Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

242 KB

Скачать

Umumiy sosiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi Reja: 1. Demokratik elitizm va plyuralizm, nazariyalari 2. Siyosiy partiyalar G’arb va Sharq mamlakatlaridagi ovoz berishlar

Ba’zi zamonaviy davlatlar (Buyuk Britaniya yoki Belgiya kabilar) monarxiya ko’rinishida bo’lsa-da, bunday davlatlar soni tobora ozaymokda. An’anaviy monarxning real hokimiyati zamonaviy jamiyatda odatda chegaralangan yoki amalda mavjud emas. To’g’ri, ayrim davlatlar (Saudiya Arabistoni, Iordaniya)-da monarxlar hukumat ustidan muayyan nazorat olib boradilar, ammo monarxiya mavjud bo’lgan ko’p davlatlarda u siyosiy hokimiyatdan ko’ra milliy timsolga yaqinroq. Angliya kirolichasi, Shvesiya qiroli va hatto Yaponiya imperatori konstitusion monarxlar bo’lib, ularning real hokimligi saylab qo’yiluvchi vakillarga konstitusiya tomonidan beriladigan huquqlar bilan keskin chegaralangan. Zamonaviy davlatlarning ko’pchiligi o’z qurilishiga ko’ra respublika bo’lib, konstitusion monarxiyalarni ham qo’shganda, har bir davlatda demokratiyaga ixlosmandlik seziladi. Saylovlar hatto harbiy diktaturali davlatlarda ham, demokratik yo’nalish ta’savvurini uyg’otish uchun o’tkazilishi mumkin. Ko’pchilik harbiy diktatorlar o’zlarining demokratik tamoyillarga tarafdor ekanliklarini e’lon qiladilar va ularning hokimiyati barqarorlikni ta’minlash vositasi ekanli-gini, vakillik demokratiyasiga qaytish imkoni tug’ilgungacha davom etishini ta’kidlab keladilar. Nega demokratiyaga intilish zamonaviy davlatlarning umu-miy xususiyati bo’lib qoldi? Kisman javobni despotizm hokim-ligidan qutilishni nazarda tutuvchi demokratik g’oyalarga azaliy xos bo’lgan jozibadorlikdan topish mumkin. Ammo asosiy omil milliy davlatning an’anaviy madaniyatlarga nisbatan integrasiyalanganligidir. Zamonaviy davlatlar unifikasiya qilingan tizim bo’lib, bu xil davlatlar boshqaruv vazifasini bajaruvchi shaxslar aholining ko’pchilik qismi faol qo’llab-quvvatlashi bilangina faoliyat ko’rsata oladilar. Demokratik ideallar shunday qo’llab-quvvatlashni ifodalash va ta’minlash usulidir. Demokratik elitizm va plyuralizm, nazariyalari E’lon kilingan demokratik g’oyalar doim ham reallikka mos kelavermaydi. Hozirgi kunda hukmron guruhlar tomonidan demokratik goyalarga ixlosmandlikning keng namoyish qilinish fakti boshqaruvning real rejimlari haqikiy qurilishi haqida kam ma’lumot beradi. Demokratiya nazariyotchilari

hozirgi jamiyatda demokratik ta’sirning salohiyati va chegaralari haqidagi qarashlarida hamfikr emaslar. Demokratik elitizm Zamonaviy demokratiyaning tabiati va cheklanishlari haqidagi keng tarqalgan sistema Maks Veber, uning yangicha varianti iqgisodchi Yozef Shumpeter tomonidan shakllantirilgan. Ular ishlab chiqqan goyalar demokratik elitizm g’oyasiga birlashadi. Maks Veber nazariyasi Veber to’g’ri demokratiya yirik davlatni kundalik boshqa-rishda nafaqat millionlab odamlar siyosiy qaror qabul qili-shi uchun muntazam yig’ila olmasligi, balki murakkab ijtimoiy qurilmani boshqarish maxsus bilimni talab qilishidan kelib chiqqan. Veber fikricha, to’g’ri demokratiya bajaruvchi va-zifalar sodda va aniq shakllantirilgan kichik strukturalarda amal qilishi mumkin. Murakkabroq qarorlar qabul qilish, murakkab siyosatni ishlab chiqish zarur bo’lganda, kichik, tijorat firmalariga o’xshash tashkilotlarda ham maxsus bilim va ko’nikmalar talab qiladi. Ekspertlar o’z ishlarini doimiy asosda olib borishlari lozim; muayyan bilim va ko’nikmalarni talab qiluvchi mansablarga saylovga talab ztilgan ko’nikma haqida sust tasavvurda bo’lgan va zarur axborotga ega bo’lmagan odamlar qo’yilmasligi kerak. Yanada yuqori bosqichlar rasmiy vakillari mansabi saylab qo’yiladigan bo’lishi mumkin, biroq shu bilan birga mamlakatni boshqarishning asosiy og’irligini tashuvchi amaliyotchilarning yirik qatlami ham bo’lishi lozim. Veber fikricha, umumdemokratik jarayonlarda qatnashish g’oyasi bilan zich bog’langan ommaviy fuqarolik goyasini amalga oshirish byurokratik apparat mavjudligi zaruratini ancha ko’taradi. Masalan, farovonlik, sog’liqni saqlash va ta’limni ta’minlash doimiy asosda amal qiluvchi yirik zamonaviy ma’muriy tizimlar bo’lishini talab qiladi. Veber ta’kidlashicha, zamonaviy davlatlar to’lig’icha byurokratiL qaramdir. Davlat nazariyalarni tanqid qilish va baholash Demokratik elitizm haqidagi va plyuralistik nazariyalar jiddiy tanqidga uchradi. Keng demokratik saralash nazariyasi tanqididan boshlaymiz. Birinchidan, tankidchilarning tasdiq-lashicha, elektoratlarning asosiy mikdorini hyech qanday

isbotlarsiz bu nazariyaning sust va ma’rifatsiz tarafdorlari tashkil etadi. Ikkinchidan, Veber va Shumpeter ko’rayotgan yagona tanlash yo’li, saralashni ijobiy boshkarish va beaql byu-rokratik boshqarish o’rtasidagi tanlov olib beradi. Biroq byurokratiya har xil bo’ladi; byurokratiyaning ayrim turlari jamoatchilik extiyojlari va manfaatlariga nisbatan boshqala-riga qaraganda ancha ochiq va talabchan bo’ladi, lekin maxsus bilim va mahorat talab qilinadigan joylarda odatda, byurokratik amaldorlar emas, mutaxassislar ish olib boradilar. Uchinchidan, kooperativ korxona va "ochiq" shakldagi assosiasiyalarni tashkil qilish uchun qator shart-sharoitlar mavjudligi extimoli borki, bular siyosiy jarayondagi kabi, iqtisodiy yo’nalishda ham byurokratik an’analarni zaiflashtirishga qodirdir. Tanqidchilar yana shuni ta’kidlaydilarki, plyuralistik nazariya tarafdorlari ko’rsatgan manfaatdor guruxdar, turli hokimiyat va nufuzga ega bo’ldilar. Jumladan, biznesdan manfaatdorlar guruhlar odatda, hukumat siyosatiga boshqa guruhlarga nisbatan quchli ta’sir ko’rsatadi. Ayrim hollarda mavjud manfaatdor guruhlar tegishli ishbilarmon doiralar nuktai nazarini to’g’ridan-to’g’ri ifodalaydi, deb o’ylash xato bo’lardi. Odatda, tadbirkorlar siyosiy jarayonlar kechadigan va qaror kabul kilinadigan umumiy sxemani yaratadilar. Bularning barchasi va boshqa tanqidiy muloxazalar plyuralistik nazariya tarafdorlaridan biri bo’lgan Robert A. D Delni o’z qarashlarini o’zgartirishga majbur qildi. Yaqinda u iqtisodiy demokratiya dasturlari joriy qilish zaruriyati haqida o’zining qatiy fik-rini bildirdi. Bular yirik birlashmalar manfaatining haddan ziyod ta’sir ko’rsatishiga qarshi xizmat qilishi kerak bo’ladi. Barcha keltirilgan tankidda muloxazalar, shubxdsiz, o’z asosiga ega. Lekin demokratik elitizm va plyuralizm nazariyasida qabul qilingan ayrim doiralar quchini inkor qilish mumkin emas. To’g’ridan-to’g’ri demokratiya kichikroq doiralarda samarali kelishi mumkin, lekin yirik miqyosli uyushmalarni bosh- qarishni samarali tizimda amalga oshirish mumkin emas. Bunday jamiyatda ba’zan referendumlar o’tkazish mumkin, lekin bunga minglab, hatto millionlab odamlar jalb qilinar ekan, har bir savolni uzoq muddat atroflicha o’rganmay turib, ovoz berishni amalga oshirish kerak emas. Hozirgi davrda jamiyatdagi aholining turli

guruxdari extiyoj va talablarni o’rtaga qo’yar ekan, qachonki ular o’z nuqtai nazarlarini omma oldida oshkora bayon qilsalargina jamiyatga ma’lum bo’ladi. Bunday guruhlar o’rtasidagi raqobat amalda muayyan bir "muvozanat" shakllantirishga yordam beradi: kuchli guruxdar o’z karashlarini boshqalarga zo’rlab o’tkazmaydilar, kuchsizlar esa o’z manfaatlarini bildirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Bundan tashqari, Veber va Shumpeter vakolatlar xususidagi savolni o’rtaga tashlaganlarda ham to’la hakdi edilar. Saylovchilarning katta kismi hukumat muntazam ravishda qabul qilib boradigan qarorlarning butun murakkabligini tushunib yetish darajasida emas, shuning uchun rasmiy shaxslar va saylov organlari tomonidan saylangan a’zolar mavjud, savollarga javob bera oladigan maxsus bilimlarni egallash imkoniyatiga ega bo’lishlari kerak. Umumiy siyosiy jarayonni yaratuvchi shaxslar tomonidan tazyiq ostiga olingan taqdirda ham, ekspertlar aniq savollar yuzasidan muayyan ma’lumotga ega bo’lganlari sababli, ular qaror qabul qila olish huquqiga egadirlar. Agar ekspertlar guruxining faoliyati saylangan vakillar tomoni-dan kuzatib borilsa, ular tomonidan ishlab chiqilgan qaror-lar aholining juda keng doiradagi ijtimoiy katlamlarining manfaat va ehtiyojlarini qamrab oladi. O’z-o’zidan ravshanki, bunday masalalarni faqat mavhum tarzda qo’rib chiqish mumkin emas. Real mavjud siyosiy tizimlar xarakatini to’g’ri taxlil qilish zarur. Biz bundan buyon siyosiy partiyalar xususiyatiga, xotin-qizlar rolini aniqlash-ga qadar xuddi shu yo’sinda qarab chiqishni boshlaymiz. Bundan tashqari biz, mavjud oyyosiy tizimlar hokimiyatni boshkarayotgani, shuningdek "Totalitarizm" sharoitida siyosiy hukumat boshkaruvi qanday holga kelishi hakida tushuncha hosil qilishga harakat qilamiz. Siyosiy partiyalar G’arb va Sharq mamlakatlaridagi ovoz berishlar Siyosiy partiyalarni saylov vositasi orqali huqumat ustidan qonuniy nazorat o’rnatish huquqini olishga imkoniyati bor tashkilot sifatida belgilash mumkin. Ayrim hollarda hokimiyatni egallashga intilayotgan, lekin bun!Y|;onuniy1vositalar orqali amalga oshirish imkoni bo’lmagan siyosiy tashkilotlar Ham mavjud. Bunday

tashkilotlarni ular tan olingunga qadar adyosiy sekta yoki harakat sifatida baholash mumkin. Masalan, XIX asr oxirida Germaniyada sosial-demokratlar Bismark to- monidan g’ayriqonuniy, deb e’lon qilingan edi. Bu davrda Ular uyushgan siyosiy xarakat sifatida shakllangan, hammaga ma’qul bo’ladigan yo’llarni qidirayotgan, keyinroq partiya sifatida tan olinib, XX asrda esa bir necha bor hokimiyat Tepa- siga ham keldilar. Ko’ppartiyaviy davlatlarning umumiy turkumi orasida tur-li partiyalar tizimlari mavjud. Ikkipartiyali yoki ko’ppartiya-li tizimning tashkil topishi muayyan bir mamlakatdagi say-lov jarayonining xarakteriga ko’p jihatdan bog’liq. "G’olib hamma narsaga ega bo’ladi" tamoyiliga asoslangan saylovda ikki partiya siyosiy tizimda ustunlik huqukiga intiladi. Ko’proq ovoz so-niga ega bo’lgan nomzod, yig’ilgan ovozlarning umumiy soniga nisbatan qancha foiz ovoz olganiga qaramay, saylovda yutib chiqadi10. Boshka tamoyillarga, masalan, proporsional vakil-likka asoslangan saylovlarda esa (vakillik organlaridagi o’rinlar soni olingan ovozlarga nisbatan proporsional tarz-da ajratilganda) ikkipartiyali tizim kamroq uchraydi. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida partiya tashkilotlarining ko’plab turlari bor bo’lib, Buyuk Britaniyada ularning hammasi ham mavjud emas. Ayrim partiyalar diniy asoslarga tayanadi (Belgiyadagi Sosial-xristianlar partiyasi yoki Katolik xalq partiyasi kabi). Ayrimlari esa o’ziga xos milliy va til xusu-siyatlarini namoyon etuvchi etnik partiyalar hisoblanadi (Buyuk Britaniyadagi Shotlandiya milliy partiyasi yoki Finlandiya-dagi Shved xalq partiyasi kabi). Shuningdek, qishloq aholisi manfaatlarini ifodalovchi qishloq partiyalari ham keng tar-qalgan (masalan, Shvesiyadagi Markaziy partiya yoki Shveysa-riyadagi Xalq partiyasi), turli-tuman ekologik masalalar bi-lan shug’ullanuvchi atrof-muhit partiyalari ham mavjud (bunga misol qilib Germaniyadagi Yashillar partiyasini keltirish mum-. kin). Turli siyosiy qarashlarni ifodalovchi yana ko’plab par-tiyalarni sanab o’tish mumkin. Ikkinchi jahon urushidan keyin ko’pgina G’arbiy Yevropa mamlakatlarida hukumat sosialistik va mehnat partiyalari toI monidan shakllantirildi. Bu mamlakatlarning deyarli barcha-n sida kommunistik partiyalar rasmiy tan olingan bo’lib, ular-ning ayrimlari o’ta yirik hisoblanadi (masalan, Italiya, Fransiya va

Ispaniyada). Ko’plab mutaassib (eskilikka yopishib olgan) partiyalar (Fransiyadagi Respublika partiyasi yoki Buyuk Britaniyadagi konservativ va yunionistik partiya) bo’lib, ular so’llar va o’nglar o’rtasidagi "oraliq" h^detni egallaganlar (masalan, Buyuk Britaniyadagi Sosial-demokratlar va liberal demokratlar). ("So’llar" atamasi radikal va progressiv siyosiy guruhlarni ifodalashda foydalaniladi; "o’nglar" atamasi esa nisbatan mutaassib guruhlarni ifodalaydi.) Partiyaviy tizimlar Ayrim mamlakatlarda ko’pchilik tomonidan tuzilgan itti-foqqa kirgan partiyalar yoki biror partiyaning yetakchisi, o’z-o’zidan mamlakatda yuqori rasmiy lavozimni egallab, premyer-ministr (bosh vazir) bo’ladi. Boshka mamlakatlarda esa (masa-lan, AQShda) prezident asosiy hukumat organlariga partiya saylovchilariga bog’liq bo’lmagan holda alohida saylanadi. G’ar-biy Yevropa mamlakatlarida saylov tizimi bir-biriga o’xsha-maydi va ko’pchiligi Buyuk Britaniyadagiga nisbatan murakkab ko’rinishga ega. Germaniyani misol keltirish mumkin. Bu mam-lakatda bundestag (parlament) a’zolari proporsional vakil-lik hamda "golib hamma narsaga ega bo’ladi^oyaamoyillariga tayangan tizim asosida saylanadi. Bundestag a’zolarining yarmi saylov organlarida saylanadi, qolgan 50 foiz a’zosi esa mu-ayyan regionlarda ular uchun berilgan ovozlar foiziga asosan aniqlanadi. Xuddi shu tizim Yashillar partiyasining parla-mentda o’rin egallashiga imkon beradi. Mayda partiyalar ko’payib ketishining oldini olish maqsadida 50 foizlik baryer — partiyaning parlamentda o’rin olishi uchun kerak bo’ladigan ovoz-larning minimal miqdori — yo’lga qo’yilgan. Mahalliy say-lovlarda ham xuddi shu tizimdan foydalaniladi. Buyuk Britaniyadagi singari ikki partiyali tizimda par-lamentariylar odatda, ko’proq ovoz olish imkonini beradigan «o’rtacha» pozisiyalarda turadilar va radikal qarashlardan uzoq-lashishga harakat kiladilar. Bunday mamlakatlarda partiyalar mo’tadil imidj hosil qilishga intiladilar va ba’zan bir-birlariga shunchalik o’xshab ketadilarki, ulardan birini tan-lash qiyinlashib qoladi. Umuman olganda, turli-tuman manfa-atlar har bir partiya tomonidan taqsim qilinishi mumkin, biroq siyosiy dasturlar shunchalik yumshatib shakllantiriladi-ki, ular orasidagi tafovut

deyarli yo’q bo’lib ketadi. Ko’p par-tiyali tizimlar turli manfaatlarni bevosita va ochiq ifoda-lash, turli qarashlarni bayon qilish imkonini beradi, shu-ningdek, radikal muqobillar mavjudligini ta’minlaydilar. Boshqa tomondan bunday tizimlarda birorta ham partiya parla-mentda ko’pchilikni tashkil qila olmaydi, bu esa ko’pincha mavjud ziddiyat va nizolar tufayli qaror qabul kilishga im-kon bermaydigan koalisiyalar tuzish zaruratini vujudga keltiradi. Bunday vaziyatda hukumatlar hokimiyat tepasida uzoq vaqt qola olmaydilar, shuning uchun ular faoliyatining sama-radorligi ancha cheklangan. Ovoz berish va sinflar Ko’pgina G’arbiy Yevropa mamlakatlarida asosiy siyosiy Qarashlarni ifodalovchi sosialistik kommunistik, liberal va konservativ partiyalar asosiy yirik partiyalar hisoblanadi. Ovoz berish yakunlari va sinfiy bo’linish o’rtasidagi munosib ovoz huquqini qo’lga kiritishda kutilgan natijalarni berdi-mi? Agar qisqacha javob bersak, yo’q. Ayollar ovoz berish hukuqini ancha ilgari qo’lga kiritgan G’arbning ko’pgina mamlakatlarida ovoz berayotgan ayollar soni erkaklarnikidan ancha oz. 1929 yil Buyuk Britaniyada o’gkazilgan birinchi umumilliy saylovda ayol-lar ilk bor ovoz berishga qo’yilgan edi, shunda ovoz bergan erkaklar uchdan ikki kismni tashkil ettani holda faqatgina uchdan bir qism ayollar o’z imkoniyatlaridan foydalandilar. Shunga o’xshash holatlar AQShda ham ro’y berdi. Hozir ham ayollar erkaklarga qaraganda saylovlarda kamroq ishtirok eta-di, ba’zi davlatlarda esa bunday farq umuman yo’qolib ketgan. AQShdagi prezident saylovlarida ishtirok etgan ayollar soni erkaklarga qaraganda 3-6% oz bo’ladi. 1970 yildan boshlab Buyuk Britaniyadagi parlament saylovlarida ayollar va erkaklar o’rtasidagi farq 4% dan oshmadi. Bunday farq Shvesiya, G’arbiy Germaniya, Kanadada umuman yo’q, Italiya, Finlyandiya va Yaponiyada esa ovoz berishda ishtirok etayotgan ayollar soni erkak larnikidan ancha yuqori. Ushbu ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, ovoz berish huquqi jinslar o’rtasidagi tenglikka monelik qilmaydi, balki bu notenglikny chuqur ijtimoiy farqdardan, ya’ni ayollar fao-liyatini faqat uy va oila ishlari bilan chegaralab qo’yilgan-ligidan izlamoq lozim. Jinslar o’rtasidagi ijtimoiy farq-larning kamayib borishi, ularning

siyosiy faolligi oshishi-da kuchli sezilmokda. Ijtimoiy hayotda va hokimiyat tuzilmala-rida turli lavozimlarni egallayotgan, saylovlarda ishtirok etayotgan ayollar soni kun sayin o’sib bormoqda. Siyosiy hayotdagi ayollar va erkaklar o’rtasidagi munosabat qanday? Ko’pgina sufrajistkalar (ayollarning saylov huquki uchun ilk kurashchilar) ayollarning siyosatdagi ishtiroki siyesiy hayotga radikal o’zgarishlar olib kiradi deb hisoblaydilar. Ayollarga ovoz berish huquqining berilishiga qarshilarning fikri esa aksincha, ya’ni ayollar siyosiy faolligining ortishi tez orada halokatli oqibatlarga olib kelishini uktiradilar. Buyuk Britaniyadagi ayollarning saylov huquqiga qarshi bo’lgan! taniqdi siyosatchilardan biri shunday ogohlantirgan edi: «Ayollarning bunday keng ko’lamdagi inkilobi, Angliyani muqarrar halokatta olib keladi». Umumiy fikrlar quyidagicha, ayollarning siyosatdagi ishtiroki siyosiy hayotni odatiy holga aylan-tirsa-da, bari bir oilaning turg’unligiga putur yetadi. Bunday xavfsirashlarning hyech biri o’zini oqlamadi. Ayellarning ovoz berish huquqini olganligi siyosatga hyech qandaya muhim o’zgarishlar olib kirgani yo’q. Ayollar va erkaklar ovoz berishida yaqqol farkdar ko’zga tashlansa-da, yaxlit olganda, ovoz berishda ayollar erkaklarga nisbatan konservativdirlar» Ayniqsa, o’ng qanot partiyalariga berilgan ayol saylovchilari-ning ovozlari bo’yicha fikr yuritsak, bu yanada oydinlashadi. Bu etiroflar Fransiya, G’arbiy Germaniya, Italiya uchun to’g’ri, Buyuk Britaniya, AQShda esa vaziyat birmuncha biryokdama. Buyuk Britaniyadagi Leyboristlar partiyasi uchun yosh erkaklarga qara-ganda aksariyat yosh ayollar, katga yoshdagi ayollar esa konserva-torlarga ko’proq ovoz beradilar. Qo’shma Shtatlardagi konserva-tiv yo’nalish harakatdagi ikki asosiy partiya haqidagi qarash-larni ifodalamaydi, chunki respublikachilar va demokratlar o’rtasidagi farqlarni to’g’ridan to’g’ri siyosiy qarashlardagi mu-xolif «o’nglar» va «so’llar» sifatida baholash xato bo’lur edi. So’shti saylovlarda demo^fatlar uchun ayollar erkaklarga qara-ganda ko’proq ovoz berdilar, ularning aksariyat qismi yosh ayollar edi. Ayollarning siyosatga ta’sirini faqatgina saylov huquqi nuqgai nazari bilan baholash noto’g’ri. So’nggi yillar va o’nyil-liklar davomida ayollar harakati

siyosiy xayotga o’z ta’sirini o’tkazmoqsa. 1960 yillar boshidan ayollarning Milliy tashki-loti va boshqa ayollar harakatlari bevosita ishtirok etishlari borasida anchagina ishlarni amalga oshirdi. Ular quyidagi yo’na-lishlar bo’yicha ish olib bordilar: erkaklar bilan teng mehnat qilish hupquqini qo’lga kiritish, abortni qonuniylashtirish, oila va ajralish haqidagi qonunlarga o’zgarishlar kiritish. Yevropa mamlakatlarining ko’pchiligida bunday milliy ayollar tashkiloti yo’q edi, lekin feminizmning «ikkinchi to’lqini» 1960 yillardan boshlanib, to shu kunlargacha davom etayotgan xudsi mana shu muammolarni Yevropa siyosiy hayotining marka-ziga olib chiqsi. Juda ko’p masalalar, xususan abort haqidagi fikrlar ayollar va erkaklar orasida qattiq bahslarga sabab bo’ldi. 1967 yilgi abort to’g’risidagi qonunning, shuningdek fYag larni ishga yollashda seksual ta’magirlikka yo’l qo’ymaslik to’g’risidagi qonunlarning kdbul qilinishida Buyuk Britaniya-dagi ayollar tashkilotining roli katta bo’ldi. Ular qonunlarga turli o’zgarishlar kiritilishiga ham muvaffaq bo’ldilar. Ma-salan, «Nikoh marosimi va maishiy zo’ravonlik haqidagi qo-nun"ga 1976 yili maishiy zo’ravonlik qurbonlarini himoya VDlish haqida nizom kiritildi. 1992 yili o’tkazilgan milliy so’rovlar erkaklar tomonidan ahamiyatsiz hisoblangan, ayollar Uchun esa muhim ahamiyatga ega bo’lgan bosh^ muammolarni ham H9l qilib berdi. Ular qatoriga maktabgacha bolalar muassasala-rv tizimini yaratish siyosati va bolalar nafaqasi23 haqidagi siyosatlar kiradi. Kelajakda vaziyat qanday rivojlanishidan ^i>iy nazar, hozir shu narsa aniqki, ayollarga taalluqli juda ^Up muammolar asta-sekin o’z yechimini topmoqsa. Siyosiy tashkilotlardagi ayollar Ayollar hyech kachon siyosiy hokimiyatdan to’la chetlatilmagan-lar. O’tmishda ham (Kleopoatradan boshlab) hokimiyat tepasida turgan va qo’l ostiga katta hokimiyatni birlashtirgan ayellar ko’p bo’lgan. Ular qonuniy hukmdor sanalmasalar ham, podshoh-lar, prezidentlar, Bosh Vazirlarning rafiqalari yoki ma’shu-qalari sifatida ulkan qonuniy hokimiyatga ega bo’lganlar. Mi-sol tariqasid^ Fransiya qiroli Lyudovik X1Uning mahbuba-si, davlat ahamiyatiga molik muhim masalalarni hal qila ol-gan Pompadur xonimni aytish mumkin. XX asrda ham ko’p

ayol-lar hokimiyat tepasiga kedsilar. Masalan, Isroilda Golda Meyn yer, Hindistonda Indira Gandi, Buyuk Britaniyada Myegaret Tetcher. Shunga qaramay, umuman olganda ayollar ijtimoiy hayotning barcha sohalari kabi siyosiy arbob sifatida ham ozchilikni tashkil etadilar. 1983 yilgi saylovlardan so’ng Buyuk Brigtaniya parlamentlarida ayollar soni 19 ta edi, bu barcha palata a’zolarining 3%iga to’g’ri keladi. Avvalgi parlamentda ularning soni 27 ta bo’lib, umumiy hisobning 4,5%iga to’g’ri kelgan, 1980 yili Qo’shma Shtatlarda o’tkazilgan milliy saylovlardan keyin kongresslar palatasida 19 ayol bo’lib, bu kongressmenlar umumiy sonining 4%iga to’g’ri keladi. Mana shu ko’rsatkich 1970 yillarning boshlarigacha o’zgarishsiz qoldi. 1981 yil AQSh senatida faqatgana ikki nafar ayol bo’lgan va bu senatorlar umumiy sonining 2%iga teng edi. Oldingi chaqiriqlardagi senat tarkibida ayollar umuman bo’lmagan. Butun tarix davomida Amerika kongressida faqat 13 ayol bo’lgan. Boshqa mamlakatlarning qonun chiqaruvchi organlarida ayollar bundan ko’proq ishtirok etgan. 1981 yilda g’arbiy Germaniya bundestagi a’zolarining 8,5%ini ayellar tashkil etgan, Shvesiyada parlament a’zolarining 28%ini, Finlyandiyada — 26% va Norvegiyada — 24% a’zolar ayollardan tashkil topgan edi. Ayollarning mahalliy hokimiyat organlaridagi ishtiroki umummilliy darajadagidan yuqoriroq. 1981 yilda Buyuk Brita-*^ niyadagi mahalliy hokimiyat organlari a’zolarining 1b%i ayol-lar edi. Boshqa ko’pchilik mamlakatlarda ayollar mahalliy organ-larda milliy organlarga qaraganda ko’proq ishtirok etadi, Skandinaviya mamlakatlari bundan istisno. 1983 yilda AKD1 davlat organlari a’zolarining 9,8%ini ayollar tashkil qilar edi. Ayollarning hukumat tuzilmalaridagi ishtiroki ularning boshqa ko’p ijtimoiy sohalardagi ahvolini ham aks ettiradi: hokimiyatning o’rta eshalonlarida ayollarni u yerdagi erkaklar-' ga mutlaqo mutanosib bo’lmagan nisbatlarda bo’lsa ham uchratish mumkin, lekin yuqori eshalonlarda ayollar barmoq bilan sanarli. Partiya tashkilotlarida ham xuddi shunday manzarani ku-zatish mumkin. Buyuk Britaniyada leyboristlar partiyasining 1980 yildagi yillik konferensiyasida

delegatlarnig 11%ini ayollar tashkil etdi, konservatorlar partiyasida esa bu raqam 38%ga teng edi. Qo’shma shtatlarda demokratik va respublikachi-lar partiyalari delegatlarining taxminan 1/3 qismini ayollar tashkil qilar edi. Biroq partiya iyerarxiyasining yuqorisiga ko’tarilgan sari ayollar borgan sari kamroq uchraydi. Karter ma’muriyatidagi 11 kabinet a’zolaridan 2 tasi ayollar edi. 1980 yiddagi saylovlardan keyin Prezident Reygan tuzgan kabinetda ta ham ayol yo’q edi. Shvesiya, Finlyandiya, Norvegiya hukumati tarkibiga anchadan beri ayollar kirgan bo’lsa ham, ular ozchilikdir. Masalan, 1980 yildagi Shvesiya yangi hukuma-tining 20 a’zosidan 5 nafari ayollardan iborat edi. Ajablanarlisi, ayollarning yuqori organlarga saylovda kam ishtirok etishi emas, balki mana shu holatning juda sekinlik bilan o’zgarayotganligidadir. Savdo sohasida hali ham erkaklar hokimlikni qo’ldan bermayotgan bo’lsalar-da, ayollar har qachongidan ham ko’proq bu sohani zabt etmoqsalar. Lekin siyosat borasida bunday deyolmaymiz, bo’lmasa hamma siyosiy partiyalar ayol va erkak vakillariga teng imkoniyat yaratib bermoqda. Ayol-larning iqtisod sohasida ilgarilashiga to’sqinlik qilayotgan faktorlar, siyosatda ham ta’sirini ko’rsatmoqda. Siyosiy tash- kilotlarda yuqori cho’qqini egashsho&uchun ayollar ko’proq mehnat qilishlari, vaqt sarflashlari lozim, uy yumushlari bilan doimiy band bo’lgan ayollar esa bunga imkon topolmaydi. Ammo buning sababi boshqacha bo’lishi ham mumkin. Ya’ni, aynan siyo-siy maydondagina mutlaq hokimiyatga erishish mumkin. Xuddi mana shuning uchun ham erkaklar bu sohadagi o’zlarining egal-lab turgan mansablari, hukmronligidan ajralishni istamay-dilar. i Institutlashtirilmagan siyosiy harakatlar Siyosiy hayot siyosiy partiyaning ovoz berish, davlat organ-lariga vakillar yuborishda faqattina qonun doirasidagi fao-liyatlaridan iborat emas. Ba’zi odamlar agar siyosiy partiyalar muayyan sistema, qonun-qoidalardan chetga chiqmagan holda harakat qilsalar, o’z maqsadlariga erisholmaydilar deb hisoblaydilar. Noortadoksal siyosiy harakatning fojiali misoli si-fatida mavjud tuzumni ommaviy zo’ravonlik harakatlari bi-lan qo’porib tashlovchi inqilobni keltirish mumkin. Inqilob Muammosi maxsus bobda (qarang: 19-bob, «Inqilob va ijtimoi harakatlar»)

batafsil fikr yuritil1edsshgi tufayli biz FyQat noqonuniy siyosiy harakatlarning tabiati va ko’lamiga to’xtalamiz. Bunday harakatlarning eng ko’p tarqalgan turi norozilik HZRakati hisoblanadi, u ko’pincha jamiyatning kambag’allashgan tadqiqotlariga borib taqaladi. Bularga reaktiv aviasozlik, telekommunikasiya va axborot texnologiyalari kiradi. Qurbonlar soni haqida gapiradigan bo’lsak, shu narsa ma’-lum bo’ladiki, XX asrda insoniyat tarixda misli ko’rilmagan darajada urushta ishtiyoqmand bo’lgan. Bugunga kelib asrimiz mobaynida urushlarda o’ldirilganlar soni 100 milliondan oshib | ketdi. Demak har kuni o’rtacha 3500 askar hayotdan ko’z yumgan. •) Lekin butun XX asr davomida yer yuzining turli mintaqalarida tinimsiz urushlar hamon davom etayotir... Urush va agressiya Nega urushlar to’xtamaydi? Insonlarning urushlarda qat-nashishga taiyorligi tug’ilishning ularga xos shiddatga moyil-ligidan kelib chiqadi, degan tassurot paydo bo’lishi mumkin. Ehtimol, shiddat inson tabiatiga xosdir va vayron etuvchi urushlarda o’z aksini topayotgandir? Aslida bunday mulohaza gapirib o’tirishga ham arzimaydi. Jang maydoni ba’zi inson-larga qotillikka bo’lgan yashirin intilishlarini amalga oshi-rishda yordam berishi mumkin, lekin urushning bunday shidg datli tuyg’ularni qondirish bilan bog’liqligi juda kam. Shiddat — inson dalolatining turli tomonlariga xos bo’lgan xarakterli xususiyatidir, lekin u juda kam insonni qotillikka undaydi. Boshka insonni o’ldirishga majbur bo’lgan insonlar-ning aksariyati urush paytida shunday qilgan. Ko’pchiligimiz insonlarni taniymiz, uchratganmiz. Lekin odatda biz ulardan qo’rqmaymiz, chunki ularning urush paytdagi harakatlari indi-vid oddiy hayetda namoyish etishi mumkin bo’lgan shiddatkor likdan farq qiladi. Barcha armiyalarda albatta safga tayyorgarlik ilmi o’tiladi. Bu mashg’ulot tufayli askarlar harbiy intizomga o’rgatiladi. Bunday mashg’ulotlar jantda g’alabaga erishish uchun zarur bo’lgan yaxshi jismoniy tayyorgarlikni va guruhda inoqlikni mustah-kamlab turadi. Shu bilan birga, bunday mashg’ulotlar inson-ning odatiy sezuvchanligini o’zgartirib, uni qon to’kilishiga sovuqqonlik bilan

qaraydigan qilib qo’yadi. Uzoq vaqt urush va shiddatni o’rganish bilan shug’ullangan Grin Dayer bu borada shunday deydi: "Armiyaning asosiy maqsadi — bu qotillik, shuning uchun askarning tayyorligida asosiy narsa — bu ma’lum sharoitda dushman bilan yuzma-yuz kelganda shiddatni amalda qo’llash, yo’ldagi to’siqlarni yorib o’tib, dushmanni o’ldiripya o’rganishdir. Insonlarning aksariyatini o’ldirish ilmiga maxsus o’qitish kerak, lekin bu yerda ba’zi istisnolar ham bo’ladi. Ba’zan "tug’ma askarlar" — ya’ni erkakcha oshna-og’aynichilikdan, modsiy va ruhiy to’siqlar-ni yengnb o’tishdan zavq oladigan insonlar ham uchraydi. Bunday inson albatta birovni o’ldirishga intilishi shart emas, lekin bunday harakatni talab qiladigan holatda, masalan, urushda u uzoq qiynalib, ikkilanib o’tirmaydi. Lekin armiyalarda bunday insonlar ko’p emas. Aksincha, ular shu qadar ozki, hatto kichik professional otryadlarda ham juda ozchilikni tashkil etishadi. Asosan ular kommandos turidaga maxsus katta maosh to’lanadigaN qismlarda jamlan-gan bo’ladi. Muntazam chaqiriq orqali shakllanadigan katta armiyalarda bunday odamlar oddiy insonlar ichida izsiz g’oyib bo’lib ketadilar. Xudsi shu kabi urushishni istaydigan odsiy insonlarni armiya o’ldirishga majburlashi kerak. Ikkinchi jahon urushida AKSh armiyasi polkovnigi S. L. A. Marshall 400 ga yaqin rota askarlari bilan ko’plab suhbatlar o’tkazgan. Natijalar uni hayratga solgan. Shu narsa ma’lum bo’ldiki, hatto hayoti xavf ostida bo’lgan jangovar holatlarda ham, askarlarning atigi 15% i hyech bo’lmaganda 1 marta o’q uzgan. Bu ko’rsatkich nafaqat askarlarni, balki zobitlarni ham hayron qoldirgan, chunki ularning har biri faqat o’z majbu-riyatidan chetga chiqishni xayolita keltirar edi. Askarlar faqat atrofida boshqalar, ayniqsa, zobitlar borligida o’t ochishar edi. Ularning o’q uzishni xohlamasligi qo’rqoqlikni emas, balki zaruriyatsiz qotillikka bo’lgan nafratni ko’rsatadi. Shunday qilib, urushlar — inson agressivligining bevo-sita mahsuli emas. Urushlarning sababi ham, sodir bo’lish ket-ma-ketligi ham umuman boshqa omillar bilan belgilanishi lozim. Ularning eng muhimlari qatoriga davrlarning ijtimo-iy struktura sifatida an’anaviylikdan zamonaviylik yo’na-lishida rivojlanishi

kiradi. Avval ta’kidlanganidek, ibti-doiy jamiyatlarda to’la ma’noda urush tushunchasi yo’q edi. U paytda sodir bo’lgan qurolli to’qnashuvlar ko’proq urushni emas, balki sportni eslatuvchi va xavfsiz marosim edi; ularning ishtirokchilari qon to’kilishiga emas, balki qon to’kilishini kamaytirishga intilar edilar. Yirikroq ijtimoiy tashkilotlar va markazlashgan davlatlar paydo bo’lishi bilan ahvol tubdan o’zgara boshladi. Jang maydonlarida harbiy saflarga jam-langan yuzlab va minglab askarlar to’qnashar edilar. Sodda kilib aytganda, harbiy kuchni qo’llash vositalariga ega bo’lgan davlatlar mavjud ekan, har doim urush kelib chiki-shi ehtimoli ham mavjud bo’laveradi. Urushni boshlashga undov-chi sabablar turlicha bo’lsa-da, odatda davlatlarning manfaat-lari to’qnash kelib, o’rtadagi ziddiyatni siyosiy va savdo bi-timlari, diplomatik muzokaralar orqali hal etish imkoni bo’lmaganida harbiy harakatlar boshlanadi. Davlatlar urushni boshqa bir davlat territoriyasi yoki qandaydir resurslari (ma-salan, muhim dengiz yo’li) ustidan nazorat o’rnatishni xohla-ganida yoki mafkuraviy va diniy kelishmovchiliklar natija-°ida boshlashi mumkin. Qandaydir yagona sabab hyech qachon urush keltirib chiqara olmaydi. Urush — bu davlatning quvvatini va ta’sir kuchini halqaro maydonda sinash jarayonidir. Buyuk har-biy nazariyotchi, xbs asr nemis mutafakkiri Karl fon Klau- 'Ouyeg vyuuppk. Sht. ‘opyop, 1985. 395 qilar edi.12 Parlament hanuzgacha armiyaga qochib qutilib bo’lmayya digan balodek qararedi va uni butunlay mayda dvoryanlardan (zobitlar korpusining asosiy manbai) va dehqonlardan(oddiy askar va serjant tarkibi zaxirasi) iborat qilib qo’Ygan edi. XIX asrning 70-yillarigacha zobitlar o’z unvonlarini sotib olar edilar va harbiy amalga asosan xizmat davrining 3 dan 2 qismi o’tadigan xorijdagi mustamlakalarda erishar edilar. Natijada, Buyuk Britaniya jahon sanoat rivojlanishida yetakchi rol o’ynashiga qaramasdan, uning harbiy rahbariyati armiyaning mexanizasiyalashishiga to’sqinlik qildi. Urushning sanoatlashishi sohasidagi yangiliklar borasida inglizlar eng oxirgi o’rinlarga tushib ketdilar. XIX asr oxiridan ancha avval qit’a davlatlarida shakllanib ulgurgan zaxira harbiylari ta-baqasi Buyuk Britaniyada hali

$ham yo’q edi. "Moviy suv" deb nomlangan Britaniya harbiy doktrinasiga ko’ra, kuchli dengjy floti mavjud ekan, Britaniya armiyasining Yevropa qitasida urush olib borish xavfi yo’q edi. XX asrning boshiga kelib faqat Buyuk Britaniya va AQShdagina harbiy xizmatga omma-viy chakiriq tizimi mavjud bo’lmagan. Buyuk Britaniyaning birinchi Jahon urushida qataashishU bunday siyosatni qayta ko’rib chiqishga jiddiy turtki bo’ldi, "Harbiy iqtyasodiyot" yaratish borasidagi katta urinishlari natijasida 1914—1918 yillarda Britaniya dengiz floti va armiyasi zamonaviy qurolga ega bo’ldi. Shunga qaramay, Brita-niyaning harbiy ustunligi asta-sekin tarixga anlana boshladi. Butun asr mobaynida barcha dengizlarda javlon urgan Brita-niya harbiy floti hukmronligini AQSh flotiga bo’shatib ber-di. 1930 yillarda sodir bo’lgan nemis armiyasining islohoti, AQSh qurolli kuchlarining taraqqiy etishi natijasida Buyuk Britaniya juda ham ortda qolib ketdi. Ikkinchi jahon urushidan so’ng Ikkinchi jahon urushidan so’ng, ayniqsa AQSh va Sovet Itgifoqi kabi yirik davlatlarning ta’siri kuchayishi nati-jasida Buyuk Britaniyaning harbiy jihatdan ikkinchi daraja-li davlatga aylanib qolganligi yaqqol ko’zga tashlana boshladi. Endi Buyuk Britaniya yirik imperiya markazi emas, o’rta o’lcham-dagi oddiy davlat edi. 1945 yildan keyin ham Buyuk Britaniya qurolli kuchlari Malayziya, Keniya va Kipr kabi musatamlaka-larda harbiy to’qnashuvlarda ishtirok etdi (hozir ularning barchasi mustaqil davlatlardir). 1950 yillarda Suvayt kanali-da va yaqindagina Folklend orollarida bir yecha bor mayda harbiy to’qnashuvlar yuz berdi. Lekin, umuman olganda, uruSh~ dan keyingi davr — bu mustamlakalarning ozodlikka erishish davriga to’g’ri keldi. Bu — Britaniya harbiy quvvatining pasa- yishi davridir. 12Korr T. \Uag sh 1ye Modet MUogSh. \Uyezgrog1,1959. 400 Buyuk Britaniyaning urushdan keyingi harbiy siyosati yad-roviy qurol bilan qurollangan kichik professional armiya yaratish yo’lida umumiy harbiy majburiyatdan voz kechishdan iborat edi. 1957 yyldagi davlat hisobotida "tinchlik$

paytida o’tkazilgan eng yirik harbiy islohot" hakida so’z yuritilgan. Qurolli kuchlar 2 barobar qiskdrtirildi, ayni vaqtda umumiy harbiy majburiyat bekor qilindi; armiya, aviasiya va harbiy flotni yadroviy qurol bilan jihozlash rejasi tasdiqlandi. Aslida Buyuk Britaniya — yadroviy qurol yaratishga harakat kdlgan birinchi davlatdir. Urush paytida to’liq tadqiqrt ido-ralari AQShga ko’chirildi, chunki Amerikada ular raqibdan yaxshiroq himoya qilinar edi va amerikaliklar loyihani amal-ga oshirish uchun ko’proq zaxiraga ega edilar. 1945 yildayoq ser Genri Tayzerd rahbarligidagi Qo’mita Buyuk Britaniyaning ke-lajakdagi mudofaa siyosati yadroviy qurolga ega bo’lishga asos-lanishi zarur deb xulosa qildi13. 1947 yilda Britaniya yadroviy qurolini yaratish dasturi ishlab chiqildi, 1952 yidda vodorod bombasi ishlab chiqarish ishlari boshlab yuborildi. 1950 yil-larning o’rtalarida "Moviy chaqmoq" deb nomlangan bomba el-tuvchi raketa yaratilishi rejalashtirilgan edi, lekin u amalga oshmadi. Bombardimonchi samolyotlar yagona eltish vositasi bo’lib qolgan edi. Nihoyat 1967—1969 yillarda ularning o’rniga AQShdan sotib olingan "Polyaris" raketa tizimi qo’llanila boshladi (hozir uni yana AQShdan sotib olingan "Traydent" tizimiga almashtirish ko’zda tutilgan). Oxirgi o’n yilliklar davomida AQShga mamlakat o’z yadroviy qurolini joylashti-rishga ruxsat etuvchi bir qator bitimlar imzolanishi Buyuk Britaniyadagi harbiy holatga ta’sir etgan eng muhim omillar-dan biri bo’ldi. Bunday siyosat 1958 yilda o’sha paytdagi bosh vazir Garold Makmillan Buyuk Britaniyada 60 dona «TOR» rusumdagi amerika raketalarini joylashtirishga o’z roziligi-ni bildirganida boshlandi. Bundan 2 yil o’tgach, Xoli Lox deb nomlangan joyda «Polyaris» rusumidagi raketalar bilan ji-hozlangan Amerika harbiy bazasi barpo etildi. Bugungi kunda Buyuk Britaniyada Amerika harbiy obyektlari mavjud. Dankan Kempbellning ma’lumotiga ko’ra, hozir mamlakatda yuzdan or-tiq amerika harbiy bazalari bor.14) Jamoatchilik fikri so’roqlari natijalariga ko’ra, aholi-ning katta qismi Buyuk Britaniyaning yadroviy qurolga ega bo’lishini qo’llab-quvvatlashlariga qaramay, mamlakatda bun-day qurol mavjudliga jamoatchiliqsa katta norozilik uyg’ot-Di. 1950 yillardan boshlab «yadroviy qurolsizlanish kompa-niyasi» tashkiloti yadroviy

$qurolga qarshi chiqqan asosiy hara-katga aylandi. Bu tashkilot omma tomonidan keng dastakka ega 13 Kshps11ye SgepIye. Tye Ro1Shsz oG piskag deGepse: a sotrgeyez1Uye t1godisyop. Sot-p(1yoye. 1985. 14 Shop T. Tye Mupas! G’asez oG\Uag. Satyps1§ye Ro1u Rgezz, 1986. 26-2912 401 riga hamfikr bo’lgan erkaklarning hamkorlik takliflarini ham rad etdilar. Ayni shu yilda tashkil topgan «Ayollar Tinch-lik partiyasi» ham keng qo’llab-quvvatlandi (ammo shu payt-ning o’zida, urushda maqsadlari bunga qarama-qarshi bo’lgan, Amerika harbiy quvvatini oshirish tarafdori bo’lgan «Den- giz-harbiy ligasi ayollar bo’limi» ham mavjud edi). Birinchi jahon urushi paytida urushga qarshi harakatlarning ayollar ishtirokisiz kuchsiz bo’lishi turgan gap edi. 1915 yilda Gollandiyaning Gaaga shahrida ikki feminist va pasifist ayol — Rozika Shvimmer va Emmelin Petik Lou-rens «Ayollar Tinchlik partiyasi» bilan hamkorlikda Xalqaro Ayollar Tinchlik konferensiyasini tashkil etdilar. Ko’pchilik davlatlarning turli to’siqlar qo’yishiga qaramay, unga mamla-katlardan delegatlar yetib keldi. Bu konferensiya - tinchlik uchun kurash olib borayotgan Davlatlar o’rtasida tinchlik keli-shuvlari tamoyillarini ishlab chikishga qaratilgan ilk xalqa-ro uchrashuv edi. Konferensiya ishtirokchilari matbuotning tah-qirli va dushmanlarcha munosabatiga duch keldilar. Mana, Lou-on gazetalaridan biri «Ivnong standarting»ning tipik shar-hi: «Bu tinchlik fanatlari, deb yozadi gazeta, allaqachonlar hammaning joniga tekkan». Lekin bu konferensiyaning kela-jakdagi hodisalarga ta’siri juda chuqur va muhim bo’ldi. Kon-ferensiya maqsadlarini qo’llagan yagona rahbar AQSh Prezi-denti Vilson o’zining 1919 yilda Tinchlik Kelishuviga asos sifatida taqdim etgan^O’n to’rt punkt»ida ilgari surgan bir qator g’oyalardan foydalangan edi. Ikkinchi jahon urushi paytida ayollar pasifistik tashki-lotlarining roli kamaydi, chunki u paytda "Nasizm urushsiy bartaraf etib bo’lmaydigan tahdid" degan tushuncha hukm surar edi. Lekin urushdan keyingi yillarda, ayniqsa, yadroviy qurol keng tarkdlgandan buyon ayollar guruhlari urushga qarshi hara-katlarda yana faol ishtirok etmokdalar. Ko’pchilik g’arb davlat-larida AQShdagi «Yadroviy$

Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

20.09.2019

0

242 KB

Похожие