва умумий чўкиши чуқурлиги 1...1,1 м гача етган эди. Тўғоннинг марказий қисми пастки бьеф томонига 4,8 см га кўчди. Ундан ташқари сейсмик таъсиридан олдин сув омбори ҳажмининг 90% чўкиндиларга лойқаланиб кетди. Чўкиндилар қопламаси сув омборининг 22...23 м чуқурлигини эгалаган эди. Шунинг учун сувнинг чуқурлиги тўғон олдила фақат 7 м ни ташкил этган эди. Зил зилянинг 7 балл кучи таъсиридан сўнг тўғон тепасида ўқи бўйлаб устки бьеф томонига эгилган ёриқлар пайдо бўлдилар. Уларнинг кенглиги 45...50 см гача, чуқурлиги эса 2...3 м гача етган эди (5.2 - расм). Горьковская ГЭС тўғони (Россия) ювилиш усулида ётқизилган грунтдан ва иккита қатламли тескари фильтр билан ҳимояланган қувурли дренаж билан ясалган.

1958...1959 йиллар давомида тўғоннинг ўнг қирғоқлик қисмидаги қувурли дренаж жойлашган зонасида диаметри 0,6...1,25 м, чуқурлиги 0,5...1,8 м ўлчамида 22 ювилиш во ронкалар пайдо бўлдилар. Шу билан бир вақтида дренаж қувурларида фильтрацияланган сув билан биргалигида қум пайдо бўлди. Айрим ҳолларда қувурлар кўндаланг кесимининг 3 / 4 қисми қумга тўлдирилган эди. Бунда зудлик билан таъмирлаш ишлари ўтказилиши зарурлиги вужудга келди. Шикастланишнинг сабаби дренаж қувурлари звенолари бирикмаларининг бузилиши ва қувурлар учлари четларининг шикастланиши аниқланган эди. Шурфлар қазилиши усули бўйича дренаж қувурининг баъзи қисмларида тескари фильтрнинг умумий қалинлиги 15...20 см тенг (8...10 см қалинлигидан йирик донали қум ва гравий қатламларидан ташкил топган) бўлганлиги аниқланди. Бу 40 см лик лойиҳавий қалинлигидан катта фарқ қилган эди. Ундан ташқари қурилиш пайтида йўқотилишига мўлжалланган асосидаги соғ тупроқлик линзалар бўлиши ҳам аниқланган эди. 5.2 – расм. Чир-Юртлик ГЭСлар тўғон тепасининг бузилиши : 1 — таянчлик призма; 2 — темир бетонлик қопламаси; 3 — зил зилядан олдин тўғон тепасининг чизилиши контури; 4 — зил зилядан сўнг тўғон тепасининг чизилиши контури; 5 — ёриқлар; 6 — очиш контури; 7 — ўзак.

Роваллен тўғони (Австралия) баландлиги 43 м, тепасидан узунлиги 579 м , марказий гиллик ўзак билан ясалган. Унинг қурилишидан 1 йил ўтгач ўнг қирғоғидаги ўзакни оқовага бириктирилиши жойида тўғон тепаси яқинида тўғоннинг пастки қиялигида 1,4 м лик шартли диаметрдаги ва 1,3 м чуқурлигидаги ювилма пайдо этган эди. Шунинг учун сув омборни зудлик билан 0,З м/сут сув сатҳининг пасайиши тезлигида 7,6 м чуқурлигига пасайтириб қисман сувдан бўшатган эдилар ва шу билан суффозияни хавфли ривожланишидан қутулган эдилар. Ўзакнинг бетонлик девор билан сифатсиз бириктирилишининг бажарилиши ва йўл қўйилмаган фильтрация градиентларини пайдо бўлиши — авариянинг сабаблари деб аниқланган эди. Келтирилган грунтлик тўғонлар бузилиши мисоллари гувоҳлантириши бўйича қоида бўйича авариялар пайдо бўлиши хавфи икки ҳолатда кўпаяди: тошқин вақтида ва зил зилялар пайдо бўлишида. Шу билан бирга ўз вақтида фойдаланилиши хизмати қатор ҳолатларда иншоотлар гидромеха ник жиҳозларининг нормал ишини таъминлаши, сув ташловчи иншоотларни керакли ҳолатда ушлаб турилиши, сув омборини сувдан бўшатиши, сув омборнинг катта нишабли ён бағирлари устидан кузатиши, асосан грунт тўғони асосида бетонлик элементларининг тўғон билан бириктирилиши жойларида фильтрацияни кузатиши билан тўғонлар бузилишини бартараф этиши мумкин. Бетон, тош ва бошқа материаллардан тикланадиган гидротехника иншоотларидаги шикастланиш ва авария ҳолатлари, уларнинг юзага келиш сабаблари Бетонлик тўғонлар авариялари ва бузилишларининг асосий сабаблари бу асосидаги жинсларининг юкланиш қобилиятини ёки иншоотни асоси билан бириктирилган жойида юкламалар тақсимланишини нотўғри ҳисобга олинишидир. Ундан ташқари асосидаги жинсларининг кўчишлари, уларнинг нурлаши, дренажнинг ёки цементация пардасининг ишдан чиқиши, асосидан кучли фильтрацияси ва бошқалар тўғонлар бузилишига ҳам сабабчи

бўладилар. Аркалик тўғонларнинг авариялари асосан қоялик жисмлар асосининг юкланиш қобилиятини йўқотилишидан пайдо бўлади. Пастда бетонлик тўғонларнинг авариялар ва бузилишлар мисоллари келтирилган. Мальпассе тўғони (Франция) баландлиги 60 м, ингичка цилиндрик, асосидан қалинлиги 6,91 м лик, тепасидан эса 1,5 м лик бўлган аркаси шаклида ясалган эди. 1959 йилда тўғоннинг бузилиши натижасида 421 одам халоқ бўлди ва катта моддий зарар келтирди. Кучли ёмғирлар оқова тепасининг белгиси 100,4 м бўлганида сув омборининг сув сатҳини 100 м гача кўтардилар. Бунда чуқурлигидаги сув чиқарувчи иншоотнинг дискли затвори автоматик равишда очиладиган бўлиши керак эди. Лекин автоматикаси ишдан чиқди. Навбатчи кузатувчи ходимига затворни 100,12 м белгисида қўл ёрдамида очилишига буйруқ берилган эди. 1,5 соатдан сўнг сув сатҳи 3 см га пасайганидан сўнг кузатувчи ходими иншоотдан кетди, кетганидан сўнг 25 минута ўтгач тўғон бир зумда бузилди. Махсус комиссия бузилиши бир қатор сабабларини таъсир этиш имкониятини кўриб чиқди: сейсмик ҳодисаларининг таъсири, бу ҳисобидан яқинидаги автойўлнинг қурилишига боғлиқ портлаш таъсиридан, диверсия, метеоритнинг тушиб кетиши, чуқурлигидаги сув чиқарувчи иншоотининг фойдаланилиши қоидаларининг бузилиши, бетонлик ишларининг сифатсизлиги, тўғон мустаҳкамлигига ҳисобларида хатолар бўлиши. Экспертлар хулосаси бўйича тўғон чап томонидаги қирғоқлик ён деворининг 208 см га ёриғи бўйлаб кўчиши ва қоялик асосининг мустаҳкамлиги ва унинг ёриқланганлигини нотўғри ҳисобга олиши сабабидан бузилди. Вега-де-Тера тўғони (Испания) баландлиги 34 м, контрфорслик, бетонлик босимли плита билан бўлакли тошлардан ясалган, 1959 йилда 3 йиллик фойдаланилишдан сўнг бузилган. Сув омбори НДС сув сатҳигача тўлдирилган эди. Авария натижасида тўғоннинг 17 контрфорслари ювилиб кетган эди.

Бузилиши бўлакли тошлардан ясалган тўғон контрфорсларнинг амалдаги таранглик модули ҳисобий талаб этадиган қийматидан анча камроқ бўлиши сабабидан пайдо бўлди. Контрфорсни устки қисмида узайиш юкланишлари 5 МПа дан ортиқга кўтарилган эди. Бу ҳолатда босимли бетонлик плита майишқоқ таянчлар (контрфорслар)га эга бўлди ва асосига киритган консоль шаклида ишлаган эди. Асосида узайиши ва кучайган уринма юкланишларини ҳосил этиб контрфорсларни кўчиб кетишига келтирди. Чиккахоле гравитациялик тўғони (Ҳиндистон) 1968 йилда қурилган бўлиб, фойдаланилиши 4 йилидан сўнг бузилди. Тўғоннинг баландлиги 36,7 м бўлган эди. Тўғон оҳак эритмасидаги бўлакли тошлардан қурилган эди. Сув ташловчи иншоотнинг ҳар бир оралигининг кенглиги 10 м ва баландлиги 3 м мавжуд бўлган тўрт ораликлик 450 м 3 /с сув сарфини ўтказувчи оқовадан ташкил топган эди. 3 сутка давомида жала ёмғирлар ёғиши натижасида 1150 м 3 /с сув сарфидаги тошқин ҳосил бўлди. Тўғон тепасидан сув ошиб қуйилиб кетган эди. Тўғон танасида чуқурлиги 14,3 м, тепасидан узунлиги 122 м ва тубидан кенглиги 26 м ўлчамлари бўйича ювилма пайдо бўлган эди. Ундан ташқари жала ёмғир тошқини пайтида электр таъминлаш тизимида авария пайдо бўлди. Бу авария оқовадаги затворларни кўтарилишига мўлжалланган электрик чиғирларни ишдан чиқарган эди. Ислом тўғони (Ҳиндистон) контрфорслик, ясси плиталар билан ясалган, баландлиги дарё тубидан 12,2 м ва тишнинг энг паст нуқтасидан 26 м. Тўғон ҳар бирининг қалинлиги 0,46 м га тенг бўлган 67 контрфорслардан, ясси босимли қопламадан ва қалинлиги 0,31 м пойдевор плитадан иборат эди. Авариядан 1 кун олдин участкалардан бирида пойдевор плитанинг дренаж тешигидан сув сарфи кўпайган ҳолда чиққан эди. Авария кунида контрфорслардан бирининг ёнида пойдевор плитани остидан катта сув сарфидаги сув оқими чиққан эди, устки бьефдаги сув сатҳи эса 0,6 м га пасайди. Затвор кўтарилишига имконият бўлмади.

Тўғон бузилди. Пойдевор плитаси пайдо бўлган ювилмага ўпирилиб кетди, ювилиб кетган контрфорс ағдарилиб тушди. Тўғоннинг бешта секциялари пастки бьефга чиқарилган эди, учта секцияси эса шикастланган эди. Олдин келтирилган фактлари кўрсатилиши бўйича бузилиш тиш сув ўтказмас қатламигача етказилмаган участкасидаги тиш ва пойдевор плитаси остидаги грунтни ювилиши натижасида, демак геология изланишлари сифатсиз бўлиши ёки лойиҳанинг техник даражаси паст бўлиши сабабидан пайдо бўлган эди. Келтирилган тўғонлар авариялари ва шикастланишлари мисолларидан ҳамда уларни ҳосил бўлиши сабаблари таҳлилидан бундай хулоса чиқади: даврий равишда фойдаланилиши тахминан ҳар бир 4...5 йилда 1 марта бетонлик тўғонлар ҳолатининг инспециялашдан ўтказиш керакли. Бу 1975 йилда Дели шаҳрида (Ҳиндистон) катта тўғонлар бўйича махсус комиссия йиғилишида белгиланган эди. Гидроузеллар инспекциялашдан ўтказилиши қатор чет эл давлатларида ҳамда Ўзбекистон республикамизда ўтказилади.

Ф ойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Алтунин В. С. Мелиоративные каналы в земляных руслах. - М.: Ко лос, 1979. - 256 с. 2. Ачкасов Г. П., Иванов Е.С. Технология и организация ремонта ме лиоративных гидротехнических сооружений. - М.: Колос , 1984 . - 174 с. 3. Бойко М.Д. Техническое обслуживание и ремонт зданий и сооруже ний. - Л.: Стройиздат, 1986. - 254 с. 4. Бочкарев Я.В., Овчаров Е.Е. Основы автоматики и автоматиза ции производственных процессов в гидромелиорации. - М.: Колос, 1981. - 332 с. 5. Власов А.А. Техническая эксплуатация дноуглубительного флота. - М.: Транспорт, 1986. - 254 с. 6. Временные указания по проведению контрольных наблюдений и исследова ний на плотинах из местных материалов во время их возведения и эксплуа тации. ВСН 35-70/Минэнерго СССР. Л.: Энергия, 1971. - 44 с. 7. Гидротехнические сооружения/ Под ред. М. М. Гришина. - М.: Высш ая школа, 1979. - 606 с.

Похожие

Гидротехника иншоотлари ва улар гидромеханик жихозларидаги бузулиш хамда авария холатларининг тахлили

Дарё гидроузеллари барқарор иш фаолиятига таъсир этувчи омиллар

Гидротехника иншоотлари устидан амалиёт тадқиқотларини ташкил этиш

Насос станцияларини киш даврида ишлатиш режими

Гидротехника иншоотлари