Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar - Социология - Рефераты

Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

255.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Shaxs 2. Guruh sotsiologiyasi 3. Jamiyat va ijtimoiy hodisa tushunchasi 4. Iijtimoiy harakat 5. Sotsial institutlar, tashkilotlar, tizimlar sotsiologiyasi 6. Sotsial munosabatlar 7. Sotsial dinamika va rivojlanish sotsiologiyasi 8. Tafakkur tarzi sotsiologiyasi.

www.arxiv.uz 1.SHAXS O`zbekiston o`z mustaqilligiga erishgach ijtimoiy fanlar oldiga shu sohaning har biri dolzarb hisoblangan mavzularni yangicha yondashuv asosida ochib berish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek sotsiologiya fanida shaxsni o`rganish shu fanning asosiy maqsadi va vazifalarini belgilashni asosini tashkil qiladi. Sotsiologiya fanida shaxs ijtimoiy munosabatlarning majmui, ya`ni jamiyat mahsuli sifatida o`rganiladi. Shu sababli shaxs tushunchasi sotsiologiya fanining ob`ekti va sub`ekti sifatida shu fanning asosiy markazida bo`ladi. Individ sifatida namoyon bo`lgan mavjudot ijtimoiy muhit ta`siri shaxs sifatida shakllanadi. Individning jamiyat bilan o`zaro munosabati uni ma`lum bir sotsial jamoa vakiliga aylantiruvchi turli guruhlar. Bu munosabatni amalga oshirishda muloqat asosiy rol o`ynaydi, sotsial guruhlar orqali amalga oshadi. Chunki muloqat shaxsning asosiy ijtimoiy munosabatlar sistemasida nazariy va amaliy bilimlarni egallashida uning shu sistemadagi o`zining maqomiga ega bo`lishida, faoliyati jarayonida va kundalik turmush tarzida asos sifatida xizmat qiladi. Shu bilan birgalikda shaxs muloqat orqali o`zining shaxs sifatida shakllanganligini va boshqa shaxslarning ijtimoiy muhitining haqiqiy sub`ekti yoki uning ijrochisi sifatida shakillangani to`grisida tushunchaga ega bo`lishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli shaxs jamiyatdagi barcha munosabatlarning shakllanishi va sotsial dinamik xarakterini belgilashda asos bo`lib xizmat qiladi. Demak shaxs kishining hayot kechirish sharoitlarida sotsial guruhlar, sotsial institutlar, sotsial tashkilotlar ta`sirida faoliyat jarayonida shakllanadi. Shaxsning shakllanishida guruhlar va jamoalar yetakchi rol o`ynaydi. Shaxsning shakllanishi birinchidan uning rivojlanish davri va natijasi, ikkinchidan shaxsni maqsadga yo`naltirilgan tarbiyalanishidan iboratdir. Shaxsning rivojlanishini faoliyatida o`zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ular qondirishning imkoniyatlari o`rtasidagi ziddiyatlarlar aniqlanadi. Shaxs konkret sotsial munosabatlar sub`ekti sifat namoyon bo`lishi inobatga olinadigan bo`lsa, shaxsning sotsial sifatlari konkret sotsial guruhlar, jamoalar va munosabatidan tarkib topadi. Shu sababli shaxsning sifatlari uchta kichik sistemadan iboratdir: shaxsiy individualligi, uning shaxslararo munosabatlari va munosabatlar sub`ekti sifatida mavjud bo`lishi. Shaxsning individualligi undagi xarakter, iroda, dunyoqarash, faoliyat jarayonidagn ba`zi bir xususiyatlar bilan belgilanadi. Undagi individual xususiyatlar uning amaliy faoliyatida namoyon bo`ladi. Individual xususiyatlar amaliy faoliyatlar jarayonida tashkilotchilik va boshqaruvda shu faoliyatni asosiy xarakterini belgilaydi. Bu xususiyat ob`ektdagi sotsial muammolarni hal qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Sotsiologik tadqiqotlar natijasini ichki yoki tashqi kuzatish metodlar orqali uning individual xususiyatini bilish shaxsning ijtimoiy faoliyat jarayonidagi rolini belgilaydi. Shaxsning shaxslararo munosabati shu munosabatlar sistemasini elementlaridan biri ekanligini bildiradi. Shaxslararo munosabat shaxsning rivojlanishini uning komili sifatida tarkib topishini asosi sifatida xizmat qiladi. Shu sababli shaxsning shaxslararo munosabatlar shaxsda insoniylik, poklik, rostgo`ylik,

www.arxiv.uz samimiylik kabi xislatlarni shakllanishida va takomillashib borishida alohida o`rin tutadi. Shaxsning ijtimoiy munosabatlar sub`ekti sifatida mavjud bo`lishi uning shu munosabatlardagi sub`ekt sifatidagi maqomini belgilaydi. Shaxs ma`lum sotsial xususiyatli hodisalarning oqibatiga emas, balki sababi hamdir. Jamiyatning tarixiy shakllangan turining iqtisodiy, siyosiy, ideologik va sotsial sifatlari o`zgaradi va turlicha namoyon bo`ladi har bir shaxsning sotsial sifatlari, uning amaliy faoliyatining mazmun va xarakterini belgilaydi. Aynan faoliyat jarayonida kishi atrofidagi muhitning o`ziga xos xususiyatlarini ishlab chiqadi. Sotsial xususiyatlar shaxsning ichki holati ta`sirida uning faoliyatida o`rab turgan voqealikka mavqeiy munosabat sifatida namoyon bo`ladi. Sotsial xususiyatlar bu ma`lum sotsial muhit sharoitlarida individlar orasidagi o`zaro ta`sirlar jarayonida yuzaga kelgan aloqalar sistemasidir. Shaxsning sotsial xususiyati kishining faoliyati va xatti-harakatida, uning sotsial sifati shaklida namoyon bo`ladi. Shaxsning sotsial sifati o`zida ma`lum tarzda o`zaro bog`liq va shaxsning boshqa odamlar bilan konkret tarixiy sharoitlarda ma`lum tarzda shartlangan elementlari majmuasini namoyon qiladi. Shaxsning sotsial sifatlarini tashkil qiluvchi elementlarga, shaxs faoliyatining sotsial belgilangan maqsadi: o`z faoliyati jarayonida amal qiluvchi norma va qadriyatlar; foydalanadigan belgilar sistemasi; o`z rolini bajarish va tashqi dunyoga nisbatan erkin harakat qilishi uchun yordam beruvchi bilimlar majmuasi: bilim va qaror qabul qilishida mustaqillik darajasi kiradi. U yoki bu sotsial jamoaga kiruvchi shaxslar takrorlanuvchi, mohiyatli sotsial sifatlari majmuasini umumlashgan aksi «shaxsning sotsial turi» tushunchasada ifodalanadi, har bir odam shaxsiy fikr va maqsadlariga roya : tuyg`ulariga ega. Bu individual hislatlar uning xatti-harakat mazmuni va xarakterini belgilaydi. Individ tushunchasi orqali odatda u yoki bu sotsial jamoaning yakka vakili va faoliyatining o`ziga xos xususiyatlari bu tushuicha tarkibiga kirmaydi. Shaxs esa inson mohiyatining konkret ifodasi bo`lib, ma`lum jamiyatning sotsial munosabat va sotsial xususiyatlarini ma`lum tarzda amalga oshirilgan umumlashmisidir. Sotsiolog uchun shaxsning faqatgina individual emas, balki ularni faoliyat jarayonidagi harakatida namoyon bo`ladigan sotials hislatlar ahamiyat kasb etadi. Sotsiolognk tadqiqotlar ob`ekti bo`lib alohida shaxslarning manfaat va munosabatlari emas balki o`xshash sotsial harakteristikali, o`z faoliyatlarini; ob`ektiv sharoitlarda amalga oshiruvchi kishilarning manfaat va munosabatlari, ularning konkret tarixiy sharoitlarda namoyon bo`ladigan manfaat va munosabatlari xizmat qiladi. Shaxs manfaati bu individ faoliyatining u yoki bu ehtiyojni qondirish bilan bog`liq yo`nalganligidir. Manfaat shaxsni mavjud sharoyatda hayot shaklini o`zgartirish yoki saqlash uchun kurashishga undovchi hal qiluvchi omil hisoblanadi. Manfaatlar asosida kishilarning ehtiyojlari yotadi. Ular sotsial qonunlar talablarini ifodalaydi, buning natijasida: ehtiyojni anglashda muhim omil sifatida namoyon bo`ladi. Bundan tashqari manfaatlar shakllanishi bosqichida ma`lum sharoitlarda ularni amalga oshirishning yo`l va usullarini tanlash aniqlanadi. Sotsial qonunlar manfaatlar orqali shaxs faoliyati jarayonidagi

www.arxiv.uz harakatida aks etadi. Manfaatning to`rt turi farqlanadi. Munosabat manfaat shaxsning faoliyati jarayonida u yoki bu ob`ektdagi voqea va hodisalarga nisbatan qiziquvchanligini anglatadi. Munosabat manfaat shaxsda shu voqealikka nisbatan e`tiqodini shakllanishidan paydo bo`ladi. Shu sababli munosabat manfaat ijtimoiy munosabatlar sistemasida muhim o`rin tutadi. Munosabat manfaat shaxsda shakllanganligiga ko`ra ikki ko`rinishida farqlanadi. Birinchisi asosiy munosabat manfaat bu shaxsning hayot faoliyati jarayonida maqsad va vazifasini belgilab olib qilgan harakatlarini o`z ichiga oladi. Ikqinchisi yordamchi yoki ikkinchi darajadagi munosabat manfaat. Bu shaxsning faoliyati jarayonida o`zining maqsad va vazifalarni belgilab olib qilgan harakatidan tashqarida yoki undagi boshqa voqelikka qiziqishini bildiradigan manfaat. Haraqat manfaat shaxsning u yoki bu faoliyat sohasida qatnashishida namoyon bo`ladigan manfaat. Bu manfaat shaxsning faoliyat jarayonini aktivligi yoki passivligini bildiradi. Shuningdek harakat manfaat maqsadli va maqsadsiz bo`lishi mumkin. Maqsadli jamiyatda shaxsning ma`lum bir oliy maksadni o`z oldiga qo`yib qilgan harakati. Maqsadsiz o`z boshlang`ich faoliyati bilan cheklanib qolgan va tor doiradagi harakat manfaati. Tayanch manfaat shaxsning boshqa shaxslar, guruhlar bilan uzoq, sotsial ta`sirlashuv jarayonida shakllangan va turli vaziyatlarda o`z yo`nalishini saqlab qolgan manfaat. Shaxsda manfaatning bu turi shaxslararo, guruhlararo munosabatlarda ma`lum bir faoliyatda yoki ijtimoiy munosabatlarda shakllanadi va sotsial dinamik xususiyatga ega bo`ladi. Tayanch manfaat shaxsning sotsial faoliyatini dinamikasini asosini tashkil qiladi. Shu bilan birgalikda tayanch manfaat shaxsda o`z faoliyati va harakatiga nisbatan kuchli ehtiyojni shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. Tayanch manfaat shaxsda o`zining imkoniyatlarini yuzaga chiqarishda, unda stereotiplarni shakllanishida asos bo`lib xizmat qiladi. Yo`nalish manfaat, manfaatlar ichida juda murakabi hisoblanadi chunki shaxs manfaatlaridan birini tanlashi shu manfaatga bog`liqdir. Manfaatlar bir-biri bilan chambarchas bog`liq, ularni alohida-alohida ajratib bo`lmaydi shu sababli yo`nalish manfaat shaxsdan manfaatlardan o`zining imkoniyatlari va darajasiga qarab birini ya`ni o`zi uchun muhimini tanlashni talab qiladi. Shaxs manfaatlari ma`lum bir ijtimoiy muhitda shakllanadi va sotsial dinamik xususiyatga ega bo`ladi. Ijtimoiy muhitning o`zgarishi shaxsdan o`z manfaatlarini o`zgartirishni talab qiladi. Shaxs o`z manfaatlarini yaigi sotsnal vaziyatda o`zgartira olmaydigan holatlarda uni o`zgartirishga majbur qiladigan sotsial adaptatsiya mexanizmi ishga tushadi. Sotsial adaptatsiya mexanizmlari shaxsda o`zgargan sharoitga shaxsiy munosabatini shakllantirish imkonini beradi va shu bilan birga shaxs faoliyati natijasida kelib chiqadigan keskinlikni yumshatish imkonini beradi. Shaxs strukturasining muhim tashkil etuvchilari xotira, madaniyat va faoliyatdir. Xotira — bu shaxs hayot yo`li jarayonida o`zlashtirgan nazariy va amaliy bilimlar sistemasidir. Bu tushuncha mazmuni voqelikni ham, ilmiy bilim qam, amaliy bilishning ma`lum sistemasi sifatida aks etgirishini tashkil etadi. Shaxsda bilim oldiga qo`ygan maqsadlari xarakteriga ko`ra shakllanishidir. Shu

www.arxiv.uz sababli shaxsda bilishning shakllanish uning faoliyati jarayonida shu faoliyatni maqsad va vazifalarini to`gri tushunib yetishga, ongli tarzda yondashuvga o`zi faoliyatda bo`layotgan ob`ektdagi sotsial muammolarni; yetishiga faoliyat darajasini ob`ekt talabidan kelib chiqib shakllantirishida asos bo`lib xizmat qiladi. Shaxsning madaniyati uning faoliyati jarayonida amal qiladigan sotsial norma va qadriyatlar majmuasni ifodalaydi. Madaniyat tarixiy bosqichlarda sotsial guruhlarning harakatlari natijasida faoliyat jarayonida shakllanadi. Uning xarakterli xususiyati aynan ob`ektga tegishliligidir ya`ni har bir jamiyat madaniyatiga ega bo`lishidr. Uning asosini norma va qadriyatlar tashkil qiladi. Faoliyat sub`sktning ob`ektga maqsadli ta`siridir. U doimo sub`ekt aktivligi bilan bog`liqdir. Faoldiyat shaxsning sotsial xatti-harakatini belgilaydi va madaniyat bilan chambarchas bog`liqdir. Shu bilan birga ular shaxsning ehtiyoji va manfaatlari orqali baholanadi va unda qoniqish hissini paydo qiladi. qoniqmaslik sharoitlarni o`zgartirishga va ularni ehtiyojlariga moslashtirishga intilayotgan shaxs faoliyatini belgilaydi. Faoliyat, ham ob`ektiv, ham sub`ektiv xarakter kasb etadi. Ob`ektiv o`zida maqsadlar majmuasini, ijtimoiy taraqqiyot manfaat va ehtiyojlarini ifodalaydi. Ular jamoalar tomonidan amalga oshiriladi. Sub`ektiv xarakteri shaxs manfaatlari va maqsadlari majmuasidnr. qadriyatlarni; anglash va o`zlashtirish shaxs ehtiyojlarining oliy darajasidir qadriyatli yo`nalish faoliyat shartini shakllantiradi, natijada uning sotsial harakati yo`nalishini belgilaydi. Inson intiladigan qadriyatlar, ko`pincha unga shunchalik qadrliki, u uchun inson har qanday qarshilikka qarshi kurashishi mumkin. Bunday qadriyatlarga erkinlik, tenglik, haqiqat va boshqalar misol bo`ladi. Ular ham ijtimoiy, ham shaxsiy hayotda haqiqiy kuch sifatida namoyon bo`ladi. Shu sababli, ma`lum jamiyatda qabul qilingan norma va qadriyatlar asosida yuzaga kelgan shaxsiy munosabatlar sotsial munosabatlarni yuzaga keltiradi. Sotsial munosabatlarning shaxslararo munosabatda yuzaga kelishi jamiyatdagi barcha tizimlarning shakllanishi va ularni rivojlanib borishini ta`minlaydi. Shaxs sotsial munosabatlarni sub`ekti sifatida uning asosiy xarakterli xususiyatini belgilaydi. Shu sababli jamiyatdagi munosabatlar individual va sotsial munosabatga farqlanadi. Individual munosabat aynan shaxsning jamiyatdagi barcha sotsial munosabatlarga nisbat shakllangan qarashlarni asosini tashkil qiladi. Shaxslarning o`zaro ta`sir jarayonida faqatgina mavjud sotsial munosabatlarni amalga oshiribgina qolmay, balki munosabatlarni ham yuzaga keltiradi. Shaxslarning individual munosabatlarini, sotsial munosabatlardan ajratib tushunib bo`lmaydi. Individual munosabatlarga sotsiaya sistema ta`siri xarakteri bilan bog`liqdir. Shaxslarning jamiyat faoliyatining turli darajalarida shakllanadigan sotsial munosabatlarida jamiyat taraqqiyotining ob`ektiv sotsial qonuniyatlari u yoki bu darajada namoyon bo`ladi, har bir odam u yoki bu tarzda turli darajadagi sotsial sistemalarning shakllanishida ta`sir ko`rsatadi. Buning natijasida odamlar doimo bir faoliyat sohasida o`zlashtirilgan qadriyat, norma talablari bilan boshqa sohadagi talablar bilan muvofiqlashtirish zaruriyatiga duch kelishadi. Ma`lum muhitda qabul qilingan norma va qadriyatlar boshqa muhitga to`gri kelmaydi. Jamiyatda shaxs sotsial tarixiy qadriyat sifatida ko`rinishi va uning

www.arxiv.uz elementlari esa doimo rivojlanish, o`zaro ta`sirida bo`lib, sistema tashkil etishi mumkin. Bu elementlarning o`zaro ta`siri. E`tiqod shaxsning o`zining faoliyati va harakatlari ijtimoiy munosabatlar sistemasida shakllangan tizimlarga nisbatan munosabatlarini bildiradi. Aynan shaxsda e`tiqodni shakllanganlik darajasi sotsiologik tadqiqotlar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki shaxsda shakllangan e`tiqodning darajasiga qarab uning faoliyat jarayonidagi harakatlari maqsadi va vazifalarini bilish. Empirik sotsiologik tadqiqotlarning ob`ektivligini bildiradi, uning natijasi e`tiqod shakllanadi. Shaxs e`tiqodi yordamida o`zining sotsial xususiyatlarini namoyon qiladi. Jamiyat va shaxs maqsadlari orasidagi bog`lovchi u yoki bu sotsial sistema bo`lishi mumkin. Shaxsning jamiyatga, sotsial jamoalarning turli tiplariga madaniyat elementlari, sotsial norma va qadriyatlarni o`zlashtirish orqali sodir bo`ladigan jarayon ijtimoiylashuv deb ataladi. Individning sotsial tashkilot elementi bo`lishi qay tarzda ro`y berishdan, bir tomondan, sotsial tashkilotning shaxsga ta`sir etishi qobiliyatshi shakllanishi, ikkinchi tomondan shaxsning boshqa odamlar ta`siriga berilishi qobiliyatini shakllanishiga bog`liqdir. Shaxs ijtimoiylashuv jarayonini ikki bosqichga: yani sotsial adaptatsiya va sotsial interiorizatsiyaga ajratish mumkin. Birinchisi, individning sotsial sharoitlarga, funksiyalarga, sotsial normalarga, sotsial guruhlarga, tashkilot va institutlarga, ya`ni muhitga moslashishdir. Sotsial adaptatsiya jarayoni asosan oiladan boshlanadi va shakllanadi. Oiladagi har qanday munosabatlar shaxsning ijtimoiylashuv jarayonida o`z aksini topadi. Shu sababali individning shaxs sifatida shakllanishda oila asosiy rol o`ynaydi. Ikkinchisi, sotsial norma va qadriyatlarning individning ichki dunyosiga kirishish jarayonidir. Shaxs sotsial muhitga qorishib ketmaydi, balki unta mustaqil birlik sifatida kiradi, ko`pgina nazariyalarda shaxsning ijtimonylashuvi, tashqi ta`sir ob`ekti sifatidagina qaraladi. Bu nazariyalarda asos qilib faqatgina ijtimoiyllashuv yordamida sotsial o`zgaradigan insonning tabiiy mohiyati olinadi; shaxsning aktivligi va unga beriladigan biologik; xususiyatlar hisobga olinmaydi. Ijtimoiylashuv shunga asoslanadiki, odam ijtimoiy faoliyatchi sifatida o`zining ham, ijtimoiy hayotning, ham sharoit va vaziyatlarini belgilovchi omildir. Shaxs — sotsial ta`sirlanishning ob`ekti va sub`ektidir. Ijtimoiylashuv jarayonida belgilar sistemasi muhim ahamiyatga ega. Belgilar yordamida jamiyat individlar faoliyatini boshqaradi. Individ sotsial faoliyat ko`rsatishi uchun sotsial jamoada qabul qilingan belgilar va ularni, ishlatish usullarini o`zlashtirgan bo`lishi kerak. Individ faoliyat qiluvchi mavjudotdir. U tashqi muhitga shunchaki javob bermaydi, balki amaliy faoliyat jarayonida ham tashqi muhitning ob`ektiv qonuniyatlarini, ham inson sifatidagi o`zining taraqqiyot va faoliyati qonuniyatlarini anglaydi va bu anglash asosida o`zining sotsial faoliyatini belgilaydi. Shaxs tomonidan o`zining faoliyatini boshqarish faqat ob`ektiv va sub`ektiv qonuniyatlarni bilishgina emas, balki shu qonuniyatlarni elementlarning ma`lum sharoitdagi shakl va xususiyatlarini ham bilishni taqozo qiladi. Shaxslarning sotsial faoliyati va sotsial harakatining boshlang`ich nuqtasi ma`lum ehtiyoj va manfaatlarni yuzaga, keltiruvchi ob`ktiv hayot sharoitlaridir. Faoliyat turlari ko`pginadir, lekin eng muhimi ularning barchasi shaxsning moddii

www.arxiv.uz va ma`naviy asosini tashkil qiluvchi, ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan, ehtiyojlar shaxsning tashqi muhitga ob`ektiv bog`liqligini bildiradi. Shu sababli shaxsning amaliy faoliyati ehtiyojlarni qondirish shakli sifatida chiqaralishi, ob`ektiv sharoitlarni intiqosi va ularni qondirishni real imkoniyatlarini anglash sifatida qaralishi mumkin, ehtiyojlarni ikki ko`rinishi farqlanadi: tabiiy va jamiyat tomonidan paydo qilingan ehtiyojlar. Tabiiy ehtiyojlar sifatida kishilarning kundalik ehtiyojlari: ovqat, kiyim, turar joy va boshqalar tushuniladi. Sotsial ehtiyojlar esa odamning mehnat qilish ehtiyoji, sotsial aktivlikdagi, ruhiy madaniyatdagi, ya`ni nima ijtimoiy hayot maxsuli shunga bo`lgan ehtiyojidir. Tabiiy ehtiyojlar asos bo`lib, ularda sotsial ehtiyojlar paydo bo`ladi, rivojlanadi va qoniqtiriladi. 2. Guruh sotsiologiyasi Kishilar o`z hayot faoliyatlari davomida birlashadigan guruhlar, masalasi nafaqat sotsial psixologiyasi fanining, balki sotsiologiyaning ham muhim masalasi bo`lib hisoblanadi. Ijtimoiy munosabatlar asosan sotsial guruhlar o`rtasidagi munosabatlarda namoyon bo`ladi. Kishilik jamiyatida nihoyatda ko`p turli-tuman jamoalar, uyushmalar, birliklar, tashkilotlar mavjud. Inson butun hayoti davomida goh ehtiyojlikdan, goh manfaat yuzasidan, ba`zan majburiylikdan, ba`zan o`zi xohlamagan holatda yuqorida ta`kidlangan guruhlarga a`zo bo`ladi va ularning vakili bo`lib qoladi. Mana shu kishilik jamoalarini qandaydir mezon (belgi, xususiyat) bilan nisbatan ma`lum guruhlarga ajratish — sotsiologik tahlilning g`oyat muhim va jiddiy masalasidir. Oldindan shuni qayd qilib o`tish lozimki, garchi «sotsial guruh» termini sotsial tadqiqotlarda keng ko`lamda qo`llanilsa ham, lekin sotsiologik tushunchalar kategoriyasiga muvofiq keladigan maqomiga va nazariy asosiga ega emas. Bu tushuncha ijtimoiy fanlar doirasida yaqqol kategorik xususiyatga ega va ijtimoiy munosabatlardagi o`ziga hos sub`ektni aniqlash uchun ishlatiladi. «Guruh» tushunchasi ijtimoiy fanlar orasida 2 ta ma`noga ega. Bir tomondan, u biror bir umumiy belgilariga qarab kishilarni ma`lum toifalarga ajratilganda qo`llaniladi (ko`pincha statistikada, demografiyada). Ba`zan bu ma`noda «guruh» termini psixologiya fanida ham ishlatiladi. Masalan, test sinovlari natijalariga qarab, kishilarni u yoki bu guruhlarga ajratish mumkin. Ikkinchi tomondan, hamma ijtimoiy fanlar doirasida guruh deganda, real mavjud kishilar birligi tushuniladi. Bu holatda odamlar umumiy belgilar, faoliyatlarining xilma-xilligi yoki biror shart, holatlar bilan birlashadilar va ma`lum ma`noda o`zlarini mavjud birlik vakili ekanliklarini his qiladilar. Masalan, talaba o`zini talabalar guruhining a`zosi sifatida his qiladi. Ilmiy adabiyot bilan tanishish «sotsial guruh» terminini, birinchidan, juda keng qo`llanilayotganligini, ikkinchidan turli hodisalarga nisbatan ishlatilayotganligini ko`rsatayapti, qaysi nuqtai nazardan qarashlaridan qat`iy nazar, konkret ijtimoiy fan vakillari guruhlarni sotsial-iqtisodiy, sotsial- demografik, sotsial psixologik va boshqa guruhlarga ajratadilar. Sotsial guruh tushunchasiga bu kabi yondoshuv terminlar lug`atida ko`p xillikka olib keladi, hamda «sotsial guruh» tushunchasining o`zini ham noaniq tahlil qilinishiga sabab bo`ladi.

www.arxiv.uz Hozirgi unda bu termin sotsiologiya va sotsial psixologiyada keng qo`llanilmoqda. Lekin bu kategoriyaning nazariy tahliliga, uni boshqa sotsiologik tushunchalar bilan munosabatiga doir maxsus ilmiy ishlar yo`q hisobi. Ko`p sotsiologlar tomonidan «sotsial guruh»ga berilgan ta`riflar bir-biridan farq qiladi. Masalan, jamiyat sinfiy tarkibi o`rganilayotganda, sotsial guruhni sinflar strukturasidagi element sifatida (sinflar-tabaqalar-guruhlar), sotsial strukturani tahlil qilish chog`ida esa, bu tushunchani keng ma`noda, sinflar tushunchasi bilan bir ma`noda ishlatishadi. Mana shulardan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni hal qilish kerak: Birinchidan, «sotsial guruh» tushunchasini, uni shakllantiradigan holatlarini, uning chegarasini, uni qo`llash imkoniyatini belgilaydigan nazariya sotsiologik asoslarni keltirish; Ikkinchidan, tushunchaning aynan o`zini aniq ifoda qilish; Uchinchidan, «sotsial guruh» tushunchasini unga yaqin bo`lgan jamiyat sotsial strukturasini ifodalaydigan tushunchalar sistemasi («sotsial birlik», «sinf», «sotsial tashkilot», sotsial to`plam») bilan birga qarash kerak, chunki har qanday tushuncha butunlik doirasidagina natija berishi mumkin. Hamma ilmiy terminlar singari «sotsial guruh» tushunchasi ham konkret tarixiy reallikka to`g`ri keladigan va uning muhim ahamiyatli xususiyatlarini aks ettiradigan nazariy, umumiy va mavhum tushunchadir. «Sotsial guruh» tushunchasining aniqlahning mushkul tomoni shundaki, real hayotda konkret sotsial guruhlar o`zining tarixiy rivojlanish davomida paydo bo`ladigan, o`zgaradigan va barham topadigan individual xususiyatlarga ega bo`lgan omma bilan murakkab birlikni namoyon qiladi. Bundan tashqari voqelikda hech bir sotsial guruh boshqalardan ajralgan holda o`z-o`zidai mavjud bo`lmaydn. Ular boshqa sotsial guruhlar bilan o`zaro munosabatda bo`lib, bir-birlariga sezilarli ta`sir o`tkazib turadilar. Mana shular «sotsial guruh» tushunchasini ta`riflashda muayyan qiyinchilik tug`diradi. Bizga ma`lumki, sotsiologiya fanining predmeti bo`lib kishilarning ijtimoiy munosabatlari hisoblanadi. «Sotsial guruh» tushunchasi ijtimoiy munosabatlar sub`ektini (jamiyat-guruh-shaxs) aniqlashga hizmat qiladigan umumsotsiologik tushunchalar tarkibiga kiradi. Bu uchlikda, ya`ni jamiyat-guruh-shaxs munosabatida sotsial guruh «sintez qiladigan» tushuncha hisoblanadi. Alohida individ jamiyatga «qo`shilishi» uchun, eng avvalo jamiyatdan ajralishi, individual xususiyatlardan tashqari, o`zida sotsial xususiyatlarni shakllantirishi, aniqroq aytganda, har xil sotsial guruhdarga a`zo bo`lishi kerak. «Sotsial guruh» tushunchasini keyingi nazariy tahlilida «sotsial» tushunchasining asoslarini ko`rib chiqish lozim bo`ladi. Aynan shu tushuncha hajmi va mazmunidan «sotsial guruh» tushunchasining mohiyati kelib chiqadi. «Sotsial» termini sotsiologiyada ikki ma`noda, keng va tor doirada ishlatiladi. Keng ma`nosida «sotsial» tushunchasi «ijtimoiy» tushunchasiga sinonimdir. Tor ma`noda esa, jamiyat hayotining ma`lum sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni aniqlash uchun xizmat qiladi. Ba`zi bir sotsiologlar sotsial munosabatlar masalasini tadqiq etishib sotsial munosabatlarni 3 nuqtai nazardan tahlil qilish kerak degan fikrga kelganlar, keng ma`noda, torroq ma`noda va tor

www.arxiv.uz ma`noda. Keng ma`noda sotsial munosabatlar deganda, jamiyatdagi kishilarning hamma munosabatlari tushuniladi. Torroq manoda sotsial munosabatlar deganda jamiyat sotsial sub`ektlari, ya`ni ma`lum sotsial guruhlar o`rtasidagi munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning «parchasi» sifatida tahlil qilinadi. Tor ma`noda esa u iqtisodiy va siyosiy munosabatlar bilan bir qatorda ko`riladi. «Sotsial» tushunchasi turlicha izohlanishdan kelib chiqib, sotsial rypyhlarga har qanday kishilar birligi (sotsial yoki ijtimoiy guruh; hamma ijtimoiy munosabatlarni ifodalovchilari (ijtimoiy munosabatlar sub`ekti); aniq sotsial, sinfiy, urug`-qabilaviy va oilaviy munosabatlar (sotsial munosabatlar) sub`ekti sifatida qarash kerak). Guruh tushunchasi haqida gapirishdan oldin, bir qancha farklarni ko`rib chiqamiz. Bu masalani sotsial to`plam tushunchasidan boshlaymiz. Tashqi kuzatuvchilar tomonidan ko`rsatilgan qandaydir umumiy belgilarga ega bo`lgan kishilar yig`indisi sotsial to`plam deb ataladi. Masalan, biz kishilar to`plamidan qora tanli kishilar to`plamini, ko`k ko`zli kishilar to`plamini ajratib ko`rsatishimiz mumkin. Bu jismoniy belgilarga asoslanib, to`plamlarga ajratish hisoblanadi. Bu bilan ko`pincha antropologiya fani shug`ullanadi, to`plamni u yoki bu kasb bilan shug`ullanuvchi kishilar ham tashkil etishadi. Aynan bir kasb bilan shug`ullanadigan kishilar kasbiy (professional) kategoriyalar deb ataladi. Yoshiga qarab ajratiladigan kishilar to`plami yoki kategoriyalari deyiladi. Jinsiga qarab kishilar 2 ta jins to`plamiga, ya`ni erkaklar va ayol kategoriyalariga ajratiladi. Aniq belgiga asoslanib ajratiladigan har qanday to`plam sotsial kategoriyani tashkil etadi. Sotsial kategoriyalar hech qanday ichki aloqalar bilan birlashmaydi. Bir kategoriyaga kiradigan, masalan, kasbiy (professional), yosh, jins, mulk, daromadi va boshqa kategoriyalarga mansub kishilyar qandaydir umum belgilarga egalar. Ana shu asosga ko`ra, sotsial kategoriyalar ichki aloqa va shaxsiy institutlariga ega bo`lishlari mumkin. Sotsial kategoriyalar biror bir sotsial aloqada bo`lgan taqdirlaridagina, ular sotsial birlikka aylanishlari mumkin. «Sotsial guruh» tushunchasiga yaqin bo`lgan tushuncha — sotsial birlik» tushunchasidir. Zamonaviy jamiyatshunoslik fanida bu tushunchalar sinonim sifatida ishlatiladi. Lekin bunday tushunish to`g`ri emas. «Sotsial birlik» tushunchasi kishilarning hamma birliklarini o`ziga qamrab oladigan keng hajmdagi tushunchadir. «Sotsial birlik» so`zi umumiylikni bildiradi. U ko`pgina kishilarni birlashtiradigan jarayonlarni aks ettiradi. Real hayotda sotsial birlik «platforma»ga ega bo`ladi. Bu «platforma» negizida birlikka kiradigan individlarning umumiy tomonlari, sifatlari va xususiyatlarini birlashishi amalga oshadi. Uning asosida kelib chiqish birligi (qon-qarindoshlikka asoslangan birlik, oila, urug`), xudud birligi, til va xudud birligi (etnik birlik) va boshqalar yotadi. Shunday ekan, sotsial birlik — bu tabiiy-sotsial asoslar bilan (qon- qarindoshlik, xudud, til va boshqa) bir sotsial guruhlarning ko`rinishidir. Birliklar sotsial guruhlarning bir turi sifatida sotsial struktura elementlari hisoblanadi. Guruh — bu xatti-harakatlari rasmiy va norasmiy institutlar tomonidan boshqariladigan, ma`lum norma va qadriyatlarga ega bo`lgan, boshqa birliklardan o`zining xususiyatlari bilan farq qiladigan, bir-birlari bilan ijtimoiy munosabatlar

www.arxiv.uz sistemasi bilan bog`langan kishilar yig`indisidan iborat bo`lgan sotsial birlikdir. Guruhga xarakterli xususiyatlar quyidagilar: guruh soni, ichki tashkilot, ya`ni institutlar, nazorat shakllari; faoliyat namunalari; norma va qadriyatlar; farq qiladigan xususiyatlari. Guruh soni deyilganda, mavjud birlikni hajm jihatdan tashkil etadigan a`zolar yig`indisi tushuniladi, hozirgi kungacha sotsiologiyada a`zolar soni qancha bo`lishi kerakligi haqida aniq bir to`plamga kelingani yo`q. Bu to`g`risida guruh turlari haqida so`z ketganda, gapirib o`tiladi. Guruh o`zining sonini a`zolari sonini chegaralashi yoki chegaramasligi mumkin. Mana shu asosga ko`ra guruhlarni «berk» guruhlar, ya`ni yangi a`zolarni qabul qilishda aniq mezon qo`yadigan guruhlar; chegaralangan guruhlar, ya`ni guruh a`zoligiga qabul qilish mezoni ham talabchanlik bilan qabul qilinadigan guruhlar; va nihoyat xohlagan kishi kirishi mumkin bo`lgan ochiq guruhlar va bu guruhlarda a`zolarga nisbatan aniq talablar, qo`yilmaydi, ko`pincha guruhlar a`zo qabul qilish va a`zolarni guruhdan chiqishi uchun aniq talab qo`yadi. Buning natijasida guruhning bir xilligi va uning ta`sir doirasi ta`minlanadi. Guruhning paydo bo`lishi uchun ichki tashkilot, ya`ni institutlar, nazorat shakllari, faoliyat namunalari bo`lishi kerak. Shuning uchun ham o`z shaxsiy tashkilotiga ega bo`lmagan, faqatgina kontaktlar (aloqalarga) asoslangan erkin sotsial birliklar guruh deb atalmaydi. Guruh o`zining shaxsiy norma va qadriyatlariga, ya`ni birlashish markaziga ega bo`lishi kerak. Bularga g`oyalar, ramzlar, shiorlar, maqsadlar, moddiy predmetlar va boshqalarni kiritish mumkin. Bular guruhda kishilarni guruhga mansublik va birlashish xissini uyg`otish va rivojlantirish uchun zarur. Bu qadriyatlar asosida guruhda «biz» so`zi bilan ifodalanadigan birlik xissi paydo bo`ladi. Bu xis kishilarni birlashtiradigan psixik (ruhiy) aloqa bo`lib hisoblanadi. Nihoyat, guruh o`zining shaxsiy farq qiladigan xususiyatlariga ega bo`lishi kerak. Bular yordamida guruh boshqa sotsial birliklardan farq qiladi. Bunday xususiyatlar bo`lib, bir xududda yashash, alohida ritual harakatlar, til, mafkura va boshqalar hisoblanadi. Bu 4 shart juda ko`p guruhlarni ta`riflash uchun qo`l keladi. Lekin guruhlarni tasniflash (klassifikatsiya qilish) vaqtida bu to`g`rida to`xtalib o`tamiz. Chunki bu shartlar nisbiy xarakterga ega. Bular ko`pgina guruhlarni qanoatlantirsa ham, ba`zi guruhlarni tahlil qilish vaqtida to`g`ri kelmasligi mumkin. Guruhlar eng avvalo miqdor jihatdan katta va kichik guruhlarga bo`linadi. Sotsiologiya va sotsial psixologiya fanida katta sotsial guruhlar o`zining aniq ta`rifiga ega emas. Umuman, katta sotsial guruh deganda, a`zolar soni ko`p bo`lgan kishilar guruhlari tushuniladi. Katta sotsial guruhlarning o`ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat; 1) a`zolar sonining ko`pligi; 2) yagona xududning mavjud emasligi; 3) a`zolar o`rtasidagi aloqalarni asosan ommaviy aloqa vositalari orqali o`rnatilishi; 4) guruh strukturasining murakkabligi, aniqroq qilib aytganda, bu guruhlar

www.arxiv.uz ko`p rasmiy va norasmiy, uyushgan va uyushmagan guruhlarni o`z ichiga oladi. Katta guruhlar 2 turga bo`linadi. 1 Tasodifiy, stixiyali paydo bo`ladigan va qisqa vaqt mavjud bo`ladigan guruhlar. Bularga olomon, xaloyiq (publika), auditoriya va boshqalarni kiritish mumkin. 2. Tarixiy rivojlanish natijasida vujudga kelgan va jamiyat ijtimoiy munosabatlar sistemasida ma`lum o`ringa ega bo`lgan birliklar. Bu turdagi guruhlarga sotsial sinflar, turli etnik guruhlar (elat, xalq, millat), kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga oid guruhlar (yoshlar, ayollar, keksalar) va boshqa guruhlarni kiritish mumkin. Katta sotsial guruhlarda kichik guruhlarda yo`q. bo`lgan xatti-harakatni boshqarib turadigan o`ziga xos kuch mavjud. Bu huquqlar, urf-odatlar va an`analardir. Katta guruh bilan kichik guruh o`rtasida o`rta guruh ham bor. Ammo guruh muammosi bilan shug`ullanayotgan sotsiologlar fikricha, o`rta guruhlar, ularning strukturasi, aloqasi, unda bo`ladigan xodisa va jarayonlar mohiyat jihatdan kattaroq guruhlarga xosdir. Kichik va katta guruhlar o`rtasidagi farqni kichik guruhning yiriklashuvi va uning katta guruhga aylanish jarayonida ko`rish mumkin. Masalan, bir yoki bir nechta taniqli kishilar atrofida birlashgan, 40—45 kishidan iborat partiya kichik guruhdir, chunki bu guruh vakillarining shaxsan bir- birlarini tanishlari (bilishlari) kichik guruhga xos bo`lgan xususiyatni beradi. Kichik guruhlar deganda, ko`pi bilan bir necha o`nlab a`zolardan iborat bo`lgan kam sonli guruhlar tushuniladi. Bu guruhlar ko`pincha samimiy do`stlik munosabatlari bilan bog`langan bo`ladi, guruh a`zolari o`rtasida bevosita o`zaro aloqalar ustun turadi, guruh a`zolari o`rtasidagi munosabatlar norasmiy institutlar yordamida tartibga solinadi. Bundan tashqari, maxsus vazifalarni bajarishga mo`ljallangan, yuqori darajada shakllangan kichik maqsadli guruhlar_ham mavjud. Bu guruhdarda a`zolar o`rtasidagi munosabatlar maxsus xizmat ko`rsatmalari bilan tartibga solinadi. Yashirin ishlayotgan partiya yacheykasi bunga misol bo`la oladi. Kichik guruhlar oilani, do`stlarni, qo`shnilarni ishlab chiqarish brigadasini va boshqa guruhlarni kiritish mumkin. Kichik sotsial guruhlarning turlari juda ko`p. Ular turli mezonlarga qarab turlarga ajratiladi. Guruh munosabatlari strukturasiga qarab kichik sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy guruhlarga, a`zolar o`rtasidagi munosabatlarning yaqinligiga qarab birlamchi va ikkilamchi guruhlarga, guruhga a`zo bo`lish va bo`lmasligiga qarab a`zoli va referent guruhlarga bo`linadi. Sanab o`tilgan guruhlarni birma-bir ko`rib chiqamiz. Rasmiy va norasmiy sotsial guruhlar, guruhlarni bunday tarzda turlarga bo`lish birinchi bo`lib amerikalik sotsiolog E. Meyo tomonidan taklif qilingan edi, guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga ajratish asosida guruh munosabatlarning strukturasi yotadi. Rasmiy guruhlar — bu huquqiy statusga ega bo`lgan sotsial institut, tashkilot qismi hisoblanadigan mavjud institut, tashkilotdagi mehnat doirasida aniq, maqsadga ega bo`lgan sotsial guruhlardir. Rasmiy guruhdarga quyidagi belgilar xos: aniq, va izchil maqsad,

www.arxiv.uz ierarxiyaga asoslangan aniq funksiyalar, ma`lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a`zolar o`rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy institutning mavjud bo`lishi va boshqalar. Rasmiy guruhlarda guruh maqsadlari, funksiyalari xatti-harakat qoidalari, xatto a`zolik shartlari maxsus hujjatlarda (dastur, instruksiya, qonun va boshqalar) qayd etilgan bo`ladi. Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa tashkilotlar, ishlab chiqarish kollektivi, maktab sinfi, sport komandasi va boshqalarni kiritish mumkin. Har qanday rasmiy guruhning tashkiloti bo`ladi. Guruh tashkiloti — bu turli guruh va a`zolari o`rtasidagi munosabatlarning yaqqol namoyon bo`lishidir. Munosabatlar turiga qarab guruh tashkilotlari 2 ga bo`linadi: rasmiy va norasmiy. Bu ikki turdagi guruh tashkilotlari ijtimoiy munosabatlarni yaratuvchisi hisoblanadi. Rasmiy tashkilot yuqoriroq darajali sistema bilan aniq belgilangan funksiyalarni bajarish uchun tashkil etiladi. Bu funksiyalar ma`lum ma`noda individlar uchun yuzaki hisoblanadi. Masalan, ishlab chiqarish korxonasining sotsial tashkiloti ishlab chiqarish brigadasining asosiy vazifalarini belgilab beradi. Brigada doirasida bu funksiyalar har bir brigada a`zosining guruhda tutgan individual martabasiga qarab taqsimlanadi. Shunday qilib, rasmiy sotsial guruh deb, guruh alohida a`zolarining o`rni va xatti-harakati sotsial tashkilotning rasmiy qoidalari, qonunlari bilan chegaralanadigan guruhga aytiladi. Rasmiy guruh a`zolarining nufuzi (tutgan o`rni) shaxsiy sifatlar bilan emas, ularning martabalari bilan aniqlanadi. Shaxslararo munosabatlar rasman o`rnatilgan chegara doirasida amalga oshadi. Rasmiy guruhning eng sodda ko`rinishi sifatida ishlab chiqarishni ko`rsatish mumkin. Uning hajmi, tuzilishi, rahbarning vazifalari ishlab chiqarish tashkiloti qoidalari bilan qat`iy belgilanadi. Rasmiy guruh — bu aniq sotsial guruh jamiyat sotsial strukturasining elementidir. U ob`ektiv holda mavjud. Uning strukturasi va xatti-harakat shakllari keng miqyosdagi guruh yoki jamiyat tomonidan boshlanadi. Individ rasmiy guruhga a`zo bo`lar ekan, o`zining shaxsiy sifatlarini yo`qotadi va rasmiy guruh tashkiloti doirasidagi u yoki bu rollarni bajaruvchi kishiga aylanadi. Rasmiy guruhlar ham rasmiy (korxona, brigada kasaba uyushmasi, jamoat va davlat tashkiloti), ham rasmiy struktura tomonidan tan olinmagan, ya`ni, norasmiy (yashirin tashkilot, norasniy guruh va hokazo) bo`lishi mumkin. Norasmiy guruhlar, ko`pincha bunday guruhlar «psixologik guruhlar yoki «sotsial psixologik guruhlar» deb ataladi. Chunki bu guruhlarning tashkil topish zaminida guruh a`zolari o`rtasidagi psixologik, hissiy munosabatlar yotadi. Norasmiy guruhlarning paydo bo`lishida vaziyat va umumiy manfaatlar majmui muhim rol o`ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba`zan, manfaat yuzasidan tuzilgan guruhlar ham deb atashadi. Odamlar ehtiyojlari turli-tuman bo`lganligi sababli norasmiy guruhlar mavjud. Norasmiy guruh rasmiy guruhga qaraganda boshqacha tuzilishga ega. Agar rasmiy guruhda guruh sotsial strukturaning yuqori organlar va xatto jamiyat tomonidan tuzilsa, norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya`ni uni tashkil etadigan

www.arxiv.uz individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskor kishilar bu guruhda faol rol o`ynaydilar va o`z-o`zidan guruhda a`zolarning ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat beradigan xatti-harakat sistemasi rivojlanadi. Norasmiy guruhlar rasmiy guruhlar doirasida ham, undan tashqarida ham tashkil topishi mumkin. Birinchi navbatda, norasmiy guruh rasmiy guruh tashkilotiga nisbatan ikkilamchi hisoblanadi. U yoki bu guruh tashkiloti tarkibidagi guruh bo`lib qoladi. Masalan, oddiy ishlab chiqarish korxonasidagi do`stlar guruh — guruhning yaqqol ko`rinishidir. Ikkinchi navbatda, norasmiy guruhlar rasmiy guruhlarga bog`liq bo`lmagan holda mavjud bo`ladi. Ular hudud (territoriya) yaqinligi asosida (qo`shnilar), qiziqishlarning bir xilligi asosida (turli xil kolleksiya yig`uvchilar), psixofiziologik hususiyat birligi asosida (tengdoshlar, bolalarning o`yin guruhlari), shaxsiy mayl asosida paydo bo`ladi. Norasmiy guruh a`zolari o`rtasidagi munosabatlar aniq ifodalangan shaxsiy sifatlarga ega. Bu aloqalar rasmiy guruhdagi aloqalarga nisbatan a`zolar uchun ahamiyatliroqdir. Masalan, ishchilar guruhi doirasida yuzaga kelgan do`stlar munosabati faqatgina birga ishlashlari bilan emas, bo`sh vaqtlarini ko`proq birga o`tkazishlari, ko`p uchrashishlari, bir-biriga o`zaro yordam berishlari bilan ham belgilanadi. Norasmiy guruhlar muntazam tashkilotga ega emas, ularda rasmiy saylangan martabali shaxslar; nizomlar, kun tartibi va aniq rasmiy maqsad bo`lmaydi, guruhda tartib an`anaga, hurmat va obro`, munosabatlariga asoslanadi. Biroq norasmiy guruhlar har doim o`ziga xos ahloqiy kodekslarga ega emas. Norasmiy guruhlar rasmiy guruhlarga qaraganda ancha beqaror, ularga a`zo bo`lish uchun aniq chegara yo`q. Norasmiy guruhlarda tashkilot yo`q desak xato qilgan bo`lamiz. Ularni birlashtiradigan asosiy omillar bo`lib, a`zolar manfaatlari, mayllari, odatlari hisoblanadi. Norasmiy tashkilotning o`ziga xos tomoni — unga norasmiy liderning va guruhga yaqin bo`lgan shaxsiy hususiyatlarning bo`lishidir. Agar rasmiy guruh a`zolarining faoliyati qayd qilingan norma va qoidalar, xatto sanksiyalar vositasida nazorat qilinsa, norasmiy guruhlarda esa norasmiy norma va an`analar yordamida amalga oshiriladi. Bu norma va an`analar mohiyati guruhning jipslik darajasiga, uning boshqa sistemalar bilan munosabatiga bog`liq. Ba`zi norasmiy guruhda faoliyat qoidalari buzilgan taqdirda, aybdor shafqatsiz jazolanadi: masalan, banda, mafiyalarda bunday jazo usullari qo`llaniladi. Shunday qilib, norasmiy guruh deb, guruh jipsligining yuqori darajasi, a`zolar aloqalarining shaxsiy sifatlari, boshqa sotsial strukturalardan mustaqilligi, guruh faoliyatining aniq bo`lmagan maqsadi, norasmiy nazorat sistemasi bilan xarakterlanadigan guruhga aytiladi. Guruhlarni rasmiy va norasmiy guruhlarga ajratish nisbiy xarakterga ega. Guruh rasmiy guruhga aylanishi mumkin. Masalan, do`stlar ma`lum bir tashkilot tuzishlari mumkin. Boshqa tomondan bir vaqtning o`zida guruh ham rasmiy, ham norasmiy bo`lishi mumkin. Masalan, sinfdoshlar, kursdoshlar. Birlamchi va ikkilamchi guruhlar. Shaxsning yaqinligiga ko`ra, kichik guruhlar birlamchi va ikkilamchi guruhlarga bo`linadn. Fanga birlamchi guruh terminini birinchi bo`lib amerikalik sotsiolog Ch. Kuli tomonidan XX asrning

www.arxiv.uz boshlarida kiritilgan. Birlamchi guruh termini yaqinlik yaxshi ko`rishlik, bevosita aloqa tushunchalariga sinonim sifatida ishlatiladi. Shunga bog`liq ravishda, birlamchi guruhlarda muhit samimiy bo`ladi va a`zolarning sidqidildan o`zaro munosabatlari bilan belgilanadi. Mana shu hususiyati bilan birlamchi guruh boshqa guruhlardan farq qiladi. Birlamchi guruhlarning xarakterli belgilari quyidagilardan iborat: a`zolar sonining kamligi, guruh a`zolarining hududiy yaqinligi, bevosita samimiy munosabatlar, yashashning uzoq davom etishi, maqsadlarning umumiyligi, guruhga a`zo bo`lishning erkinligi va a`zolar xatti-harakati ustidan norasmiy nazorat. Shunga muvofiq, «birlamchi guruh termini turli ko`rinishdagi kichik guruhlarni aniqlash va «ikkilamchi guruh» terminiga qarama-qarshi tarzda qo`llaniladi. Birlamchi guruh eng avvalo oiladir, guruhni birinchi navbatda a`zolarning manfaatlari bog`laydi. Bunday xarakterga ega insonning bolalik va o`smirlik chog`idagi tengdoshlar guruhiga ham ega, qo`shnilar, mahalla ham birlamchi guruhga aylanishi mumkin. Birlamchi guruhlar rasmiy aloqaga ega emas. Agar birlamchi guruh a`zolari o`rtasida rasmiy aloqalar paydo bo`lsa, bu guruh kichik rasmiy guruhga aylanganligini bildiradi. Birlamchi guruhning shaxsga ta`siri katta ahamiyatga ega. Ular a`zolarining axloqiy tomonini shakllantiradi va yangilaydi, mustahkamlaydi. Bu guruhlarda kishilarning birinchn sotsializatsiyasi (ijtimoiylashuvi) amalga oshadi, kishilar o`zlarinint xislari va xatti-harakatlarini jamiyat talabiga muvofiq keladigan tarzda shakllantirishadi. Ikkilamchi guruhlar deb, biror bir aniq maqsadga erishish uchun tuzilgan har qanday turdagi guruhlarga aytiladi, Ularda moddiy alqoqalar muhim aqamiyatga ega. Ularning faoliyati tartib-intizom qoidalari bilan boshqariladi. Umuman, ikkilamchi guruhlar — bu katta guruhlardir. Ba`zan birlamchi guruhlar ham ikkilamchi guruh bo`lishi mumkin. Ikkilamchi guruhlarga kasbiy, diniy, siyosiy guruhlarni kiritish mumkin. Referent va a`zoli guruhlar. Kichik guruhlarni o`rganishning jihatlaridan biri bo`lib, «referent guruh» deb ataladigan guruhlarni tahlil qilish hisoblanadi. «Referent guruh» termini amerikalik sotsial psixolog Mustafo Sherif tomonidan kiritilgan. «Referent guruh» termini (inglizcha so`z, «mansub bo`lish» degan ma`noni anglatadi) individ ongli ravishda; kiradigan sotsial guruhlarga (iqtisodiy, siyosiy, madaniy kasbiy) nisbatan ishlatiladi. Shaxsning «guruh normalariga» munosabati belgilariga muvofiq guruhlar referent guruhlar yoki «etalonli» (o`lchovli) guruhlarga bo`linadi. Referent guruhlar ham kichik guruhlar, ham katta guruhlar — sinf yoki ijtimoiy tabaqa bo`lishi mumkin. «Referent guruh« termini 4 xil ma`noda qo`llaniladi: 1.Individ xatti-harakati uchun namuna, etalon yoki mezon bo`lib xizmat qiladigan guruh.

www.arxiv.uz 2.Individ o`z harakatlarini shu guruhga yo`naltiradigan guruh. 3.Individ a`zo bo`lishga intilayotgan guruh. 4.A`zolarning qadriyat va fikrlari bevosita shu guruh a`zosi bo`lmagan kishi uchun o`ziga xos taqqoslash o`lchovi, sotsial «o`lchov doirasi sifagida xizmat qiladigan guruh. Real hayotda «referent guruh» nazariyasi shaxsning turli sotial muhitlarga moslashuvi jarayonida, sotsial harakatlarni o`rganishda qo`llaniladi. Referent guruhlar real va ideal guruhlarga bo`linadi. Real referent guruhning shaxsga qulay sotsial norma va qadriyatlarni egallashi uchun etalon bo`lib xizmat qiladladigan alohida kishilar yoki kishilar birligidir. Ideal referent guruh - bu ma`lum bir guruhning qadriyatli va normativ yo`l- yo`riqlarini inson ongida aks etishidir. Shaxs bu guruhga o`z tasavvurlari va harakatlari bilan moslashishiga harakat qiladi. Masalan, muhandis o`zini real hayotda muhandislar guruhiga mansub deyish bilan birga o`zini guruh sifatida mavjud bo`lmagan ma`naviy “elitaga”ga mansub deb hisoblaydi. 3. Jamiyat va ijtimoiy hodisa tushunchasi Sotiologiyaning asosiy vazifalaridan biri ijtimoiy hayot va ijtimoiy munosabatlarni o`rganishidir. Sotsiologiya terminining o`zi tarjima qilinganda — «jamiyat haqidagi so`z» ma`nosini anglatadi. Sotsiologiya fani insonni alohida emas, balki o`zaro munosabatda bo`lgan va o`zaro aloqada bo`lgan insonlarning faoliyatini, ularning bir-biri faoliyatlari mobaynidagi tasirini o`rganadi. Jamiyatni biz sotsiologik nuqtai-nazardan olib qaraydigan bo`lsak qanday o`rganamiz? Birinchidan, jamiyatni tuzilishi va tarkibi o`rganiladi, ya`ni jamiyat qanday kishilardan iborat, ular qancha va qanday sinf yoki tabaqalarga mansubligi ko`riladi. Ikkinchidan jamiyatda istiqomat qilayotgan kishilarning xatti-harakatlari nimalardan iborat, ya`ni ularning o`zaro munosabatlaridagi xarakterlari ko`riladi. Bunda biz jamiyatda istiqomat qilayotgan kishilarning faoliyatlarini tasodifiy emas, balki aynan o`sha jamiyat qonuniyatlari asosida rivojlanib borishini ta`kidlashimiz kerak. Bunda jamiyat munosabatlari, aynan bir qancha kuchlar idora etib turgan munosabatlar orqali, kishilar u yoki bu munosabatlarni bajaradilar.. Jamiyatdagi kishilarning qanday tabaqalarga taqsimlanishi, ushbu jamiyatning qanday kishilardan iborat ekanligi, jamiyat ichki faoliyatida kishilarning o`zlarini qanday tutishlari va ular orasida o`zaro munosabatlarning qay darajada ekanligi, alohida bir kishilarning xatti-harakati natijasida katta ahamiyatga molik bo`lgan ijtimoiy tarixiy jarayonlarning vujudga kelishi, inson xatgi-harakatini qanday kuchlar boshqarib turishligi— kishilarning o`zaro munosabatlaridagi xarakterining o`zagini tashkil etadi. Uchinchidan, jamiyat taraqqiyoti uning rivojlanishi nuqtai-nazaridan o`rganiladi. Dunyodagi barcha hodisalar vaqtlar o`tishi bilan o`zgaradi. Taraqqiyotning misli ko`rilmagan sur`atlar bilan rivojlanib borishi jamiyatdagi

www.arxiv.uz qadriyatlarni o`zgartirib, o`zga ikkinchi yoki uchinchi bir qadriyatlar bilan qorishtirib yubormoqda, kechagi avlodning yashash tarzi bugungi avlodnikiga mos kelmay qolmoqda, bugungi avlodniki esa ertangi avlodni yashash tarziga mos kelmaydi, ya`ni vaqt kutib turmaydi. Shuning uchun jamiyatni to`liq tushunish uchun nafaqat uning tuzilishi va rivojlanishini, balki uning o`tmishini, ya`ni tarxini ham sinchiklab o`rganish, bu jamiyatni qanday tarkib topganligini, qanday shakllanganligini, rivojlanganligini bilmoq jamiyatni to`liq tushunmoqlikka imkon yaratadi. Jamiyat ijtimoiy hodisaning umumiy va murakkab sistemasidir. Ijtimoiy faoliyatning belgilangan sotsial statusiga ega bo`lgan, o`zida ijtimoiy me`yor va qadriyatlarni aks ettirgan, individual sifatlarga (shaxsning ijtimoiy belgisi, qizqishlari, qadriyatlar yo`nalishi, shaxs motivlari va hokazo) ega bo`lgan kishilar jamiyatning elementi hisoblanadi. Jamiyat umumny tabiiy-tarixiy sistema sifatida o`zida ishlab chiqarish kuchlari va iqtisodiy munosabatlarning ijtimoiy, ideologik, siyosiy strukturalarining organik birligini tashkil etadi. Kishilarning turli ijtimoiy guruhlarning o`zaro birligi yoki jamiyat hayotining turli sohalaridagi iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ijtimoiy faoliyatlari jamiyat sistemasining tabiiy-tarixiy xarakterini belgilashda muhim omil hisoblanadi. Jamiyat har bir sohasi ishlab chiqarish taraqqiyotida ma`lum bir funksiyalarni bajaradi: iqtisodiy munosabatlar —moddiy ishlab chiqarish funksiyasini, ijtimoiy munosabatlar—ijtimoiylashuvini (sotsializatsiya), siyosiy munosabatlar — ijtimoiy boshqaruvni (elementlar nazorati) mafkuraviy munosabatlar — ma`naviy ishlab chiqarish funksiyasi va boshqlar. Sotsiologik nazariya barcha ijtimoiy sistemalarni sotsietal va ijtimoiy munosabatlarda ko`radi. Sotsietal sistemalarga - jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va mafkuraviy munosabatlari kiradi. Ularning har biri bir-biri bilan aloqada bo`lgani aniq, bir strukturaga ega bo`ladi. Jamiyatning sotsietal sistemasi ierarxik qaramlikni tashkil etadi, ya`ni bunda iqtisodiy munosabat belgilovchi omil bo`lib, ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy munosabatlar uning ishlab chiqaruvchisi bo`ladi. Sotsietal sistemalar o`z tarkibiga ko`ra quydagicha joylashtiriladi: 1) iqtisodiy, 2) ijtimoiy, 3) siyosiy, mafkuraviy. Sotsietal sistemalarning bir-biri bilan o`zaro uzviy aloqada bo`lishi dialektik xarakterga ega edi. Shuning uchun aynan shu sistemada ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari, bazis va ustqurma, ijtimoiy borliq va ijtimoiy ong kabi falsafiy kategoriyalar ishlatiladi. Siyosiy iqtisod nazariyasining asoschisi A. Smit jamiyat taraqqiyoti va rivojlanishini quyidagicha ifodalagan edi: «Dunyodagi barcha narsalar mehnatning mahsulidir, mehnat taqsimoti natijasida har bir individ o`zi uchun ishlaydi va boshqalar uchun ishlashga ham majbur bo`ladi, u boshqalar uchun ishlaganda. aksincha o`zi uchun han ishlaydi». Biz sotsnologik nuqtai-nazardan jamiyat — bu birgalikda yashovchi kishilarning, o`zaro bir-biri bilan ijtimoiy aloqada bo`lib, o`z faoliyatlarida bir-biriga ta`sir ko`rsatuvchi uyushmasidir. Jamiyat tashkil topishi uchun eng kamida ikki kishi bo`lishi kerak va bular o`zaro hamkorlikda bo`lib turishlari kerak, bu jamiyatning oddiy ko`rinishi bo`lib, uning murakkab shakllalarini shakllantirib boradi, ya`ni

www.arxiv.uz oilaning qurilishi bu oddiy jamiyat, bu jamiyatda A. Smit ta`rifi bo`yicha jamiyat a`zosi ham o`zi uchun, ham o`zga bir kishilar uchun ishlaydi, murakkab jamiyatni shakllanishiga o`z oilasi bilan xissa qo`shadi. Biz bu misollarni yana partiyalar tuzilishida, diniy yoki zamonaviy guruhlarning paydo bo`lishida ko`rib borishimiz mumkin, qaysidir bir dinning rivojlanishi natijasida dindorlar jamiyati oddiylikdan murakkablik sari boradi, partiya tashkilotlari va guruhlar tuzilishida ham aynan shunday sotsietal sistema munosabatlarini ko`rib borishimiz mumkin. Jamiyatning «ijtimoiylik» sistemasi unsurlar uyushmasining sifatli munosabatlarini hodisalar va jarayonlarda aks ettiradi. «Ijtimoiylik» sistemasining asosiy unsurlarini ijtimoiy jamoalar tashkil etadi, ya`ni bular sinflar, millatlar, professional, demografik, xududiy va siyosiy guruhlardir. «Ijtimoiy» sistemasining elementini kishilar tashkil etadi. Bunda har xil ijtimoiy jamoalar birlashgan kishilar bir-birlari bilan o`zaro aloqadorlikda bo`ladilar. Ushbu aloqadorlik jarayonida kishilar ma`lum bir individga va ma`lum bir mehatga ta`sir o`tkazadilar. Jamiyat tushunchasi va jamiyat to`g`risidagi fikrlar O. Kontning sotsiologik nazariyasida ham aks ettirilgan. O. Kont D. Yum, A. Smit, Russo, Sen- Simonlarning jamiyat to`g`risidagi nazariyalarini rivojlantirdi. O. Kont sotsiologiyasida psixologiya, siyosiy iqtisod, etika, falsafa tarixi fanlariniig tushuncha va metodologiyasi, sintezlashtiriladi. Jamiyat, oila, xalq, millat barcha insoniyatning axloqiy xissiyotlarini qamrab olgan axloqiy xissiyotning organik natijasi deyiladi. Jamiyat — o`zaro munosabatda bo`lgan «zarrachalar», «elementlar», «atomlar»ning avtomatik harakatda bo`lgan mexanizmi deb qaraladi. Individ xatti-harakatlari va qiziqishlarini O. Kont abstraksiya deb hisoblaydi. Ijtimoiylikning ajralmas unsuri sifatida inson emas, oilani olib, oila jamiyatning ijtimoiy organizmini birligini tashkil etadi, deydi. Bu yerda kishilarning o`zaro aloqadorligi («assotsiatsiya») emas, balki ajralmas birligi hukmronlik qiladi, deb o`z fikrlarini Kont davom ettiradi. Jamiyat to`g`risidagi qarashlarini G. Spenser organitsistik (jamiyatni tabiatning organizmini analogi deb qarab, ijtimoiy hayotni biologik qonuniyatlarning belgisi sifatida qarash) ta`limot nuqtai-nazaridan olib qaraydi. Jamiyatning taraqqiyoti biologiyaning yangi yutuqlari bilan shakllanib, rivojlanib boradi. Jamiyat a`zolari jamiyat farovonligi uchun emas, balki jamiyat jamiyat a`zolari farovonligi uchun xizmat qilishi kerak, deb Spenser individualizmi organitsistik konsepsnsiyasiga yondoshadi,— insonni sotsiologiyaning eng asosiy muammosi sifatida olib qaraydi. Jamiyat tabiat fenomenining umumlashmasi sifatida, uning taraqqiyoti(evolyutsiya) differentsial bo`laklar va funksiyalarning tabiiy jarayoni sifatida qaraladi. Individualizmning axloqiy-ijtimoiy muammosi yangi muammo bo`lib, differensiallashgan jamiyatda individ ham ishtirok etadi, evolyutsiya unga tug`ulgan muammoni yechishga ruxsat etib turadi. XIX asrda «jamiyat» tushunchasi yangi ma`no bilan boyitiladi. Jamiyat taraqqiyotining mexanik strukturasi organik strukturasi bilan birgalikda olib qaraladi. Muammoni yechish yo`lini sotsiologlar jamiyatni 2 yo`nalishini tarixiy nuqtai nazardan o`rganib, ikki qarama-qarshi tendensiyani: an`anaviy va zamonaviy jamiyat turlarini bir-biri bilan solishtirib o`rganadilar. Bunday jamiyat yo`nalishini Tyonnis va Dyurkgeym «status» va «kontrakt» (shartnoma» dixotomik g`oyalarini ilgari

www.arxiv.uz surgan holda o`rganib chiqadilar. Unda gipotetik tabiat» ko`rinish va «ijtimoiy shartnoma» ko`inishining ratsional tomonlari aks ettiriladi. Tyonnis o`zining «jamoa» («gemaynshaft uyushmasi) va «jamiyat» dixotomiyasida organitsistik metodologiya muammolashtirgan. Uning konsepsiyasida individning umumiylikka yoki individlarning ichki umumiylikka munosabatlari to`g`risida fikr bormay, balki individlarning o`zaro munosabatining anglangan erkinliklarini bildiruvchi ijtimoiy umumiylik to`g`risida so`z boradi. Erkinlik yoki «mohiyatan» yoki «saylangan» bo`lib, «mohiyat erkinligi» birligi (samost), «organizm va organik bo`laklarga xos» birlikni tashkil etadi, har bir bo`lak ushbu birlikni aks ettiradi va jamoa gemaynshaft—uchun yashaydi. Aksincha, har bir ijtimoiy munosabatlar yuqori turuvchi, qaramog`ida ma`lum bir kuch va imkoniyatlarga ega bo`lgan sun`iy individni namoyon qilib, natijada jamiyat ijtimoiy umumiylik nuqtai nazardan fikr yuritadi». Jamiyatni 2 xil tushunish to`g`risidagi dihxotomiyada, ya`ni keng ma`noda «jamoa»ni jamiyat tarkibiga qo`shib va tor ma`noda «jamoa»ni jamiyat tarkibidan chiqarib, Tyonnis turli xil ijtimoiy aloqa va ta`limotlarni tahlil qildi. Tyonnis davlat tushunchasining jamiyat bilan o`zaro aloqadorlikda ko`radi, tarixiy taraqqiyot jarayonida barcha yirik rivojlangan davlatlar «birlik* tendensiyasi sari intilib boradi deb qaraydi. Bu bashoratni yoki oldindan ko`ra bilishni, har qalay hozirgi kunda Evropa iqtisodiy ittifoqni tuzish uchun rivojlangan davlatlarning o`zaro muzokaralar olib borib, ba`zi bir muvaffaqqiyatlarga erishganini hisobga oladigan bo`lsak, bu nafaqat Tyonnisning, balki sotsiologiya fanining jamiyatni o`rganishdagi yutug`iga deb hisoblamoq mumkin. Mana shu dixotomiyani Tyonnisdan keyin Dyurkgeym qo`llab-quvvatlab, uni rivojlantirdi. Agar Tyonnisni jamoani organizm bilan o`zaro mos kelmasligi qiziqtirib, jamiyatni tasavvur qilishda u ijtimoiy birlik dixotomiyasiga amal qilgan bo`lsa, Dyurkgeym ijtimoiy aloqaning organik va mexanik turlarini bir-biriga qarama-qarshi qo`yadi va jamiyatni bir qadar ijtimoiylikning tabiiy va organik turi deb e`lon qiladi. Dyurkgeym jamiyatdagi birlikni «tiniq axloqiy xodisa» deb talqin qilib, jamiyatning axloqiy mustahkamligini o`z tadqiqotlarining markaziga qo`yadi. Mexanistik va organistik birlikni farqlash uchun ikki xil xulosaga keladi: 1) guruhlarning barcha a`zolari ozmi yoki ko`pmi ma`noda e`tiqodlar va hissiyotlarning jamlanmasini tashkil etadi, natijada kollektiv turini hosil qiladi. 2) jamiyat — bu turli xil maxsus funksiyalarning sistemasidir. Organik birlikning mexanik birlikdan farqi shundaki, u mehnat taqsimoti natijasida vujudga keladi. Mehnat taqsimoti ijtimoiy birlikning oliy funksiyasi sifatida axloqiy funksiyalarni vujudga keltiradi va «shaxs individualligini» vujudga kelishini va rivojlanishini ta`minlaydi. Jamiyat va uning rivojlanish qonuniyatlari to`g`risida ko`pgina sotsiologlar o`z ta`limotlarini yaratganlar, jamiyat to`g`risidagi nazariyalarni boyitib, o`zlarining ulkan hissalarini qo`shganlar, bular Zimmel, Parsons, Lumin, Chikago maktabi namoyondalari va boshqalar. Sotsiologiyada jamiyatning quyidagi yo`nalishlari mavjud; 1. Mexanitsistik. 2. Organitsistik. 3. Kulturologik 1. Jamiyatning mexanitsistik yo`nalishi XIX asrda vujudga keldi. Mexanitsistik yo`nalishda klassik mexanika konsepsiyasi, olamini mexanik talqin

www.arxiv.uz qilish, jamiyat rivojlanishi qonunlarini asosan fizik va mexanik qonuniyatlar asosida deb bilish bilan asoslanardi. Mexanitsizm tarafdorlari, masalan, T. Kern jamiyat strukturasini va undagi jarayonlarni noorganik olam bilan solishtirib, shuning asosida jamiyat qonunlarini yaratishga harakat qildilar. Tabiiy fanlarning rivojlanishi natijasida mexanitsizmda yangi «energetik va «termodinamik» degan terminlar paydo bo`ldi. Mexanitsizm namoyondalari asosan aniqlikka rioya etishni o`z vazifalari deb bilib, miqdor va statistik metodlarga suyanib jamiyat qonuniyatlarini belgiladilar namoyondalari V. F. Osgfald, Pareto, A. Barsela ve boshqalar. 2. Jamiyatnint organitsistik konsepsiyasi XIX asr oxiri XX asr boshlarida vujudga kela boshlagan. Bu ta`limotga ko`ra jamiyatni organizm bilan aynan bir narsa deb qarash tashkil etadi. Jamiyatni unsurlarning agregati deb qarab, organizm, nisbiy avtonomiyalardan iborat bo`lgan va yagona tomoyillarga asoslangan jamiyat dinamikasini yaratadi. Organitsistik jamiyat konsepsiyasining namoyondalari O. Kont, T. Spekser, Dyurkgeym va boshqalar ijtimoiy organizmni taraqqiyotining omili deb qaradilar. 3.Ijtimoiy axloq, normalari va qadriyatlarning tarixiy murakkablashishi natijasida ushbu ijtimoiy sistema madaniyatni vujudga keltiradi. Madaniy-ijtimoiy- tarixiy amaliyot jarayonida insoniyat yaratgan va yaratayotgan, hamda jamiyat,taraqqiyotida tarixan erishilgan bosqichni xarakterlaydigan moddiy va ma`naviy qimmatdorliklar majmui. Moddiy madaniyat, texnika ishlab chiqarish tajribasi, ishlab chiqarish jarayoni vujudga keltirilgan moddiy qimmatdorlik Ma`naviy madaniyat, fan, san`at va adabiyot, falsafa, maorif va boshqalar sohasida ma`naviy qimmatdorliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash va istemol qilish majmuasidir. Madaniyatni vujudga kelishini naturalistlar (tabiatshunos) insoniyatning tabiiy tabiatida deb bildilar. Boshqa bir sotsiologlar insoniyatning axloqiy taraqqiyotida, axloqiy tomonida bo`ladi deydilar. Madaniyat tushunchasidan kelib chiqqan holda kulturologik jamiyatning vazifasi kollektivninqg maqsadli tuzilish darajasini qiyoslab, uning dinamikasini yaratish, «ijtimoiy» fakt ekanligini ko`rsatishdan iboratdir «Kulturologik» jamiyat har qanday ijtimoiy faoliyatga asoslangan maqsadli komplekslarning aspektiga diqqat bilan qaraydi. Kulturologik jamiyatning funksiyasi o`z aloqaloqadorlikni sistemali ravishda izohlab, sharhlab beradi .Kulturologik jamiyat to`g`risida M. Veber, Zimmel, F. Tenbruk V. Lipp, Y. Vays va boshqalar o`z sotsiologik qarashlaridan fikrlar bildirganlar. Hohirgi kun jamiyatining ko`rinishlari 1. Farovonlik (mo`l-ko`llik) jamiyati. G`arb sotsiologiyasida hozirgi kapitalnstik davlatlarning qiyofasi ifodalab, «umumiy rohat-farog`at» va «iste`mol qilish jamiyati» degan nazariyasi vujudga keldi. Ushbu nazariyaga ko`ra iqtisodiyotning o`sishi va yangi texnologiyaning ishlab chiqarishga tadbiq natijasida jamiyatning ijtimoiy iqtisodiy farovonligi ortib boradi, mo`l-ko`lchilik natijasida iste`mol mahsulotlarining ko`plab realizatsiya qilinishi natijasida jamiyatdagi har bir kishining baxtli va nizolarsiz hayot kechirishi ta`minlanadi. Hozirgi kunda shunday davlatlar fikrimizcha rivojlangan kapitalistik davlatlarda,

www.arxiv.uz ayniqsa Skandinaviya davlatlari qayotida asta-sekin namoyo`n bo`lib bormoqda. 2. Istemol kilish jamiyati. Unchalik nazariy, empirik va amaliy ahamiyatga ega bo`lmagan tushuncha. Amerika sotsiologlari tomonidan XX asr 40-50 yillarida jamiyatning har bir a`zosining hayot darajasini yaxshilash maqsadida paydo bo`layotgan tasavvurlarning keng yoyilishi natijasida vujudga kelgan nazariya. Moddiy tomondan kam ta`minlangan kishilarning ijtimoiy jihatdan talab muammolarini qondirish uchun ushbu nazariya ishlab chiqildi.Individual iste`mol ijtimoiy ongda insonparvarlikning yorqin ifodasi sifatida namoyon bo`ldi, o`z navbatida bu iqtisodni monopolizatsiya va davlat tomonidan boshqarib turishni mustahkamladi. Iste`mol qilish tamoyilining taraqqiy qilishi natijasida kaptalizmning nafaqat evolyusion tomonlarini, balki ko`p miqdordagi iste`mol ehtiyojlarini oshira borib, iste`mol qilish tamoyiliga modalar reklamasi va marketing munosabatlarini ham kiritdi. Iste`mol qilish tamoyiliga ommaviylashuvi jahon miqyosida harbiy-siyosiy konfrontatsiyaning bir muncha barqarorlashuviga ham yordam berdi. 3. Ochiq va yopiq jamiyati. Sotsiologiyaga K.Topper tomonidan kiritilgan bo`lib, taraqqiyotning turli bosqichlarida turli jamiyatlarning madaniy-tarixiy va siyosiy tasvirlanishi ifoda etiladi. Ochiq jamiyat- demokratik jamiyat bo`lib, tashqi muhit sharoitlarida oson o`zgaruvchi va moslashuvchi, tanqidni yorib o`tmoqqa moslashgan jamiyat, yopiq, jamiyat esa dogmatik-avtoritar rejim asosida bo`lib, sehrli (magik) tafakkur, dogmatizm va kollektivizm tamoyillari bilan xarakterlanadi. Ochiq jamiyat olamni rasional anglash, krititsizm va individualizm tamoyillari bilan xarakterlanadi. K.Popper yopiq jamiyatlarga o`zining siyosiy va ijtimoiy kelib chiqishidan turlicha bo`lgan davlatlarni kiritadi, bularga Spartak, Prussiya, chor Rossiyasi,natsistlar Germaniyasi, Sovet Ittifoqini kiritadi. Ochiq jamiyatga qadimgi Afina va g`arb rivojlangan davlatlarini kiritadi. Ochiq va yopiq jamiyat konsepsiyasi hozirgi zamon davlatlarining ideologik siyosiy va ijtimoiy- psixologik nuqtai nazardan o`rganish uchun asosiy omillardan biri hisoblanadi. 4. Industrial (sanoat) jamiyati. An`anaviy jamiyat kategoriyasidan ajratib turuvchi, g`arb sotsiologiyasida rivojlangan jamiyatning kelib chiqishi va tabiati to`g`risidagi ikki asosiy kategoriyaning biri. Ushbu terminni birinchi bo`lib Sen- Simon ishlatgan, uni O. Kont, T. Spenser, Dyurkgeym va boshqalar rivojlantirganlar, qaysi jamiyatda sanoat ishlab chiqarish iqtisodiy tashkilotni boshqaruvchi shakli bo`lsa, bu tashkilot xususiy shaxslar qo`lida bo`lsa, bu tadbirkor xususiy boshqaruvchi bo`ladi, u mehnat jarayoni va ishchilarni boshqarib boradi. Sanoat ishlab chiqarish korxonalarini, menedjer-administratorlar nazorat qiladilar. Sotsiologlar ushbu tamoyil bir necha xilda talqin qiladilar. a) hozirgi davr dunyosining tarixiy o`zgarishi natijasida, ya`ni «an`anaviy» agrar jamiyatdan «industrial» sanoat jamiyatga o`tilishi va mashina sanoati, mehnat intizomi, erkin savdoda milliy ho`jalik sistemasining va umumiy bozorning tashkil etilishi modernizatsiya nazariyasi bilan chambarchas bog`liqdir. 6} industrlashgan jamiyatlarning qanchalik ko`p bo`lishi ularning shunchalik industrlashgan tartibning qonununiga muvofiq baxslashishi raqobat qilishi kuchayadi. v) «An`anaviy» jamiyatdan sanoat jamiyatiga o`tilishi natijasida — tarixan

www.arxiv.uz progressiv harakat boshlanadi, ya`ni an`anaviy nasliy irsiyat xususiyatlari yo`qoladi, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotining demokratlashuvi natijasida inson qonunlari tenglashadi, qobiliyat jihatidan genetik ravishdagina insonlarning notengligi vujudga keladi va hokozo. 5. Postindustrial jamiyat. Amerikalik sotsiolog D. Bell tomonidan ishlab chiqishgan konsepsiya. Postindustrial jamiyat konsepsiyasining nazariyasiga ko`ra jamiyat taraqqiyoti uchta bosqichda ko`riladi: J) industrial jamiyatgacha bo`lgan davr; 2) industrial sanoat jamiyat davri; 3) postindustrial jamiyati davri. Industrial jamiyatgacha bo`lgan davrda asosiy omil qishloq xo`jaligi munosabatlari, cherkov va armiya jamiyatning asosiy sotsial instituti hisoblanardi, bu davrdan industrial-sanoat jamiyatiga o`tilgach, sanoat korporatsiyalar va firmalar jamiyatning asosiy omili bo`lib qoldi, postindustrial jamiyat davrida esa universitetlar asosiy joyi bo`lgan nazariy-bilimlar sanoat va ishlab chiqarishning bir joyga to`planib. qolishida asosiy rol oi`ynaydi. Bu jamiyatda D. Bellning fikricha, kapitalistlar hukmronligi yo`qolib, uning o`rnina yuqori bilimga ega bo`lgan malakali huquqiy elita egallaydi. Xususiylik jamiyatning asosiy mezoni sifatida o`zining ma`nosini yo`qotadi, uning o`rnini ta`lim va bilimniig yuksak darajasi egallaydi. Industrial jamyatda asosiy nizo mehnat kapitali orasida bo`lsa, postiidustrial jamiyatda asosiy nizo bilim va chuqur bilimga ega emaslik o`rtasida boradi. Jamiyat tuzilishlari Totalitar jamiyat. Siyosiy boshqaruvning zo`ravonlikka asoslangan sistemadir. Totalitar so`zining ma`nosi, lotincha« totus — umumiy, butun, jamiki» degan ma`noni anglatib, jamiyatning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, mafkuraviy va hatto boshqaruvchi rahbar elitaning maishiy hayotini yakka lider («fyurer», «duche», «kaudilo» va h.k.) tomonidan o`rnatilgan harbiy-byurokratik apparat tomonidan boshqarilishi tushuniladi. Totalitarizmning asosiy ijtimoiy kuchi shahar va qishloqlarda aholi tabaqasining sinfiy qiyofasini yo`qotishidir lyumpen- proletariat, lyumpen-intelligensiya va h.k.) bo`lib, ijtimoiy amorf holatiga ega bo`lmagan, barcha ijtimoiy tabaqa va guruhlarning turmush tarzida muayyanlik va mulkka egalik to`g`risida hato fikr tug`diradigan tuzumdir. Totalitarizm taraqqiyot jarayonini ko`rsatadigan lyumpenizatsiya darajasi, jamiyatning ijtimoiy hayotini harbiylashtirib borishi natijasida «favqulodda holat» tamoyilini amalga oshirib boradi. Ijtimoiy hayotning bunday «tashkiloti» yuqorining tashabbusi va uni aktiv qo`llab-quvvatlab turuvchi jamiyatning lyumpenizatsiyalashgan qismini ta`siri natijasida to`g`ridan-to`g`ri terrorga olib boradi. Harbiy terrorning bunday shakli jamiyat tuzilishida «ijtimoiy tartib» modelini yaratadi. Totalitarizm sharoitida ijtimoiy munosabatlarning boshqaruvchi va hukmron kuchi zo`ravonlikka asoslangan siyosat bo`ladi, shuning uchun totalitar jamiyatning «siyosatlashuvi», jamiyatni muqarrar ravishda harbiylashuviga (militarizatsiya) olib boradi. Totalitar davlatning harbiylashgan munosabatlarini byurokratlashuvi natijasi, surunkali ravishda harbiy kuchlarni ishlatishga olib keladi. Totalitarizmning g`oyaviy manbai, ijtimoiy munosabatlarni barcha sistemalarini «ko`rsatma tamoyil»larni loyihalashtirilgan mushohada yo`lini kimningdir «namunali» bo`lgan utopik

www.arxiv.uz konsepsiyasiga asoslashadi. Totalitar tuzumga Jentile, Gitler, Mussolini, Stalin va bir qancha diktatorning ideologiyasini misol qilib ko`rsatish mumkin. Avtoritar jamiyat (lot auctor-boshlovchi, asoschi, ijodkor, avtor, fikr, nigoh, hokimiyat, huquq va h.k.) demokratik bo`lmagan siyosiy rejimga asoslangan va siyosiy ongning avtoritetga, umuman hokimiyat avtoritetiga bo`lgan munosabatlarni aks ettiruvchi shaklidir. Avtoritarizm jamiyati qandaydir bir vaziyatda, nodemokratik yo`l bilan, totalitarizmning ba`zi bir elementlarini qabul qilgan holda, boshqa hech qanday «avtoritet»ni tan olmay, ushbu avtoritetlarga totmitaristik «urush e`lon qilib» vujudga keladi. Avtoritarizm patologik, ya`ni normal holatini yo`qotgan (o`zini boshqalardan ustun qo`yish, maqtovlarga mahliyo bo`lish) avtoritetga agressin muxlislik, o`rta sinor namoyondalariga xos bo`lgan ong shaklini aks ettiradi. Avtoritarizm o`z ta`limotidan kelib chiqib ko`rinmas qobiq ostida fashistik va diktatorlik rejimlariga zamin yaratadi. Demokratik jamiyat (grek, demos-xalq va kratos-kuch, hokimiyat) hokimiyat shakllaridan biri bo`lib, uning xarakterli tomoni, ozchilikni ko`pchilikka bo`ysunishi tamoyili, hamda fuqarolarning erkinligi va teng huququqliligi e`tirof, etishidir. Bunda fuqarolarning huquqlari jamiyat hayotining. ijtimoiy va iqtisodi y sharoitlaridan qat`i nazar qonun oldida tengliklari ta`minlanadi. Demokratik jamiyatda konstitutsiya ishlab chiqariladi, parlament va boshqa vakillik muassasalari tuziladi, fuqarolarning umumiy saylov huquqi va siyosiy erkinliklari (so`z erkinligi vijdon erkinligi, va boshqalar) ta`minlanadi. Demokratik jamiyat uchun xarakterli narsa-unda parlamentning mavjudligidir, ya`ni unda qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga bo`linganligidir, bunda ijro etuvchi hokimiyatning roli tobora oshib boradi. 4. Ijtimoiy harakat «Sotsial harakat» kategoriyasi nazariy sotsiologiyaning muhim va asosiy tushunchalaridan biridir. Hech bir ijtimoiy tizim harakatsiz mavjud bo`la olmaydi. Jamiyat hayotida yuz beradigan o`zgarish, ya`ni ijtimoiy harakat umuman harakat turlarining ichidagi eng murakkabidir. Chunki bunda nafaqat ob`ektiv ijtimoiy qonuniyatlar, balki sub`ektiv, ya`ni insonlarga bog`liq omillar ham mavjud bo`ladi. Shu jihatdan olganda ijtimoiy harakatning o`zi ham tizim xususiyatiga ega bo`ladi. Uni to`laligicha o`rganish ijtimoiy harakatning turli tomonlari ijtimoiy-ruhiy, strukturali-funksional, qadriy-normativ jihatlarini tadqiq etishni, ijtimoiy harakatni o`rganishga kompleks yondashuvini talab qiladi. Ijtimoiy harakatning falsafiy tushunchasiga nisbatan uning sotsiologik tushunchasi o`rtasidagi farqni ajrata bilish zarur. Ma`lumki, falsafada ijtimoiy harakat keng ma`noda, ijtimoiy faoliyat sifatida tushuniladi. Sotsiologiyada ijtimoiy harakat tushunchasi ijtimoiy faoliyatning eng oddiy birligi sifatida talqin qilinadi. Bunda ijtimoiy individning hayotiy muammolarni va ziddiyatlarni hal etishga qaratilgan va boshqa kishilarning javob xatti-harakatlari nisbatan ongli ravishda yo`naltirilgan harakati tushuniladi. Ijtimoiy harakat ijtimoiyligining asosiy belgisi - individning kishilar xatti-

www.arxiv.uz harakatidagi ijtimoiy yo`nalishlarni sub`ektiv anglashidir. Sub`ektning xatti-harakatiga nisbatan o`zaro munosabatlarning boshqa qatnashchilarining javobini «kutish» tushunchasida ifodalanadi. Bunday «kutish»ni o`z ichiga olmagan, harakat sotsial harakat hisoblanmaydi (masalan, behosdan qilinadigan harakatlar). Bir so`z bilan aytganda, ijtimoiy harakat — bu moddiy va ma`naviy ne`matlarni yaratish jarayonida amalga oshiriladigan va shu orqali yangi ijtimoiy aloqalar, munosabatlar, institutlar yaratishga olib keluvchi harakatidir. Ijtimoiy harakat tushunchasini ishlab chiqishga g`arb sotsiologiyasida katta e`tibor berilgan. Ijtimoiy harakat nazariyasi kishilarning jamiyatdagi o`zaro aloqalari va munosabatlari majmuini izohlash imkonini beradigan maxsus ijtimoiy omilni qidirishdan boshlangan. «Ijtimoiy harakat» tushunchasini izohlash uchun dastlabki bosqich sifatida harakatning ideal holatini olib ko`rish zarur. Bu holda harakat maqsadi va harakat qiluvchining maqsadi bir-biridan ajratilmaydi. Buni maqsadli-ratsional harakat tushunchasi bilan izohlash mumkin. Boshqacha qilib aytganda, «maqsadli ratsional harakat» tushunchasi individlarning ijtimoiy harakatlarini o`rganish metodi sifatida qaraladi. Bu tushuncha orqali jamiyatni o`rganishda xalq, jamiyat, davlat, iqtisod va boshqa tushunchalar mohiyati ochib beriladi. Individning o`zi esa qandaydir ijtimoiy organizmning hujayrasi sifatida qaralmaydi. Harakatni uning mazmunidan, onglilikdan mahrum etib bo`lmaydi. Ijtimoiy harakatning zamonaviy sotsiologik modeliga ko`ra onglilik bunday harakatning zaruriy sharti hisoblanadi Umumiy bir yaxlitlik emas, balki alohida individga tayanish talab etiladi. Biz individ xatti-harakatini tushunamiz, lekin hujayraning xatti-harakatini tushunmaymiz. Shu kabi xalqning harakatini tushunmaymiz, lekin xalqni tashkil qiluvchi individlarning xatti-harakatini tushunamiz. Sotsiologiyaning vazifasi-harakat turlarini tushunarli harakat ko`rinishiga keltirish, yakka individlarning harakatini o`rganish. Individual maqsadli-ratsional harakat ideal tip sifatida inson harakatiga onglilik ruhini beradi. Sotsiologiya ijtimoiy harakatni tushunishga, uning sabablarini va oqibatlarini ham izohlashga urinadi, bunda u alohida individ yoki individlar guruhining xatti- harakatini o`z tadqiqotlarida boshlangich atom sifatida oladi. Sotsiologiya ma`lum bir mazmunga ega bo`lgan harakatgina qiziqtiradi. Ijtimoiy harakatni o`rganayotganda biz nimaga asosiy e`tiborni qaratishimiz harakat ma`nosigami yoki harakat qiluvchigami? Masalan, bozorda bir odam biror narsa xarid qilayotganini ko`rsak biz uni o`zi uchun olayapti, sovg`a uchun olayapti, kimningdir iltimosini bajaryapti va shu kabi ko`plab xulosalar chiqarishimiz mumkin. Shunday tarzda fikrlashdan ko`rinib turibdiki, harakat ma`nosini tushunishga intilyapmiz, lekin buning yordamida harakat qilayotgan individni ham tushunsa bo`ladi. Agar sotsiologiya individning o`zini tushunishga ko`p e`tibor berganda, ko`p qiyinchiliklar yuzaga kelgan bo`lardi. Chunki individ uchun har qanday harakat nimaningdir belgisi sifatida namoyon bo`ladi. Aslida esa butunlay teskarisi bo`lishi mumkin. Bu haqda ko`pgina hollarda individ tasavvurga ega bo`lmaydi, bo`lganda ham yashirishga harakat qiladi, ko`proq harakat ma`nosi qiziqishiga molikdir. Hozirda sotsiologiya fanida ijtimoiy harakatning to`rt xili ajratib ko`rsatiladi, bular: maqsadli-oqilona, qadriyatli-oqilona, affektiv va an`anaviy.

www.arxiv.uz Maqsadli-oqilona harakat — sub`ekt tomonidan o`z maqsadini aniq anglaganligini, oqilona vositalar tanlaganini taqozo etadi. Ammo, konkret inson harakati maqsadli-oqilona harakatga qisman yaqinlashishi mumkin, lekin aynan mos kelmaydi. Maqsadli-oqilona harakat o`ziga xos harakat modeli rolini o`ynaydi, uning yordamida harakatlardagi chetga og`ishlarni aniqlash mumkin. Bu esa harakat qilayotgan sub`ektning haqiqiy motivlarini tushunish imkonini beradi. Qadriyatli-oqilona harakat - etik, estetik, diniy va boshqa ma`lum xatti- harakat qadriyatlariga bo`lgan ishonchga asoslangan ijtimoiy harakatdir. Qadriyatli-oqilona harakat doimo ma`lum bir bajarilishi burch hisoblangan talablarga bo`ysunadi. Ma`lum bir qadriyatni anglash bilan bog`liq bo`lgan bu harakat o`zining ma`lum bir tartibliligi tufayli rejali, oqilona xususiyatga ega bo`ladi. Qadriyatli-ratsional harakatda odam .tashqi dunyodagina emas, balki o`zining sub`ektiv qadriyatlariga ham mos ravishda vosityalar tanlaydi, bu qadriyatlar harakatni tezlashtirishi va aksincha, susaytirib qo`yishi mumkin. Affektiv harakat tipi - affektiv harakat tipini sub`ektning ma`lum bir emotsional holati, ma`lum affektlar va his-tuyg`ular bilan xarakterlanadigan harakatni ifodalaydi. Bularga sevgi, nafrat, qo`rquv, mardlik, quvonch va boshqalarni kiritish mumkin. Bu harakat ijtimoiy mohiyatga ega emas. Affektiv harakatda tashqi bir maqsadlarga intilish bo`lmaydi, balki his-tuyg`ular tomonidan oldindan mazmun jihatdan belgilab qo`yilgan bo`ladi. Bunday harakatda eng muhimi-individni qamrab olgan his-tuyg`uni, xohishni zudlik bilan qondirishga bo`lgan intilishdir. Bunday harakat inson harakatining chegarasida turadi. Bu chegaradan chiqqan harakat ijobiy harakat xususiyatini yo`qotadi. Affektiv harakat o`tkinchi xususiyatga egadir. An`anaviy harakat - madaniy an`analarda ifodalangan xatti-harakat timsollariga, taqlidga asoslangan harakatni bildiradi. Bunday harakat oqilona xususiyatga ega bo`lmay, harakat jarayoni avtomatik ravishda yuz berayotgan jarayon ko`rinishini oladi, sub`ektivlar har qanday vaziyatda ham takrorlanuvchi va ko`nikib qolingan an`analarga, odatlarga asoslanadi. An`anaviy harakat yuzaki qaraganda ob`ektiv oqilona tarzda ko`rinishi mumkin, lekin uning haqiqiy mohiyati sub`ektiv nooqilona asosga egadir. An`anaviy harakat ham affektiv harakat kabi inson xatti-harakatining chegarasini bildiradi. Lekin bu harakatning ahamiyati shundaki, odat va ko`nikmalarga asoslangan harakatlar jamiyat hayotida juda ko`p o`rin tutadi. Individning xatti-harakati o`zida harakatning barcha turlariga xos bo`lgan xususiyatlarini saqlaydi. Bunda maqsadli-oqilona, ham qadriyatli oqilonalik, affektivlik, an`anaviylik belgilari bo`ladi. Turli jamiyatlarda ba`zi harakat vaziyatlari kuchliroq bo`lishi mumkin. Masalan, an`anaviy jamiyatda an`anaviylik va affektivlik, oqilonalik va qadriyatli oqilonalikka nisbatan ustunroq bo`ladi. Aksincha, industrial jamiyatda oqilonalik va qadriyatli harakat nisbatan ustun bo`ladi. Insonning sub`ektiv dunyosi ijtimoiy hayot, ijtimoiy jarayonlarning shaxs jihati sifatida namoyon bo`ladi. Jamiyat rivojlangan sari maqsadli ratsional harakat kuchayib boradi. Demak, harakat individning g`oyalar va vaziyat sharoitlari ta`siri ostida o`z maqsadlariga erishish vositalari yuzasidan sub`ektiv qarorlar qabul qilishni

www.arxiv.uz anglatar ekan. Albatta bu alohida olingan harakat bo`lib, ijtimoiy harakat ko`pgina shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan mana shunday harakatlarning muntazam qatorlarini o`z ichiga oladi. Maqsad harakatning zarur elementidir. Maqsad harakat qiluvchi istagan holatdir. Demak, maqsadlar kutilgan, tasodifiy yoki qandaydir bir bilimlar natijasida tanlangan bo`lishi mumkin. Maqsad ma`lum bir vaqtni taqozo etadi. Vaqtdan tashqari u ahamiyatini yo`qotadi. Maqsad xato bo`lishi, ya`ni maqsad va vositalarning noto`g`ri tanlanishi, ularning bir-biriga muvofiq kelmasligi natijasida maqsadning amalga oshmasligi mumkinligini ham unutmaslik kerak. Vaziyat esa harakatning tashqi qobig`idir. Vaziyatning asosiy xususiyati shundan iboratki, u maqsadga nisbatan boshqa yo`nalishda rivojlanadi. Harakat qiluvchining vaziyat ustidan nazorat qilishi harakat sharoitlari va vositalari yordamida olib boriladi. Harakat sharoiti harakat qiluvchi o`zgartira olmaydigan elementdir. Harakatning normativ (me`yoriy) yo`nalganligi ham muhimdir. Chunki harakatda doimo me`yoriy yo`nalganlik mavjud bo`ladi. Me`yor harakatni namunaga muvofiklashtirishga bo`lgan intilish bilan ifodalanadi. Me`yoriy elementning belgilari quyidagilar: a) harakat qiluvchida u yoki bu qabul qilingan me`yorga amal qilishga bo`lgan intilishning mavjudligi; b) harakat qiluvchining har qanday imkoniyatlardan qat`iy nazar, shaxs sistemasi oldinga qo`yilgan maqsadga erishish zaruriyatini tan olishi. Me`yoriy yo`nalganlik ijtimoiy harakat nazariyasida muhim o`rin tutadi. Ma`lum me`yorlarga intilmaydigan harakat mavjud bo`lolmaydi, kelmaydigan mexanik harakat bo`lmaganligi kabi bo`lmaydi. Harakat tizimi murakkab tuzilishiga ega. Ijtimoiy harakat doimo boshqa harakat qiluvchilarning o`zaro yo`nalganligini va umumiy qadriyatlar asosida o`zaro integratsiyasini tashkil etadi. Bu darajada ijtimoiy harakat quyidagi tushunchalar bilan izohlanadi: harakat qiluvchi; me`yoriy yo`nalganlik, maqsad, vaziyat, boshqa harakat qiluvchi, o`zaro yo`nalganlik, qadriyatlar. Harakat sistemasi bu harakat elementlaridan va harakatlar o`rtasidagi murakkab o`zaro aloqalardan iborat. Bu munosabatlar quyidagilardir: 1) sistema tushunchasi bilan bog`liq ravishda yuzaga keladigan munosabatlar; 2) individ yoki harakat qiluvchi deb ataladigan birikmalarda yuzaga keladigan munosabatlar; 3) ijtimoiy guruhdagi individlarning o`zaro aloqasi natijalarida yuzaga keladigan munosabatlar, harakat ma`lum bir qismlardan iborat, ularni biz sistemalar deb ataymiz. Ba`zi sotsiologlar jumladan T. Parsons harakat elementlaridan iborat uchta tizimni ajratib ko`rsatadi: 1) ijtimoiy tizim; 2) shaxs tizim; 3) madaniyat tizimi. Ijtimoiy tizim va shaxs tizimi motivlangan salbiy harakatni tashkil qiladi. Madaniyat tizimi esa ramziy nusxalar tizimining mohiyatini bildiradi. Umumiy bir harakat tizimini tashkil qiluvchilari quyidagilardir: 1) harakat qiluvchi organizm (moslashuv funksiyasini bajaradi); 2) shaxs tizimi (maqsadga erishish funksiyasini bajaradi); 3) ijtimoiy tizimi (integratsiya funksiyasini bajaradi); 4) madaniyat tizimi (latentlik vazifasini bajaradi). Ijtimoiy harakat tizimi ikki darajadagi o`zga voqelik-orasida mavjud bo`ladi. Bu ikki daraja harakat sistemasiga kirmaydi, bular fizik organik tashqi muhit va oliy fikrni voqelikdir. Ular orasidagi ta`sirlar quyi darajada harakat qiluvchi

www.arxiv.uz organizm yordamida, yuqori darajada-madaniyat yordamida yuz beradi. Bu ta`sirlar quyi darajada harakatni energiya bilan, yuqori darajada esa axborot va nazoratni ta`minlaydi. Ijtimoiy harakatning funksional jihati ijtimoiy munosabatlarning amal qilishi, buzilishi va o`zgarishi jarayonlarida namoyon bo`ladi. Bunda uch tizim, ya`ni madaniyat, shaxs va ijtimoiy tizim uch birlashtiruvchi markaz sifatida barcha harakat tizimlarining tarkibiy asosida yotadi. Bular bir-birini to`ldiruvchi tizimlar bo`lganligi sababli ularning o`zaro munosabatlarisiz birorta ham harakat tizimi mavjud bo`la olmaydi. Umumiy tarzda buni 2-chizmadan ko`rsa bo`ladi: 2-chizma _____________________________________ Shaxs sistemasi Ijtimoiy sistema Madaniyat sistemasi ________________________________________ harakat qiluvchi o`zoro yo`nalganlik maqsad sharoit umumiy vosita boshqa harakat qiluvchi qadriyatlar me`yor___________________________________________ Ma`lumki, insonning ijtimoiy voqelikka nisbatan munosabati faoliyat tushunchasi bilan ifodalanadi. Aynan insonning amaliy faoliyati uni o`rab turgan moddiy, tabiiy va ayniqsa ijtimoiy dunyoni o`zgartirishga qaratilgan bo`ladi. Shu bilan birga insonning tashqi dunyoni o`zgartirishga qaratilgan harakati uning faoliyatining boshqa barcha turlari uchun asos hisoblanadi. Lekin shaxs boshqa insonlar bilan hamkorlikdagina amaliy faoliyat yuritadi. Umuman insonning amaliyotdagi faoliyati (harakati, xulq-atvori) sub`ekt-ob`ekt va sub`ekt-sub`ekt munosabatlari birligida namoyon bo`ladi. Bu yerda sub`ekt-ob`ekt munosabatlari insonning tashqi muhitni sun`iy qurol va vositalar yordamida o`zlashtirishini anglatsa, sub`ekt-sub`ekt munosabatlari esa ushbu faoliyat jarayonida odamlar o`rtasidagi muloqatni ifodalaydi. Ijtimoiy harakatni keng va tor ma`noda tushunish mumkin. Keng ma`noda ijtimoiy harakat ijtimoiy voqelikni o`zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan faoliyat turi hisoblanadi. Tor ma`noda esa ijtimoiy harakat shaxs yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning mavjud ijtimoiy voqelikka moslashishga qaratilgan harakat tizimini anglatadi. Ijtimoiy harakatning shakllari ham turli-tumandir. Ijtimoiy harakatning asosiy shakli moddiy ne`matlar ishlab chiqishiga qaratilgan xatti-harakat hisoblanadi. Boshqa muhim ijtimoiy harakat bu insonlarning o`zaro munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan faoliyatidir. Ijtimoiy rivojlanish jarayonida bu faoliyat bir necha qismlarga ajralib ketishini kuzatsa bo`ladi. Bular sinfiy kurash ijtimoiy o`zgarishlar, revolyutsion harakatlar ko`rinishida yuz beradigan harakatlardir. Bundan tashqari kishilar faoliyatida texnik, ilmiy faoliyat kabi harakat ko`rinishlari ham namoyon bo`ladi. 5. Sotsial institutlar, tashkilotlar, tizimlar sotsiologiyasi. Sotsial institutlar, tashkilotlar, tizimlarni o`rganish sotsiologiyaning maxsus yo`nalishlari hisoblanadi.

www.arxiv.uz Sotsial institut (lotincha — institutum, ruscha lug`aviy ma`nosi — ustanovleniya, o`zbekcha ma`nolarda, birinchidan, nizom, qoidalar yoki ularning to`plamini, ikkinchidan, mahkama, muassasalarni bildiradi. Sotsial institutlar yoki institutsional sotsiologiya maxsus nazariy yo`nalishdir. Sotsiologiyaga sotsial institut tushunchasi huquqshunos fanlaridan kirib kelgan. Yurisprudensiyada sotsial institutlar deyilganda, ijtimoiy — huquqiy munosabatlarni idora qiladigan huquqiy normalar (merosxo`rlik, mulkka egalik, oila va nikoh institutlari) tushuniladi. Institutsional sotsiologiya — ijtimoiy hayotni tashkil etishning va idora etishning (boshqarishning regulyatsiya qilishning) barqaror shakllarini o`rgatuvchi sohadir. Sotsial institutlarni konkret tashkilot va guruhlardan farqlash lozim. Yuzaki ko`rinishda, sotsial institut muayyan vazifani bajaruvchi odamlar muassasalar, idoralar majmui sifatida gavdalanadi. Mazmuniga ko`ra esa, sotsial institut va shaxslarning konkret vaziyatlarda amal qiladigan maqsadga muvofiq, rasmiy va norasmiy, barqaror, standartlashgan tamoyil normalar, o`rnashmalarini bildiradi. Sotsial institut, qisqacha ta`rifda, odamlar sotsial tashkillashgan va regulyatsiya qilinadigan faoliyatlarni anglatadi. Sotsial institutlar xatti-harakatining nisbatan barqaror shakllar namunalarini, avloddan-avlodga o`tuvchi an`analar, odatlarni qayta takror hosil qilinishini ham ta`minlaydi. Sotsial strukturaga kiruvchi har bir sotsial institut muayyan ijtimoiy ahamiyat vazifalarni ado etish uchun tashkil topadi, har bir sotsial institut faoliyat maqsadi, unga erishishni ta`minlovchi konkret funksiyalar, ushbu institutga xos bo`lgan sotsial pozitsiya va rollar shuningdek, maqsadga muvofiq, kerakli xatti-harakatni rag`batlantiruvchi va deviant (og`ma) xatti-harakatlarga qarshi qaratilgan tazyiqlar (sanksiyalar) tizimi bilan tavsiflanadi. Jamiyatniig iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy, huquqiy va halqaro sohalariga xos bo`lgan sotsial institutlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Siyosiy institutlar muayyan hokimiyat mavjudligini, iqtisodiy institutlar esa moddiy ne`matlarning ishlab chiqarilishining taqsimlanishini ta`minlaydi. Jamiyatning muhim institutlaridan biri oila hisoblanadi. Uning faoliyati (ota-onalar, ota-onalar va bolalar o`rtasidagi tarbiya usullari) huquqiy va ijtimoiy normalar bilan belgilanadn. Bundan tashqari jamiyatda bir qator ijtimoiy-madaniy institutlar (maorif, sog`liqni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, fan din institutlari) amal qilinadi. Sotsial institutlar sotsial muhit bilan o`zaro ta`sirda bo`ladi. Bu o`zaro ta`sir normal tarzda, shuningdek normaning buzilishi sharoitida ham bo`lishi mumkin. Har qanday real jamiyatda normativ tartibotga bo`ysunmaydigan anomik hodisalar bo`lishi tabiydir. Amal qilish doirasi va vazifalariga qarab sotsial institutlarning quyidagi ko`rinishlarini ajratib ko`rsatish mumkin: 1) Relyatsion institutlar. Bu institutlar jins va yoshdan tortib to kasb- mashg`ulot turi va qobiliyati mezonlariga asosan jamiyatning rolga oid tarkibini aniqlab beradi; 2) Regulyativ (idora etish) sotsial institutlari. Bu institutlar shaxsiy maqsadlarning jamiyatda amal qilib turgan normalariga dahlsiz holda amalga

www.arxiv.uz oshish chegaralarini va bu chegaradan chiqib ketilganda qo`llaniladigan sanksiyalarni (bunda sotsial nazoratning hamma mexanizmlari ham kirib ketadi) belgilab beradi; 3) Integrativ (uyg`unlashtiruvchi) sotsial institutlar. Bu institutlar bir butun tuzumga jamiyat manfaatlarini qondirishga ma`sul bo`lgan sotsial rollarni ifodalaydi; 4) An`anaviy sotsial institutlar. Bu sotsial institutlar odat, marosimlar qarindosh-urug`chilik tomonidan qat`iy belgilangan normalar bilan bog`liqdir. 5) Madaniy sotsial institutlar. Din, san`at, adabiyot bilan bog`liq; Institutsional sotsiologiyada sotsial institutlarning bajaradigan asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) jamiyat a`zolarini takror ishlab chiqarish qaytadan tiklash; b) sotsializatsiya (individga ijtimoiy ahamiyatli bo`lgan qadriyat va normalarni etkazishning turli xil shakllar); v) ishlab chiqarish va taqsimot; g) tartibga rioya qilish va axloqni saqlab turish. Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi unga mos bo`lgan muayyan sotsial institutlar amal qilinishi taqozo etadi. Hozirgi zamon sivilizatsiyasi tomon qadam tashlayotgan mustaqil mamlakatimizda yangi maqomga monand bo`lgan sotsial institutlar shakllaniishi jarayoni ro`y bermoqda.Bular iqtisodiy sohada-bozor iqtisodiyoti amal qilishiga xizmat qiladigan sotsial institutlar siyosiy sohada demokratik hokimiyat turli bo`g`inlari faoliyatini ta`minlovchi sotsial institutlar, jamiyat barcha javhalariga yangi jamiyat tarziga hozirlovchi turli xil sotsial institutlardir. Prezident Karimov izchil tadbiq, qilayotgan konsepsiyaga muvofiq, yangi sotsial institutlar an`anaviy sotsial institutlarga mutlaqo qarama-qarshi qo`yilmasdan, balki jamiyatimizning o`tmishi, hozirgi va kelajagi vorisligini ta`minlashga xizmat qiladigan, jamiyatdan begonalashmagan, mamlakatimiz mintaqasiga mos keladigan sotsial institutlar faoliyatiga yo`l ochib berilmoqda. Sotsial institutlari singari sotsial tizim amal qilishi ta`minlaydigan ijtimoiy strukturaning asosiy «hujayra»laridan biri sotsial tashkilotlardir.. Sotsial institutlardan farqli ravishda, sotsial tashkilotlar odamlarning ish jarayonida muayyan vazifalarni bajarishdagi ixtiyoriy yoki majburiy uyushmasi tushuniladi. Tashkilot a`zosi bo`lgan odamlarning manfaatlari umumiyligi tashkilotning ideal holiga ega, tashkilotning maqsadi uning barcha a`zolari maqsadi bilan muvofiq, kelishi ko`zda tutiladi. Sotsial tashkilotni boshqa sotsial guruhlashuvlardan farqi - uni tashkil etuvchi individ qat`iy ravishda muayyan sotsial rol va pozitsiyalarni ijro etishlaridadir. Jamiyat sotsial tashkilotlari turli xildagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va g`oyaviy maqsadlarga erishish vositasi deb qaraydi. Sotsial tashkilotlar individlarning ehtiyoj va manfaatlarini ma`lum bir qat`iy me`yorda qondirilishiga xizmat qiladi. Bu me`yor odamning mazkur sotsial tashkilotda qabul qilingan sotsial norma va qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy maqomi bilan belgilangan bo`ladi. Sotsiologiyadagi maxsus yo`nalish sotsial tashkilotlar nazariyasiga ko`ra ikki xil rasmiy va norasmiy tashkilotlar ajratiladi, har qanday rasmiy tashkilot maxsus ma`muriy apparatga ega bo`ladi. Bu ma`muriy apparatning asosiy vazifasi

www.arxiv.uz — tashkilot mavjudligini ta`minlash uchun uning a`zolari faoliyatini muvofiqlashtirishdir. Bunday tashkilot a`zolari vazifa (funksiya)ni bajarish nuqtai nazaridan qaraladi. Bunday individ birinchi navbatda shaxs emas, balki maxsus sotsial rolni ijro etuvchi tashkilotning bo`lagidir. Tashkilot nechog`lik murakkab va katta bo`lsa ma`muriy apparat ham shu darajada murakkab vazifalarni bajaradi. Har bir tashkilot muayyan darajada byurokratlashgan bo`ladi. Tashkilotning byurokratlashuv darajasi ma`muriy muammolarni hal qilish uchun sarflanadigan kuchlar bilan tashkilot maqsadiga erishish uchun sarflanadigan kuchlar miqdorlarining nisbatiga bog`liqdir. Ayrim hollarda ma`muriy maqsadlar tashkilotning asl maqsadlarini mutlaqo chetlashtirishlari ham mumkin. Bunday holni tashkilotn jamiyatga emas, balki, o`z-o`ziga xizmat qilishga «beparvolikka» olib keladi. Sotsial tashkilotlarda qat`iy byurokratik tamoyillarga asoslangan tashkiliy ierarxiya (tashkilot a`zolarining bir-birlariga nisbatan bosqichma-bosqich rasman tobelikda bo`lishlari) munosabatlardan tashqari norasmiy munosabatlar ham mavjuddir. Bu munosabatlar qat`iy ma`muriy qoidalar tizimi sharoitida tashkilot samaradorligini oshiradi va quyidagi ijobiy vazifalarni bajaradi: ish vazifasiga ko`ra bo`ysunuvchi individlar va mansabdor shaxslar o`rtasida vujudga kelishi mumkin bo`lgan ziddiyatlarni yumshatadi, tashkilot a`zolarini birdamligini mustahkamlaydi, shaxsiy qadr-qimmat hissini saqlab qoladi. Sotsiologiyada tashkilotni tahlil etishda uch asosiy yondashuvni ajratib ko`rsatish mumkin: ratsional, tabiiy va neoratsional yondashuvlar. Ratsional yondashuv nuqtai nazaridan tashkilot «asbob» aniq qo`yilgan maqsadlarga erishish vositasi deb qaraladi. Tashkilot bu holda bir-birlarini almashtirishlari mumkin bo`lgan, lekin bu bilan tashkilotning butunligini, yaxlitligini dahl etmaydigan alohida mustaqil bo`laklar yig`indisi, majmui deb qaraladi. Ratsional yondashuv ko`p hollarda tashkilotda mavjud bo`lgan norasmiy munosabatlarni inobatga olmaydi. Ratsional yondashuvdan farqli o`laroq, tabiiy yondashuv tarafdorlari tashkilotni «tabiiy butunlik», o`ziga xos organizm sifatida o`rganadilar. Bu organizm uchun tabiiy o`sish, o`z mavjudligini davom ettirish va tizim muvozanatini saqlab qolishga intilishga xosdir. Bu nuqtai nazarga ko`ra tashkilot qo`yilgan maqsadlariga erishgandan keyin ham o`z mavjudligini davom ettirishi mumkin. Asosiy vazifa tashkilotdagi muvozanatni ta`minlashdir. Tashkilotga tabiiy yondashuvda norasmiy munosabatlarga ko`proq e`tibor beriladi. Har ikki yondashuvning ijobiy tomonlarni qo`shishga intilish natijasida yangi yondashuv-tashkilotning neoratsional modeli vujudga keladi. G`arb sotsiologiyasida Blau, Gouldner va boshqalar ratsional va tabiiy yondashuvni qo`shishni, tashkilotdagi ratsionallik va norasmiy munosabatlarni uyg`unlashtirishni yoqlab chiqishdi. Sotsial institutlar, tashkilotlar va ijtimoiy hodisalar turli xil o`ziga hos kesishmalarda sotsial tizimni tashkil etadi. Odatda tizim deyilganda bir-birlari bilan o`zaro aloqada bo`lgan va muayyan butunlikni tashkil etuvchi, alohida tarzda tartiblashgan elementlar majmui tushuniladi. Sistemali yondashuvning asosiy vazifalaridan biri ob`ekt to`g`risidagi barcha bilimlarni bir butun sistemaga

www.arxiv.uz keltirishdir. Sotsial tizimlar formatsion, madaniy, individual-shaxsiy sifat va darajalarida ko`rilishi mumkin. Formatsion yondashuvda jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlar sotsial, mafkuraviy va siyosiy munosabatlar sotsial, mafkuraviy va siyosiy munosabatlardan iborat tabiiy-tarixiy bir butun sistemadir. Sotsial tizimlarning murakkab ierarxiyasi mavjud. Jamiyatning o`zi butunligi sifatida eng katta tizim hisoblanadi. Uning iqtisodiy, sotsial, siyosiy va mafkuraviy kabi muhim ost tizimlari mavjud. Boshqa ost tizimlar — sinflar, etnik, demografik, territorial va professional guruhlar, oila, shaxs va hokozolardir. Sanab o`tilgan ost tizimlar o`z navbatida bir qancha boshqa ost tizimlardan iboratdir. Sotsial tizimlar ko`p hollarda bir-biri bilan «kesishgan» bo`ladi, aynan bir individlar turli xil tizimlar elementi bo`lishi mumkin. Ularning har bir bosqichlari bilan aloqada yoki ulardan mustasno ravishda nisbiy mustaqildir. Sotsial tizim qonuniyatlari uning ichki atributidir. Bu qonuniyatlarni tizimga ta`sir ko`rsatuvchi qandaydir asosiy omil deb qarash mumkin emas. Sotsial aloqadorlik qonuniyati — bu mazkur sotsial tizim va uning tuzilishi qonuniyatidir. Muayyan sotsial tizim almashuvi bir vaqtning o`zida tegishli sotsial aloqadorliklarning almashishi hamdir, chunki ular sotsial tizim vujudga kelishi bilan paydo bo`ladi va sotsial tizim tarqalishi yoki o`zgarishi bilan to`xtab qoladi. (Individning o`zi yashab turgan sotsial tizim qonunlariga bo`ysunmasdan iloji yo`qdir). Sotsial tizim qonuniyatlari individ hayoti-faoliyatini belgilab beradi. Individ u yoki bu tarzda sotsial sistema norma va qadriyatlarni qabul qiladi, ijtimoiylashadi. Uning faoliyati ijtimoiy belgilangandir. Shu bilan birga faoliyat ko`rsata olishlikning bir qancha variantlari ham mavjud bo`lib, ular orasidagi o`ziga ma`qulini tanlab olishi mumkin. Sotsial tizimlar xillarini ko`rsatish bir muncha shartlidir. Sotsial tizimni u yoki bu mezon asosida ajratish sotsiologik tadqiqot vazifasi bilan belgilanadi. Aynan bir xil sotsial tizim (masalan, oila) teng ravishda ham sotsial nazorat tizimi, ham sotsial institut, ham sotsial tashkilot sifatida qaralishi mumkin. 6.SOTSIAL MUNOSABATLAR Sotsiologiya fanining tizimida sotsial munosabatlar juda muhim o`rin kasb etadi. Chunki u orqali jamiyat a`zolari bir-birlari bilan ma`lum bir muomala va ijtimoiy hamkorlikka intiladilar. Sotsiologiyadagi bu maxsus soha o`zining o`ta dolzarbligi va muhimligi bilan boshqa muammo va masalalardan ajralib tursada, u hali mutaxassislar tomonidan to`liq ilmiy va sistemali ravishda o`rganilmagan va ilmiy adabiyotlarda etarli darajada yoritilmagan. Bu salbiy yo`lning asosiy sabablaridan birinchisi, sobiq Ittifoq falsafiy — sotsiologik adabiyotida bu masalani bir yoqlama talqin qilinishi bo`lsa. Ikkinchisi ilg`or g`arb adabiyotining ushbu sohasi bo`yicha tadqiqotlarining to`liq ma`lumotlarini bizda yo`qligidir. Sotsial munosabatlar tushunchasini o`zi hali sotsiologiya fanida aniq va ilmiy ta`rifini hozircha topa olgani yo`q. Avvalambor shuni ta`kidlash zarurki, sotsial munosabatlar ko`pincha ijtimoiy munosabatlar tushunchasi bilan tenglashtiriladi yoki sotsial munosabatlar ijtimoiy munosabatlarlarning bir xususiy

www.arxiv.uz ko`rinishi deb talqin qilinadi. Mavjud adabiyotlarni chuqurroq tahlil qilinadigan bo`lsa shunday xulosaga kelish mumkinki, yuqorida ko`rsatilgan fikrlarda qimmatli asos borligini bilish mumkin. Avvalambor shuni ta`kidlash kerakki, sotsial munosabatlar tushunchasi ko`pgina adabiyotlarda 2 xil darajada: keng ma`noda va tor ma`noda talqin qilingan, ushbu muammoni keng ma`noda tushinish — bu sotsial munosabatlarni butun bir ijtimoiy munosabatlar tizimi bilan tenglashtirishdir, va ular orasidagi farqlarga e`tibor bermaslik bilan bog`liqdir. Tor ma`noda sotsial munosabatlar ijtimoiy munosabatlarining bir muhim elementi va turi deb interpretatsiya qilinadi. Sotsial munosabatlar keng ma`noda quyidagicha ta`rif bilan belgilangan. Sotsial munosabatlar bu tabiat hodisalaridan o`laroq bo`lib, unda ijtimoiy munosabatlarning butun bir tizimi mujassamlashgandir. Keyinchalik sotsial munosabatlarni ham keng, ham tor ma`noda talqin qilish jarayonlari takomillashib bordi. Albatga yuqorida keltirilgan ta`riflar bu munosabatlarni materializm ta`limoti metodologiyasi asosida shakllangan ko`rinishidir. Sotsial munosabatlarga berilgan ta`riflar bir-birlaridan shakl jihatidan farqlansalar ham lekin mazmun jihatidan bir-birlaridan deyarli farqlari yo`q, deb ta`kidlansa mubolag`a bo`lmaydi. Chunki ularning asosini materialistik dialektika metodologiyasi tashkil qiladi. Shuning uchun sobiq Ittifoq adabiyotida sotsial munosabatlar muammosi tarixiy materializmning qonun va kategoriyalaridan kelib chiqib yoritilgan haqiqiy sotsiologik muammo sifatida sotsial munosabatlar tahlil qilinmagan. Shuning uchun sotsiologiya mustaqil fan sifatida tan olinmay unga faqat sotsial muammolarni, falsafiy tadqiqotlarining xulosalarini o`zining emperik tadqiqotlari bilan asoslash vazifalari yuklatilgan edi. Demak yuqorida ko`rsatilgan sabablar tufayli ijtimoiy jarayonlarni o`rganish, xususan sotsial munosabatlar muammosi ham faqat falsafiy ruhda olib borilgan. Sotsial munosabatlarni o`rganishning yana bir kamchiligi shundaki muammoga faqat bir yoqlama, moddiylik, ya`ni materialistik prinsiplari asosida yondashilgan. Buning natijasida esa tadqiqotlar sayoz va bir yoqlama natijalarni berdi. Negaki bunday metodologiya ijtimoiy jarayonlarni o`rganishda ob`ektiv shart- sharoitni birlamchi o`ringa qo`yadi, sub`ektiv omil esa unga aktiv ta`sir ko`rsatadi va u ikkilamchi vaziyatdadir. Bu yo`nalishga qarama-qarshilik yondashuvda boshqa ko`pgina ta`limotlar va yo`nalishlar ijtimoiy olamni o`z uslub va metodologiyasi bilan o`rganadilar. Jumladan sotsial munosabatlar masalalari g`arb mutaffakirlari tomonidan ham o`z metod va metodologiyalari jihatidan keng tadqiq qilingan. O. Kont o`zining pozitivistik ta`limotida sotsial munosabatlar muammolarini xuddi biologik hodisalar metodi bilan o`rganish prinsiplarini keng targ`ib qiladi. Pozitivistik — naturalistik yo`nalishning ashaddiy raqibi bo`lgan fenomenologik sotsiologiya sotsial hayot va sotsial munosabatlarni bunday uslubda talqin qilganligi uchun O. Kont va uning izdoshlarini keskin tanqid qiladi. Naturalizmning bu jiddiy kamchilik va jiddiy hatoliklarini bartaraf etish uchun fenomenologik sotsiologiya inson ongining faolligi muammo echimining asosiy omili deb isbotlashga intiladi. Bu yo`nalish vakillarning fikricha faqatgina insonning tafakkuri tufayli sotsial

www.arxiv.uz voqelikni va sotsial munosabatlarni, konstruksiyalash (yaratish) mumkin bo`ladi. Chunki sotsial real va sotsial munosabatlar insonning interpretatsiy faoliyat orqaligina vujudga keladi. Fenomenologik sotsiologiyaning taniqli vakillaridai biri D. Sylverman yuqoridagi g`oyalarning asoslash uchun pozitivistik sotsiologiya nazariyasini tanqid qiladi. Albatta, bu ijtimoiy fikrlar vujudga kelgandan beri ancha vaqtlar o`tdi, yangi jug`rofiy — siyosiy makonlar paydo bo`ldilar eng muhimi esa totalitar tuzumi barham topib yangi davlatlar vujudga kelishdi, yangi jamiyatda bir partiyaviylik hukumdorligi emirildi va mustaqil suveren davlatlar bo`ldilar. Endi esa jamiyatdagi jarayonlarni, jumladan sotsial munosabatlar muammolarini keng plyuralistik prinsip orqali tadqiq qilish davri keldi. Bu prinsip orqali, sotsial munosabatlarni muammo va vazifalarini turlicha tahlil qilish imkoniyati tug`iladi. Ushbu ijobiy imkoniyatlarning hosili sifatida respublikamizda sotsial munosabatlar muammolari jahon ilmiy tafakkurining har hil yo`nalishlarini natijalari asosida tadqiq qilinayotganligi ajratib ko`rsatish mumkin. Hulosa qilib aytganda sotsial munosabatlar muammosini yangi, yuqori ilmiy darajada tadqiq qilish imkoniyatlari vujudga keldi. Endi bu muammoni konkret sotsiologik tadqiqot bilan o`rganish joiz. Chunki sotsiologiya nafaqat bu muammoni, balki butun ijtimoiy hayot jarayonlarini keng qamrovda kompleks xarakterda va amaliy natijalar asosida chuqur tadqiqot qiladi. Birdamlik va kooperatsiya jamiyatning barqarorligini asosiy omili sifatida Sotsial birdamlik tushunchasi sotsial munosabatlar tizimida muhim o`rin tutadi. Chunki birdamlik — bu ko`pgina ma`naviy omillarning majmuasidan tashkil topgan sotsiologik kategoriya bo`lib, u ijtimoiy hayotda faoliyat ko`rsatayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot masalalarini hal qilishlaridagi hamkorligining ko`rinishidir. Avvalom bor shuni ta`kidlab o`tishimiz joizki sotsiologiya faniga bu termin sotsial jipslashuvni bildiradigan tushuncha sifatida birinchi bo`lib O. Kont tomonidan kiritilgan edi. Bu muammoga ko`pgina mutafakkirlar o`zlarining keng e`tiborlarini qaratganlar. Ayniqsa E. Dyurkgeym, G. Spenserlar bu muammoni chuqur tahlil qilganlar, lekin ular o`z tadqiqotlarini turli xil yo`nalishlarda olib bordilar. E. Dyurkgeymning fikricha sotsial birdamlikning bu ahloqiy prinsip va oliy universal qadriyat bo`lib, u jamiyatning har bir a`zosi tomonidan tan olinadi. O. Kont va G. Spenserlarning tadqiqotlarida sotsial birdamlikni asosini iqtisodiy manfaatlar tashkil qilishi markaziy o`rin egallaydi. G. Spenser o`zining birdamlik ta`limotida majburiy va ko`ngilli birdamlikni ajratib ko`rsatadi. Uning fikricha kishilik jamiyati o`zining rivojlanish yo`lida 2 ta harbiy va sanoat davrlari bo`linadi. Harbiy turdagi jamiyat ierarxik tartibli jamiyat va kuchli markazlashgan nazorat bilan xarakterlanadi. Butun hayot bu yerda intizomga asoslangan. Sanoat turidagi jamiyat esa osoyishta ijtimoiy hamkorlikning erkin shakllarini ifoda etadi. Muammoni xuddi 2 ta jihatga ajratib tahlil qilishni D. Dyurkgeymning ham ilmiy faoliyatida ko`rish mumkin. U o`z ta`limotini mexanik va organik birdamlik ajratadi. Rivojlanmagan va eski

www.arxiv.uz jamiyatlarda hukmronlik qiladigan birdamlikni Dyurkgeym mexanik birdamlik deb ataydi. Mexanik birdamlik — bu «jamoa turidagi» birdamlik bo`lib, u bu jamoadagi individlarning o`xshashliklari bilan belgilanadi va ular tomonidan ijtimoiy vazifalar bir xil turda bajariladi» Jamiyatda ijtimoiy mehnatning taqsimlanishi tufayli individlar maxsus vazifalarni bajaradilar va bu hislatlar sababli jamiyat jonli organizmni eslatadi. Shu jamiyatda vujudga kelgan yangi turdagi birdamlikni Dyurkgeym organik birdamlik deb ataydi. Mehnatning taqsimlanishi individlarda o`zlariga xos qobiliyatlarning rivojlanishiga omil bo`ladi. Endi har bir individlar bir-birlariga bog`liq bo`ladilar va ular sotsial munosabatlarning yagona tizimi orqali birdamlik tuyg`ulariga erishadilar. Ko`p G`arb olimlari ijtimoiy mulkka asoslangan kooperatsiyaning sermahsulligini inkor etib keladilar.Ularning fikricha butun jamiyat bilan ishlab chiqarish vositalaridan foydalanishning iloji yo`qdir. Shuning uchun ularni ya`ni bu vositalarni gurular mulki qilib berishni taklif qiladilar. Agar ishlab chiqarish vositalari ijtimoiy mulk xususiyatiga ega bo`lsa «ma`muriyat» xalqdan ajralib qoladi va shu sabab orqali byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi mumkin. O`z-o`zidan tabiiyki bu jarayonlar tufayli ishchilar o`zlarining mehnatlaridan manfaatdorlikni his qilmaydilar. Mazkur tahminlarning aksariyati o`z isbotlarini topdilar. Ayniqsa mustamlakachilik davrida bizning diyorda sohta birdamlik asosida kooperatsiyalashtirish ko`plab salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi. Mehnatning ijtimoiy taqsimoti va kooperatsiya niqobi ostida bizning xudud hom-ashyo etishtiradigan respublikaga aylandi. Jamiyatimizda tub ma`noda birlashma jarayoni faoliyat ko`rsatmadi. Begonalashuv va tanazzul ijtimoiy oqibatlar Hozirgi jamiyat hayotida quyidagn begonalashuv turlarini ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Iqtisodiy 2. Siyosiy 3. Madaniy 4. Ijtimoiy 5. Ruhiy. Bu begonalashuv turlari o`zlarining ma`lum bir shakllariga egadirlar. Masalan iqtisodiy begonalashuv uchta shaklga ega: 1. Faoliyatdan begonalashuvi: 2.Faoliyat boshqaruvidan begonalashishi: 3.Faoliyat natijalaridan begonalashishi: Siyosiy begonalashish siyosiy hokimiyatdan begonalashishdan; madaniy begonalashish manaviyatdan, madaniyatdan; ijtimoiy begonalashish muloqatdan, insonlarning bir-biridan; psixologik begonalashuv o`z-o`zidan begonalashishdan iborat bo`ladi. Begonalashuv jarayoni va tanazzul bir-birilariga bog`liq, hodisalardir. Agar jamiyatda ishlab chiqarish sur`atlari keskin pasaysa, xo`jalik aloqalari uzilsa, pulning qadri tushib ketib narhlar tez sur`atlarda oshib ketsa, boshqaruv tuzilmalari izdan chiqsa va siyosiy tangliklar vujudga kelsa, biz jamiyatning hamma sohalari tanazzulga uchragan deb fikr yuritishimiz mumkin. Bu chuqur tanazzul insonlarning kuchli begonalashuv olamiga turtib kirgizishi aniq. O`z navbatida begonalashuv jarayoni qanchalik kengaysa tanazzul

www.arxiv.uz ham chuqurlashib boraveradi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida mehnatning taqsimlanishi ro`y beradi. Bu esa taraqqiyot uchun qo`yilgan ulkan qadamdir. Lekin shu bilan birgalikda ijtimoiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy munosabatlarning shunday bir turi — ishlab chiqarish munosabatlari shakllanadiki uning asosida bevosita ishlab chiqaruvchi ishlab chiqarish vositalaridan uzoqlashib asta sekinlik bilan o`z mehnatning natijasidan begonalashib boradi. Endi bu ishlab chiqaruvchi shaxs uchun mehnat unumining ham qizig`i yo`q. Marksizm ta`limoti bo`yicha xususiy mulk ijtimoiylashtirilgach ishlab chiqarish vositalariga endi bevosita ishlab chiqaruvchilar umumiy egalik qilishlari kerak edi. Lekin ijtimoiy amaliyotda esa buning aksi bo`lib chiqdi. Siyosiy hokimiyatni bosib olgan proletariat ishlab chiqarish vositalarini endi davlat mulkiga aylantiradi. Sotsialistik revolyutsiya mantiqiga ko`ra bu tadbirlar begonalashuv jarayonini ildiziga bolta urishi kerak edi. Lekin 70 yillik tarix davomida bizga uqtirib kelingan ijtimoiy mulk davlat mulki edi. Bu mulk esa xususiy mulkning eng jirkanch, adolatsiz turi bo`lib chiqdi. Chunki davlat mulki o`zining real egasiga ega emas. U bir mavhum tushuncha edi. Mehnat kishisi esa yana mulkdan begonadir. Davlat mulki esa davlat apparatining xususiy mulkiga aylanib, bu nomenklaturani «yangi» sinfga aylantirdi. Bu salbiy jarayonlar natijasida ishlab chiqarish o`zining haqiqiy egasini topa olmadi. Siyosiy javhada ham siyosiy hokimiyatdan jamiyatning ko`pgina a`zolari begonalashtirildilar. Ya`ni siyosiy hokimiyat xalq. Hokimiyati umumxalq hokimiyati deb e`lon qilingan bo`lsada, aslida u ma`lum bir guruhning — elitaning xususiy mulkiga aylandi. Buning asosida esa butun bir xalq davlat siyosiy hokimiyatdan begonalashdi va bu begonalashgan omma bilan nomenklaturaning orasida ulkan jarlik paydo bo`ldi. O`z navbatida bu jarayonlar siyosiy tanazzulga olib keldi va bu tanazzul tufayli tashqi dushman enga olmagan totalitar davlat o`z- o`zidan parchalanib ketdi. Izdaniya sohadagi begonalashuv ham endigina chuqur salbiy oqibatlarga olib keladigan ma`naviy tanazzulni keltirib chiqaradi. Jamiyatda sog`lom muhitni yaratishda ma`naviyat va madaniyatning o`rni o`zgacha. Chunki ular individlarni barkamol bo`lib shakllanishlariga katta ta`sir ko`rsatadilar. Agar jamiyat a`zolari o`z ma`naviyatlari boy madaniy meroslaridan uzoqlashib ketib, undan begonalashsalar, ular endi o`zlarini kelib chiqishlaridan tortib, to o`z millatlarining ham milliy urf-odatlari, an`analarini ham inkor qila boshlaydi. Agarda yaqin o`tmishimizga, uning tarixiga murojat etsak ushbu satrlarimizni yaqqol isbotini ko`ramiz. Masalan, boy madaniy merosimizdan begonalashuvimiz bizlarni atoqli adib Chingiz Aytmatovning ta`biricha manqurtlarga aylantiray dedi, ya`ni biz o`z xalqimiz tarixi, milliy ozodlik harakatlari va ularning sarkardalari, dinimiz va o`zligimizdan uzoqlashib qoldik. Davlatimiz mustaqilligiga erishib, madaniy begonalashuvni bartaraf etishni boshladik. Sotsiologiyadagi muhim begonalashuv hisoblangan sotsial begonalashish insonlarni muloqatdan, bir-birlaridan uzoqlashishlari natijasida yuzaga keladi. Inson o`z mohiyatiga ko`ra ijtimoiy xususiyatga egadir o`zaro faoliyat tufayli paydo bo`lgan ehtiyojlar asosida doim insonlar bir-birlari bilan munosabatlarda muloqatlarda bo`ladilar. Muloqatning ijtimoiy ma`nosi shundaki u madaniyat shakllari va ijtimoiy tajribalarni uzatish

www.arxiv.uz vositasi bo`lib xizmat qiladi. Lekin iqtisodiy tanazzul ko`pgina insonlarni qiyin iqtisodiy ahvolga solib qo`yadi hamda jamiyat a`zolarining aksariyati bozor iqtisodi munosabatlariga ko`nikishlari qiyin kechishi inflyatsiya ehtiyojlar tizimini cheklash va normallashtirish insonlarda agressivlik johillashishni an`ana va urf- odatlar, ma`naviy qadriyatlarni yo`qotishga sabab bo`ladi. Shu kabi salbiy omillar insollarning bir-birlaridan begonalashuvlarga olib keladi va hamma o`z holicha degan norasmiy qonun paydo bo`ladi. Ruhiy begonalashuv - bu insonning o`z mohiyatidan uzoqlashishdir. Bu muammoni nemis mutafakkiri Erix Fromm juda yaxshi ishlab chiqqandir. Uning fikricha inson mohiyati doim o`ziga dushmanchilik kayfiyatidagi bo`lgan sotsial tuzilma tufayli rivojlanadi, sotsial tuzilma ta`siri ostidagi insonniig o`z-o`zidan begonalashuvining har bir darajasiga ma`lum bir sotsial xarakter - dunyoparastlik, ekspluatatorlik, retseptiv (andozalik, qolip), bozorga oidlik xosdir. Zamonaviy jamiyatni E.Fromm inson mohiyatini«mashinalashtirish», «kompyuterlashtirish» va «raqobotlashtirish» jarayonlari yordamida begonalashuv darajasini bir mahsuli deb ta`riflaydi. Bozorga yo`naltirilgan sotsial harakat paydo bo`lib unda iste`molga intilish, ikkilanishlar xissiyoti,markaziy yakkalanib qolishlik va boshqa salbiy holat, hissiyotlar markaziy ahamiyat kasb etadilar. Xuddi shu yerda psixologik va sotsial begonalashishlikni bir birlari bilan juda uyg`unlashib ketishlarini ko`rish mumkin. Insonlar bir-birlaridan munosabatda, muloqatda begonalashsalar, o`z-o`zidan begonalashish ham yuz beradi, chunki insonlarning bir-birlaridan begonalashuvlari oqibatida, ular yakkalanish, zerikish va hayotga qiziqishlari so`nishi vujudga kelishi mumkin. Buning natijasida insonning o`ziga, kelajagiga, orzu-niyatlariga ishonchi yo`qolib, u o`zini begona deb hisoblaydi va bu jarayon ko`pgina salbiy oqibatlarga olib keladi. Xulosa qilib aytadigan bo`lsak, jamiyat hayotidagi turli xil begonalashuv jarayonlari tezroq ilmiylik va uyg`unlik asosida bartaraf qilinsagina jamiyat sog`lom sharoitda taraqqiy etadi va salbiy ijtimoiy hodisalarning o`z vaqtida olinadi. Masalan, mexnatdan begonalashishlikni bartaraf etish uchun birinchi galda insonlarning o`z mehnatlari natijalaridan manfaatdor bo`lishlari va uning oqibatida esa ularni mehnatga bo`lgan munosabatlarini tubdan o`zgartirib, ularni qiziqish va kuch-g`ayratlari bilan ishlashlarini tashkil etish kerak. Ishlab chiqarishni boshqarishdan begonalashish muammosini bartaraf etish ham juda muhim ma`no kasb etadi. Buning uchun ishlab chiqarish munosabatlarini chuqur demokratiyalashtirish, korxona, tashkilot va muassasalardagi mavjud boshqaruv tizimlarini demokratik yo`llar bilan takomillashtirish va ishchi- xizmatchilarga xo`jalik egasining aniq vazifasi va mas`uliyatlarini topshirish kerak. Madaniyatdan begonalashuvni bartaraf etish uchun madaniy merosga munosabatni takomillashtirib borish, jamiyatning har bir a`zosi ma`naviy qadriyatlardan yaxshi xabardor bo`lishi va madaniy qurilishga etarli mablag` ajratilishini ta`minlash zarur. Ijtimoiy begonalashuvni bartaraf qilish uchun insonlarni bir-birlari bilan munosabatlari, muammolarini haqiqiy birdamlik va g`amxo`rlik asosiga qurish kerakki, shunda har bir inson o`zini boshqalar uchun ham kerak ekanligini chin

www.arxiv.uz yurakdan sezsin. Ruhiy begonalashuvni bartaraf etish choralar sotsial begonalashuvni bartaraf etishning uzviy davomidir. Inson o`zini kimgadir kerakligini ruhan his qila olsagina u hech qachon tushkunlikka tushmaydi. Yakkalanish, iztirobga tushish xavfidan xalos bo`ladi, oqibatda uni o`z-o`zidan, o`z mohiyatidan begonalashuviga hech qanday sabab qolmaydi. Biz ko`rayotgan bugungi yangi jamiyat o`z oldiga bu begonalashuv jarayonlarni tezroq bartaraf etib, haqiqiy rivojlanishga, erkinlikka, ozodlikka erishish uchun hozirgi qiyinchiliklarni sobitqadamlik bilan engib bormoqda. Yaqin yillar ichida bu harakatlarning natijalarida albatta yuzaga chiqadi, deb umid qilishga hamma asoslar mavjuddir. 7. Sotsial dinamika va rivojlanish sotsiologiyasi «Sotsial dinamika» tushunchasini ham sotsiologiya fani nomini kashf qilgan fransuz mutaffakiri Ogyust Kont ishlab chiqqan. To`g`ri, hamma sotsiologiya tizimlarda «sotsial dinamika» atamasini bevosita qo`llaniladi deb aytish qiyin. Shunday bo`lsada, Kont ta`riflagan bu sotsiologik yondashuv turli xil ijtimoiy tadqiqotlarda nazariy yo`llanma sifatida ishtirok etmoqda. Jumladan, rus-amerika sotsiologi P.Sorokin o`z sotsiologik tizimidagi sotsial genetika yoki genetik sotsiologiya O. Kontning sotsial dinamikasiga mos kelishini qayd qilgan edi. Ko`p sotsial dinamika nima? O.Kont sotsiologiyasida sotsial dinamika jamiyat hodisalarini o`rganishdagi muayyan yovdashuvni bildiradi. Aslida, dinamika mexanikaning jismlar harakatini va harakat bilan uni yuzaga keltiruvchi kuch o`rtasidagi bog`lanishlarni o`rganadigan bo`limidir. Umumiy ma`noda dinamika harakat holatini, narsa- hodisalarning o`sish, o`zgarish, rivojlanish jarayonini anglatadi. Sotsiologiyani fiziologiyaning bevosita davomi yoki «sotsial fizika» deb hisoblagan Kont ijtimoiy voqelikni tabiiy qonunlarini topishga harakat qilgan edi. Ana shu vazifani amalga oshirish uchun ijtimoiy voqelik ikki yo`nalishda — sotsial statika yo`nalishida va sotsial dinamika yo`nalishida ko`rilishi lozim. Sotsial statika ijtimoiy elementlarning o`zaro muvozanatini, mavjudlik qonunlarini o`rganadi. Ijtimoiy elementlarining o`zaro uyg`unligini, ularning o`zaro muvozanatlashgan tarzda mavjudligini jamiyatni yaxlit butunlik deb qarashga imkon beradi. Shuning uchun ham jamiyat alohida o`ziga xos tizim bo`lib, bunda eng muhimi elementlarning o`zaro aloqasidir. Sotsial statika har qanday jamiyat barqarorlik, muvozanat holatini, asosiy tartibotni o`rgansa, sotsial dinamika jamiyatdagi o`zgarish, rivojlanishning izchilligi, birin-ketinligini ochib beradi. Shunday qilib, sotsial dinamika jamiyatning o`zgarish va rivojlanish holatlarini, ijtimoiy o`zgarishlarning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) omillarini ifodalovchi sotsiologik kategoriya deb qaralishi mumkin. Jamiyatni tashkil etuvchi sotsial guruhlar, individlar, tabaqalar, qatlamlarning harakatlarini sotsial dinamikaning sotsial mobillik (lotincha mobilis-harakatchan, o`zgaruvchan) va sotsial o`zgarishlar deb ataladigan ko`rinishlarni ifodalaydi. Sotsial mobillik tushunchasini sotsiologik tadqiqotlar doirasiga P.Sorokin kiritgan edi. Sotsial mobillik kishilarning muayyan ijtimoiy

www.arxiv.uz guruh va tabaqalardan boshqalariga o`tishlarini (sotsial o`zgarishlar), shuningdek, ayni bir sotsial tabaqa doirasida mashg`ulotlarning almashtirishini anglatadi. Sotsial mobillik tushunchasi guruhlar va bir butun jamiyatlar «ochiqligi» yoki «yopiqligi»ni tavsiflash uchun ishlatiladi. Intergeneratsion (avlodlar orasidagi) va integeneratsion (avlod ichidagi) sotsial mobillik ajratiladi. Sotsial holatning otadan o`g`liga (kamdan-kam hollarda onadan qiziga) o`tishi generatsion sotsial mobillikka, sotsial ko`tarilish yoki sotsial pasayish bilan bog`liq, individual belgilar esa intrageneratsion sotsial mobilikka misol bo`ladi. O`zgarishlar yo`nalishiga qarab vertikal (ko`tarilish va pasayish) va gorizontal sotsial mobillik farqlanadi. Sotsial mobillikning empirik ko`rsatkichi bo`lib o`zgaruvchanlik- mobillik barqarorlik-stabillik indeksi xizmat qiladi. Bu indeks tekshiralayotgan guruhdagi mobil va stabil shaxslar nisbatidan olinadi. Bundan tashqari, mobil (o`zgaruvchan) shaxslarning jinsi, ma`lumot darajasi, «aqli rasolik koeffitsienti», millati, irqi, turar joyi, sog`-salomatligiga qarab ham sotsial mobil shaxslarning miqdoriy ko`rsatkichlari o`rtasidagi korellyatsiya (mos keluvchi) koeffitsientlar hisoblanishi mumkin. Sotsial mobillikni o`lchashda turli xil imkoniyatlarning mavjudligi miqdoriy analiz qo`llanishidan kelib chiqadi. Sotsial mobillik darajasini aniqlash yordamida u yoki bu jamiyatni «an`anaviy», «zamonaviy», «industrial», «postindustrial» va hakozolarga bo`lish mumkin. Sotsial differensiatsiya va sotsial integratsiyani sotsial mobillik va o`zgartirishlar oqibati deb qarash mumkin. Sotsial differentsiatsiya tushunchasi birinchi bo`lib G.Spenser tomonidan qo`llanilgan. Uning fikricha, ijtimoiy evolyutsiya bir vaqtning o`zida differentsiatsiya (bir xillikdan ko`p xillikka o`tish: mehnat taqsimoti, maxsus sotsial institutlar paydo bo`lishi) va integratsiya (organlarning bir-birlariga tobora muvofiqlashib borishi, oddiydan murakkabga o`tishi, umumiy aloqadorlik takomillashuvi), ijtimoiy tartibot mukammalashuvidan iboratdir. E. Dyurkgeym sotsiologik tizimida ham jamiyatdagi differentsiatsiya va integratsiya jarayonlariga e`tibor bergan. U differensiatsiyani aholi zichligining oshishi va shaxslararo va guruhlararo muloqatlar sur`atiga bog`lab tushuntirgan. Odatda differensiatsiya tushunchasi «tafovut» so`zining sinonimi sifatida ishlatiladi. Bu holda u rollar, statuslar (maqomlar), institut va tashkilotlarni turli mezonlar yordamida klassifikatsiya qilishga yordam beradi. Strukturaviy funksionalizm va sistemali yondashuv tarafdorlari (Parsons, Ettsoni va b.) sotsial differensiatsiya bilan sotsial sistemani o`z-o`zini saqlashning sharti deb qaraydilar. Bunda sotsial differensiatsiyaning yaxlit jamiyat, uning ostki tizimlari, guruhlari darajasida ko`rinishlari qat`iy farqlanadi. Ularning fikricha, quyidagi hayotiy muhim vazifalar - muhitga moslashish, maqsadlarini qo`ya bilish, ichki ixtiloflarni bartaraf etish (integratsiya) va hakozolar bajarilgandagina muayyan tizim mavjud bo`la olishi mumkin. Bu vazifalar esa faqat ozmi-ko`pmi maxsuslashgan institutlar tomonidangina bajarilishi mumkin. Demak, bunga muvofiq sotsial tizimlar ozmi- ko`pmi differensiatsiyalashgan (tabaqalashgan) bo`ladi. Sotsial differensiatsiya o`sishi bilan faoliyatlar ko`p maxsuslashib boradi, shaxsiy va oilaviy aloqalar o`z o`rnini borgan sari odamlar o`rtasidagi shaxssiy narsaviy munosabatlarga bo`shatib beradi. Bu munosabatlar ko`proq ramziy vositalar bilan boshqariladi (masalan, iqtisodiy munosabatlar uchun bunday vositachi-pul). Sotsial integratsiya (lot.

www.arxiv.uz integratio — to`ldirilish, tiklanish; integer yaxlit, butun) sotsiyal differensiatsiya nisbatdosh tushunchadir. Hozirgi zamon sotsiologiyasi tizimlar nazariyasidagi integratsiya tushunchasidan foydalaniladi. Unga ko`ra, integratsiyada alohida differensiatsiyalashgan qismlarning bir butun qilib turuvchi aloqa va shu holatda olib keluvchi jarayon tushuniladi. Integratsiya turli xil sotsial sub`ektlar— individlar, tashkilotlar, davlatlar va hakozolar o`rtasida ihtilofsiz munosabatlar bo`lishini ko`zda tutadi. Sotsial tizimlar integratsiyasining darajasi va mexanizm to`g`risidagi qarashlar tarihan o`zgarib kelgan. Hozirgi jamiyatda integratsiya muammolari bir qator mexanizmlar yordamida hal qilinmoqda. Umumiy huquqiy tizimlar, ko`ngilli assotsiatsiyalar, hamjamiyat a`zolari huquq va imtiyozlarini kengaytirish, ramziy vositalar umumiylik darajasini oshirish va hakozolar ana shulardan iborat. Birlashgan Millatlar Tashkiloti, Evropa hamjamiyati, qolaversa, Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi va boshqalar bunga misol bo`la oladi. Funksional bo`lmagan sotsiologik yo`nalishlar tarafdorlari (Bendiks, Gouldner) funksionalchi sotsiologlar sotsial integratsiya ahamiyatini mutloqlashtirishdan ogohlantiradilar. Ularning fikricha, haddan tashqari, batamom sotsial integratsiya amaliy nuqtai nazardan hatto zararlidir, chunki u sotsial tizimni harakatsiz va mo`rt qilib qo`yadi. Bajaradigan vazifalari, sohalariga qarab sotsial dinamikaning quyidagi turlarini ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Reproduktiv dinamika. Sotsial dinamikaning bu turi tug`ilish, ishlab chiqarish, ekologiyaning sotsial jihatlarini o`z ichiga oladi. Aholi sonining o`sishi, tug`ilish miqdori, ularni belgilovchi omillar reproduktiv sotsial dinamika sohasiga kiradi. Ishlab chiqarish, ekologiya va sotsial sub`ektlar reproduktiv o`rnashmalarga aloqodor bo`ladi. 2. Maqom (status) sotsial dinamikasi. U o`z ichiga xizmat lavozimlarida ko`tarilishi yoki pasayishni, turmush darajasi va sifatini qamrab oladi. 3. Hududiy sotsial dinamika. Aholi ko`chishlari sur`ati va miqdorlarining sotsial jihatlari, katta shaxar vujudga kelishi bilan paydo bo`lgan sotsial muammolar, ishlab chiqarishning joylashtirilishi uning sotsial oqibatlari hududiy(territorial) sotsial dinamika ob`ektlaridir. 4. Ma`naviy hayot dinamikasi manfaatlar, qadriyatlar, fikrlar, normalar harakati, o`zgarishi va rivojlanishi bu soha doirasida bo`ladi. 5. Siyosiy dinamika jamiyat sotsial-sinfiy tarkibi, hokimiyat shakllari o`zgarishini tushuntirib beradi. 6. Fan-texnika dinamikasi. Fan-texnika taraqqiyotining sotsial jihatlari, ishlab chiqarish vositalari o`zgarishlarining ijtimoiy sub`ektlari hayotiga ta`siri, axborot va kommunikatsiya bilan bog`liq sotsiodinamik o`zgarishlar fan-texnika dinamikasiga kiradi. Sotsial dinamika abstrakt, mavhum qonuniyat ifodasi emas. Har bir mintaqa, ijtimoiy tuzumda o`ziga xos sotsiodinamikani ko`rishimiz mumkin. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, o`tkazilajak sotsiologiya tadqiqot albatta mintaqaviy, maxalliy sharoitlarga mos «tuzatish koeffitsientini ham o`z ichiga olishi lozim.

www.arxiv.uz Sotsial dinamika vertikal (yuqori va pastga) va gorizontal (ya`ni, parallel tomonga) yo`nalishi ro`y berishi mumkin. Yuqorida keltirilgan barcha sotsial dinamika turlarini vertikal va gorizontal yo`nalishda tekshirish mumkin. Jumladan, sotsial-sinfiy struktura elementlari harakati sotsial stratifikatsiya yondashuvi asosida qaralganda buni yaqqol ko`rish mumkin. Sotsial stratifikatsiya (lot. strato — to`shama, qatlam) sotsiologiya tushunchasi bo`lib, bu tushuncha umuman jamiyatning, ayrim sotsial guruhlarining tarkibini, ularning eng turli-tuman belgilariga: daromadi, malakasi, ma`lumoti va hakozo darajasiga qarab odatda ierarhiya (yuqori va quyi) tarzda joylashgan ijtimoiy qatlamlariga bo`linishini tavsiflaydi. Funksionalizm nuqtai nazaridan, sotsial stratifikatsiya tizimi jamiyatdagi sotsial rol va mavqelarning differentsiyasi bo`lib, u har qanday jamiyatning ob`ektiv ehtiyojidir. Sotsial stratifikatsiya, bir tomondan, mehnat taqsimoti va sotsial differentsiatsiyaning, ikkinchi tomondan esa, jamiyatda hukmron bo`lgan u yoki bu faoliyatning ahamiyatini, mavjud sotsial tengsizlikni qonunlashtiradigan qadriyatlar va madaniyat standartlarning natijasidir. Funksionalizm nazariyasida sotsial stratifikatsiya nazariyasining amaliy ahamiyati sotsial integratsiya talab va ehtiyojlari bilan asoslantiriladi. Sotsial stratifikatsiyaning «amaliy» ahamiyati shundaki, u turli xil rag`batlantirish vositalari orqali sotsial rollarning aniq tushunilishi va bajarilishiga xizmat qiladi. Hozirgi zamon sotsiologiyasida, stratalarning yagona ta`rifini hamma sotsiologlar so`zsiz tan oladigan definitsiyani topish qiyin. Biroq, aksariyat tadqiqotchilar uchun umumiy bo`lgan tomon ham bor. Bu stratalar o`rtasidagi vertikal aloqalarning o`ziga xos «lift» va «eskalatorlar» amalga oshuvidir. Jamiyatning turli sohalarida stratalardan stratalarga harakatni ko`rish mumkin. Masalan, iqtisodiyot sohasida — har bir odam millioner bo`lishi mumkin; siyosatda — yirik siyosiy mansabga erishish mumkin; armiyada — har bir askar general bo`lishi mumkin; diniy faoliyat sohasida — oliy diniy martabaga ko`tarilish imkoniyati mavjud; fan — bu faoliyatning nisbatan zoe ketadigan sohasi bo`lib, biroq bunda ilgarilash mumkin; nikoh orqali — foydali nikob vositasida jamiyatning eng yuqori pog`onalariga goyat tez ko`tarilishi mumkin. Kishilarning sotsial zinapoyadagi yuqoriga qarab siljishga intilish — ijtimoiy taraqqiyot harakatlantiruvchi kuchidir. Odam bir vaqtning o`zida bir strataga kirishi mumkin. Bu stratalar institutsional, norasmiy mezonlar asosida ajratib ko`rsatilishi mumkin ularga mos bo`lgan sotsiodinamika ham mavjud. Aytaylik, ma`lum bir odam iqtisodiy tizimda tobe mavqeni egallashi, boshqa tizimda (qiziqishlar bo`yicha klubda, futbol klubida va hakozo hukmron bo`lishi mumkin. Hozirgi zamon demokratik-huquqiy jamiyatlarda va jamoatchilik fikri munosabati g`oyat dolzarb hisoblanadi. Hokimiyat va jamoatchilik fikri sotsiodinamikasi — hokimiyat saylovi oldidan nomzodlar, ularning dasturlarini baholashni saylovchilar e`tibori qarorlarni tanlashning mexanizmini o`rganishga yordam beradi. Kishilarning saylov kompaniyasi davridagi faoliyatini belgilovchi sabablar ierarhal zanjir: mamlakat tashqi va ichki muammolari, siyosiy an`analar, mikroguruhlar, birlamchi jamoalar tazyiqi o`rganiladi. «Sotsial rivojlanish» sotsiologiyaning muhim tushunchalaridan hisoblanadi. Hozirgi zamon sotsiologiyasining etmishdoshlari deb aytsa bo`ladigan qadimgi va

www.arxiv.uz o`rta asr Sharq aa G`arb ijtimoiy falsafasi vakillari Konfutsiy, Aflotun, Suqrot, Arastu, Forobiy, Beruniy, Foma Akvinskiy, Ibn Xaldunlar jamiyat rivojlanishi omillari, harakalantiruvchi kuchlari, kelgusi jamiyat «loyihasi» va unga erishish yo`llari haqidagi masalalar o`z tarixiy davrlari chegarasida qo`ya bilishgan edi. Ayniqsa, ularning ijtimoiy rivojlanishni abstrakt, mavhum tarzda emas, balki hayotiy muammo sifatida taxlil qilishgani diqqatga sazovordir. Jumladan, Abu Nasr Forobiy shunday yozgan edi: «Insoniy vujuddan maqsad — eng oliy baxt — saodatga erishuvdir, avvalo u baxt — saodatning nima va nimalardan iborat ekanligini bilishi, unga erishuvni o`ziga g`oya va eng oliy maqsad qilib olishi, butun vujudi bilan maftun bo`lishi kerak. Keyin bu baxt saodatga olib boradigan ish-amal va vositalarning nimalardan iborat ekanligini bilib olishi zarur. So`ngra esa baxt saodatga ergashtiradigan ishlarni shaxsan bajarishga kirishmog`i lozim bo`ladi. Yangi davr ma`rifatchilari (Volter, Kondorse, Tyurgo, Gerder)ning sotsial taraqqiyot haqidagi g`oyalari bilan tanish bo`lgan. Sen-Simonning shogirdi. O. Kont sotsial rivojlanishni «sotsial dinamika» nuqtai nazardan tushuntirishga harakat qilgan. Uningcha sotsial dinamika insoniyat jamiyati rivojlanishini ketma- ketligi, bosqichma-bosqichligini qonunlarini o`rganish bilan shug`ullanadi. Kontning «Pozitiv falsafa kursi» (1830—1842) kitobida ko`rsatilishicha, «uch bosqich qonuni» mavjud bo`lib, unga ko`ra insoniyat o`zining ilgarilanma harakatida uch bosqichni: toelogik, metafizik va pozitiv bosqichlarni o`tadi. Bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o`tish xos evolyutsiya bo`lib, unda jamiyatning rivojlanishi ifodalanadi. O. Kontga ohangdosh bo`lgan evolyutsiya haqidagi g`oyalar G. Spenserda ham bor. Evolyutsiya, Spenser fikricha, tajribaning eng umumiy elementi bo`lib, tabiatning ham, jamiyatning ham barcha hodisalari tushuntirish imkoniyatini beradi. Uning «Sotsiologiya asoslari» deb nomlangan kitobining asosiy biologik va ijtimoiy organizm o`rtasidagi o`xshashlikdir. Lekin bu o`xshashlik mutloq emas. Sotsial taraqqiyotning muhim mezoni, G.Spenser fikricha, shaxsni butunlay o`ziga bo`ysundirib olgan jamiyatdan, ijtimoiy organizm, uni tashkil o`ziga buysundirib olgan jamiyatdan, ijtimoiy organizm, uni tashkil etuvchi individlarga «xizmat» qiluvchi holatga o`tishdir. Jamiyat taraqqiyotining quyi bosqichiga (garchi, uni hali to`la o`tib bo`lgan deb aytish bo`lmasada) birinchisi, ya`ni majburiy hamkorlikka asoslangan «harbiylashgan jamiyat», yuqori bosqichiga esa — ikkinchisi, ya`ni ixtiyoriy hamkorlikka asoslangan «sanoatlashgan jamiyat» mos keladi. Fransuz sotsiologi Emil Dyurkgeymda sotsial taraqqiyot haqidagi g`oyasi mehnat taqsimotiga bog`lab tushuntiriladi. Ijtimoiy rivojlanish, uningcha mexanik birdamlikka asoslangan jamiyatda mexnat taqsimotiga asoslangan organik birdamlik, hamkorlik jamiyatiga o`tishdir. Dyurkgeym sotsial taraqqiyotni ta`minlovchi omil deb mehnat taqsimoti deb qaraydi. Mehnat taqsimoti segmentar jamiyatning bardam topishiga va organik birdamlikka asoslangan jamiyatga o`tilishiga imkon beradi. Yagona evolyutsiya zanjirining dastlabki halqasi bo`lgan mexanik birdamlikka asoslangan jamiyatda sotsial struktura bir xil segmentlar sifatida bo`ladi. Segmentlar (qismlar — A.X.) iqtisodiy nuqtai nazardan deyarli mustaqil, avtonomdir; ularning ijtimoiy tashkilotlarida qarindoshlik ustun bo`ladi.

www.arxiv.uz Ularda ijtimoiy mehnat taqsimoti uchun ham extiyoj, va imkoniyat mavjuddir. Mexanik birdamdik rivojlanmagan, primitiv jamiyatlarga hosdir. Birdamlikning bu ko`rinishi individni jamiyat bilan «hech qanday vositachiliksiz» bog`laydi. Mexanik birdamlik — birdamlikning «jamoaviy» tipi bo`lib, uni tashkil etuvchi individlar bir birlariga o`xshash, ular bajaradigan ijtimoiy vazifalar ham bir xil, ularning shaxsiy xususiyatlari rivojlanmagan bo`ladi. Bunday jamiyatda individ o`ziga o`zi ega emas, u «jamiyatga tegishli narsadir», Dyurkgeym bo`yicha, bu jamiyat individning ongi jamoa ongining oddiy mahsulidir, zotan, umumiy, jamoaviy ong bo`lishi mexanik birdamlik bo`lgan jamiyatning asosiy belgisidir. Jamiyat asta-sekin o`zgara boradi. Loqal segmentlar chegarasi buzila boshlaydi, chunki, turli xil ijtimoiy aloqalar vujudga kela boshlaydi. Aloqa yo`llari va vositalari rivojlanadi, aholi tobora ko`payadi, shaharlar o`sa boshlaydi, aholi moddiy va ma`naviy zichligi oshadi va mehnat taqsimoti keng tarqala boshlaydi. Kishilarning ongi tobora tabaqalashayotgan mehnat taqsimotiga va murakkablashayotgan ijtimoiy tashkilotga mos kela boshlaydi. har bir individ tirik organizmni eslatadi va shuning uchun ham unda vujudga keladigan birdamlikni yangi ko`rinishini Dyurkgeym organik birdamlik deb atagan edi. Dyurkgeym sotsial taraqqiyotning etakchi omili mehnat taqsimoti deb qaragan bo`lsa-da, bu jarayonni avtomatizm tarzida ifodalashdan yiroq edi. Jumladan, haddan tashqari ixtisoslashuv olib kelgan salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun ijtimoiy birdamlik, hamkorlik organlari—professional uyushmalar tashkil etish g`oyasi Dyurkgeym sotsial taraqqiyot konsepsiyasida muhim o`rin tutadi. P.Sorokin «sotsial genetika»sida uning ijtimoiy taraqqiyot g`oyasi ilgari surilgan. Uningcha, «genetik sotsiologiya» yoki «sotsial genetika» sotsial evolyutsiya nazariyasi bo`lib, u butun jamiyatning yoki uning muayyan tomonlari, institutlari rivojlanish chizig`ini yoki tarixiy tendensiyalarini, shuningdek, bu tendensiyalardan og`ish va chekinishlarni tushuntirib beradi. Sorokin birinchilardan bo`lib sotsiomadaniy o`zgarishlar dinamikasi nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariya bo`yicha, ijtimoiy voqelik o`zgarishi qonunli jarayondir. Muayyan ijtimoiy — madaniy ulkan tizimlar (supersistemalar) bir-birlari bilan dialektik ravishda almashinadi. Muayyan jamiyat hukmron bo`lib turgan dunyoqarashning «o`tmaslashib qolishi» uning boshqa dunyoqarashga o`rnini bo`shatib berishga olib keladi. Bu o`z navbatida ijtimoiy muassasalar va normalarning o`zgarishiga, jamiyatning tubdan o`zgarishiga olib keladi. Jamiyatni bog`lab, birlashtirib turuvchi bir asos emirilishni va boshqa muqobil madaniy tarzning (etosning) hukmronlikka intilnshi ijtimoiy, madaniy inqiroz, urush va boshqa ijtimoiy to`fonlarga olib kelishi mumkin. Masalan, Sorokin fikricha, birinchi jahon urushi va 1917 inqilobi G`arbiy Evropa ijtimoiy-madaniy tizimidagi to`ntarishlar natija bo`lib, ularning o`zi keyingi ijtimoiy larzalarga olib keladi. Sotsiolog adabiyotda, shuningdek, qator ijtimoiy fanlar doirasida «sotsial rivojlanish», «sotsial bosqich», «sotsial taraqqiyot» tushunchalari ko`p xollarda sinonim sifatida ishlatiladi. O`quv va ilmiy ish manfaatlari bu tushunchalarni konkretlashtirishni, ularning o`z o`rnida ishlatilishini talab etadi. Sobiq, sho`ro jamiyatshunosligi aqidalariga muvofiq sotsial rivojlanish sifatiy o`zgarishlar

www.arxiv.uz (revolyutsiya) va miqdoriy o`zgarishlar (evolyutsiyaning) dialektik birligi, harakatlantiruvchi kuchlari ijtimoiy ziddiyat, sinflar kurashi bo`lgan jarayondir. Sotsial taraqqiyot (progress) esa ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning qonuniy, tabiiy-tarixiy tarzda almashinishi deb ta`riflangan edi. Sotsial rivojlanish tabiatga nisbatan nisbiy mustaqillikka olingan jamiyatning umumiy yo`nalishidagi harakatini ifodolovchi tushuncha deb olinishi mumkin. «Sotial evolyutsiya» va «Sotsial revolyutsiya» sotsial rivojlanishning shakllari sifatida qaralishi mumkin. Albatga, bunda islohot (reforma) o`zgarishlarini yo`lidagi inqilob (revolyutsiya) o`zgarishlari yo`lidagi, ularga bo`ysunadigan rivojlanish shakli deb qarash mumkin emas. Tabiatda ham, jamiyatda ham miqdoriy o`zgarishlar bilan aloqada bo`lmagan sifatiy o`zgarishlar, (bizning misolimizda inqiloblar), bo`lishi mumkin emas. Sakrashlar, inqiloblar emas, balki evolyutsiya sotsial rivojlanishning shakli bo`lishi mumkii. Bu sotial evolyutsiyaning sur`ati tashqi va ichki sharoitlar, jamiyatdagi ob`ektiv va subektiv jarayonlar nisbatiga ko`ra tez yoki sekin bo`lishi mumkin. Ijtimoiy rivojlanishda inqiloblar mavjud, lekin, ular ijtimoiy to`ntarish emas, «tez sur`atdagi evolyutsiya», deb qaralishi mumkin. Jamiyat rivojlanishining asosiy, normal yo`li esa — reforma, islohatdir. Jamiyat va uning qismlari, har bir elementi va hodisalaridagi o`zgarish va rivojlanish ob`ektiv va sub`ektia tomonlarni o`ziga oladigan qonuniyatli jarayondir. Ijtimoii hayotning har bir sohasida — iqtisodiy, sotsial, siyosiy, ma`naviy sohalarida o`zlarining ob`ektiv jarayoni deyilganda, kishilar ijtimoii faoliyat ko`rsatayotgan, ularning hohish, irodalaridan tashqarida bo`lgan sharoit va munosabatlar tushuniladi. Ijtimoiy rivojlanishning sub`ektiv jarayoni deyilganda odamlarning mafkuraviy, ahloqiy, siyosiy va emotsial-ruhiy sabablar bilan harakatga keladigan faoliyatlarni ifodalovchi tushuncha anglanadi. Ijtimoii rivojlanish sub`ektlarning maqsadga muvofiq faoliyati orqali ro`y beradi. Anglangan ehiyojlar — manfaatlar bu faoliyatni harakatlantiruvchi kuchlardir. Ijtimoii ehtiyojlar va manfaatlarni qondirilishi uchun sotsial jarayonlar boshqarilishi talab etiladi. Umumiy ma`noda boshqarish takomillashgan (biologik, texnik, sotial) tizimlarning faoliyati ta`minlash uchun, ularning dastur va maqsadlarini amalga oshirishga xizmat qiladigan funksiyadir (vazifadir). Sotsial boshqarish esa jamiyat muayyan tizimining tartiblanishi saqlanishi, mukammallashuvi va rivojlanishini ta`minlaydi. Sotsial boshqarish jarayonining asosiy bosqichlari quyidagilardan iboratdir: axborotni yig`ish va uni qayta ishlash; uni analiz etish; taqsimlash; maqsadga erishishga qaratilgan qarorning ishlab chiqilishi; rejalashtirish, dasturlashtirish; loyihalashtirish ko`rinishda umumiy qarorni bajarish uchun faoliyatni tashkil etadi; bu faoliyatni nazorat etish, kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo`yish bilan birgalikda; faoliyat natijalari haqidagi axborotni to`plash va qayta ishlash. Sotsial boshqarish ijtimoiy jarayonlarni bashorat qilshi, oldindan ko`ra bilishga asoslanadi. Shuni e`tiborga olish kerakki, bashorat kategoriyasi ikki ma`noda konkretlashadi: oldindan aytib berish (deskriptiv, ya`ni tavsiflash manosida) va oldindan ko`rsatma berish (preskriptiv, undov, amr, buyruq. ma`nosida). «Oldindan aytib berish» kelajak to`g`risidagi axborotni olish, kelajak muammolarining mumkin bo`lgan yoki kutilayotgan, hohlayotgan istiqbollari,

www.arxiv.uz holatlari, yechimlarining tavsifidir. «Oldindan ko`rsatib berish» I.S. Bestujev-Lada iborasi) — o`sha muammolarni yechish, kelajak haqidagi axborotdan foydalanish, axborotni shaxs va jamiyatning maqsadiga muvofiq faoliyatiga aylantirishdir. Zotan, sotsial boshqarishning asosiy vazifasi kishilar sub`ektiv faoliyatining ob`ektiv qonuniyatlar talablariga muvofiq kelishiga erishish, bu qonuniyatlardan samarali foydalanishdir. Sotsial boshqarish bu ma`noda ham nazariy, ham amaliy faoliyatni o`z ichiga oladi. XX asr bozor iqtisodiyoti rivojlanishi bilan boshqarish xususiyatidagi faoliyat menejment paydo bo`ldi. Menejment (inglizcha-management) — bir necha ma`noni bildiradi. Birinchidan, menejment ishbilarmonlik faoliyatiga, turmush tarzi va siyosat sohasiga ta`sir ko`rsatuvchi sotsial va iqtisodiy institut deb tushuniladi. Ikkinchidan, menejment xususiy va ijtimoiy bazis sohasida boshqarish mehnati bilan shug`ullanuvchi shaxslar majmuini bildiradi. Uchinchidan, menejment, ijtimoiy ishlab chiqarishni boshqarishning texnikaviy tashkiliy, huquqiy, ruhiy va sotsial jihatlarni o`rganadigan fandir. Oxirgi ma`noda u industrial sotsiologiya va boshqarish sotsiologiyasi bilan mos keladi. Ma`lumki, industrial sotsiologiya va boshqarish sotsiologiyasi boshqarish tizimini, shaxslararo munosabatlar tizimi va mexanizmini, mehnat faoliyatini rag`batlantirish va motivatsiyasini, tashkiliy faoliyatini o`rganadi. Menejmentning maqsadi — har qanday ijtimoiy tuzumga mos keladigan bosharishning umumiy tamoyillarini shakllantirish va ularni amalda ko`llashdir. Bularga boshqarishning maqsad va vazifalarini aniqlash, ularni bajarish uchun konkret tadbirlarni ishlab chiqish, vazifalarni bajarishdagi ketma-ketlikni belgilash, ishni taqsimlash, tashkilot ichidagi turli bo`linmalar o`zaro harajatini mutanosiblash, rasmiy ierarxal (yuqori- past) strukturani optimlashtirish (ixchamlashtirish, qulaylashtirish), shuningdek rahbarlikning samarali uslubini, sotsial mas`uliyatni aniqlash kiradi. Sotsial rejalashtirish, loyihalashtirish va prognozlashtirish sotsial boshqarishning shakllari sifatida qaralishi mumkin. Sotsial rejalashtirish — sotsial boshqarnshning dastlabki bosqichlariga xosdir. Rejalashtirish — o`ziga xos sotsial boshqarish bo`lib, uning mazmuni ijtimoiy jarayonlar maqsadini, uning ustivor tomonlarini, ularga erishishning vosita va maqsadlarini aniqlash, rejalarni ishlab chiqish va ularni bajaruvchilarga etkazish, rejalar bajarilishi ustidan nazoratni o`z ichiga oladi. Odatda, direktiv va indikativ rivojlantirini farqlashadi. Direktiv rejalashtirish yuqori organlar tasdiqlagan ko`rsatkichlar majburiy bajarilishini taqozo etadi. Indikativ rejalashtirishda reja ko`rsatkichlari yo`naltiruvchi, axborot tarzida bo`ladi. Sobiq sotsialistik mamlakatlar rejalashtirishni mutloqlashtirganlari uchun, u jamiyat rivojlanishi yo`lidagi to`siqqa aylangan edi. Bozor iqtisodi amal qilayotgan ko`pchilik rivojlangan mamlakatlarda indikativ rejalashtirish keng qo`llaniladi. Ayniqsa, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreyada rejalashtirish yaxshi samara bermoqda. 1962 yildan beri «rejali» rivojlanayotgan Janubiy Koreya jahonda etakchi o`rinlardan biriga chiqdi. Hozirgi vaqtda bu mamlakatda 1990— 1994 yillarda fanda eng ko`p qo`llanilayotgan sohalarni rivojlantirish bo`yicha reja qabul qilingan va bajarilmoqda. Sotsial boshqarishni yana bir shakli sotsial loyihalashtirish tushunchasi hali mavjud bo`lmagan, lekin yaratilishi lozim bo`lgan, shuningdek, tubdan o`zgarish

www.arxiv.uz lozim bo`lgan ob`ektlarga nisbatan qo`llaniladi. Sotsial loyihalashtirishni sotsial rejalashtirishning ko`rinishi deb ham aytish mumkin. U ijtimoiy munosabatlar, sotsial jarayonlar va aholi yashash sharoitlarni yaxshilash vositasidir. Sotsial rejalashtirish mavjud bo`lmagan yoki tubdan o`zgarish lozim bo`lgan ob`ektlarga nisbatan «rivojlanish» iborasini qo`llash qiyin. Ular yaratilgandan so`nggina rivojlanishi mumkin. Sotsial loyihalashtirish sotsial rivojlantirishni emas, balki yangi ob`ektlarning dastlabki sotsial holatini loyihalashtirishdir. Undan tashqari, agar sotsial rejalashtirishda sotsial jarayonlarning hamma boshlang`ich sifatiy va miqdoriy ko`rsatkichlarni aniq ko`rsatilgan ob`ekt bilan ish ko`rilsa, sotsial loyihada esa bu boshlang`ich tavsiflar mavjud bo`lib turgan sotsial institutdagidek bo`lmaydi. Sotsial boqarish shakllari orasida sotsial prognozlashtirish alohida o`rin tutadi. Inson va jamiyat faoliyatining bevositagina emas, balki ancha qeyin ro`y beradigan natijalarni ko`ra bilish va shunga yarasha sotsial rivojlanishni boshqarish zaruriyati sotsial prognozlashtirishni keltirib chiqardi. Turli xil mezonlar — maqsadi, vazifalari, vaqti, usuli, prognozni tashkil etishi va hokazolarga asoslanib har xil prognozlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Vaqt mezoniga ko`ra quyidagi prognozlarni qayd qilsa bo`ladi: —joriy prognozlar - soatlar, kunlar, hafta va oylar; —qisqa muddatli prognozlar- 1-5 yil oralig`ida; —O`rta muddatli prognozlar - 5-10 yil oralig`ida; —Uzoq, muddatli prognozlar - odatda, keyingi ikki-uch o`n yillikni o`z ichiga oladi; —O`ta uzoq, muddatli prognozlar — uzoq muddatlidan keyingi davr; Sotsial prognozlashtirish usullari g`oyat ko`p.Ularning eng asosiylari quyidagilardir: ekstrapolyatsiya tarixiy analogiya, kompyuterda modellashtirish, kelajak senariysi, ekspert baholar. Ekstrapolyatsiya hozirgi ijtimoiy rivojlanish tendensiyalarini kelajakka ko`chirish demakdir. Mazmuni va bajaradigan vazifasiga ko`ra prognozlarning quyidagi to`rtta asosiy turini ko`rsatish mumkin: 1. Qidiruv prognozlari. Bu prognozlar «rivojlanish qaysi yo`nalishda ketmoqda hozirgi tendensiyalar saqlanib qolganda nima ro`y beradi?» degan savolga javob beradi; 2. Normativ prognozlar. Bunda oldindan aniqlangan normalar, maqsadlar, ideallar asosida ijtimoiy xodisalarning kerakli holatiga erishish prognoz qilinadi, buning uchun maxsus takliflar — rekomendatsiyalar tavsiya etiladi; 3. Analitik prognozlar. Kelajakni tadqiqot etish metodlarning ilmiy — bilish ahamiyatini aniqlash amalga oshiriladi. 4. Prognoz ogohlantirishlar. Taxmin qilinayotgan noxush kelajakni oldini olish, odamlar ongiga ta`sir etish uchun ishlab chiqiladi. Prognozlashtirishning usullari va turlari o`rtasidagi tafovut qo`llanish ob`ektiga qarab nisbiy bo`lishi mumkin bo`lgan kamchiliklar bir vaqtning o`zida boshqalari qo`llanilishi bilan bartaraf qilinishi mumkin. . 8.Tafakkur tarzi sotsiologiyasi

www.arxiv.uz Avvalambor shuni ta`kidlamoq. lozimki, tafakkur tarzi tushunchasi sotsiologiya fanining katta ahamiyatga ega bo`lgan, lekin hali sistemali va ilmiy asosda to`liq o`rganilmagan kategoriyasidir. Bu kategoriyaning metodologik ahamiyati shundan iboratki, usiz ijtimoiy hayotning hech bir sohasi aktiv faoliyat ko`rsata olmaydi. Chunki har bir sotsial harakatlar, munosabatlar ma`lum bir shaxslar, guruhlar, millatlar va xalqlarning ongli faoliyati orqali yuzaga keladi. Ma`lumki har qanday ongli faoliyat inson tafakkurining mahsulidir. Bu ongli faoliyat o`z navbatida ijtimoiy hayotdagina mavjuddir. Shuning uchun har qanday jamiyatda taffakkur muammosi o`ta dolzarb hisoblanib kelingan. qaysi bir jamiyatda bu muammo masalalari to`g`ri yechilibdi, o`sha jamiyatda taraqqiyot, erkinlik, baraka arimaydi. Xo`sh tafakkur tarzi tushunchasi o`zi qanday tarifga ega. Bizning fikrimizcha, tafakkur tarzi — bu individlar, guruhlar, millatlar va xalqlarning ma`lum bnr ijtimoiy-madaniy muhitda vujudga keladigan ma`lum bir g`oyalarining, qarashlarining va bilimlarning to`liq, va yaxlit sistemasi bo`lib, u o`ziga xos bo`lgan taxlil qilish faoliyati, tushunish va tushuntirish jarayonlarining o`zaro dialektik munosabatlarida namoyon bo`ladi. O`ziga xos bo`lgan ijtimoiy-madaniy muhit deganda, avvalambor boy madaniy meros, diniy ong va ularning asosida shakllangan milliy qadriyatlar, urf- odatlar va milliy an`analarning butun bir majmuasini tushunmoq kerak. Shuning uchun hech kim o`z tafakkur tarzini ijtimoiy-madaniy xususiyatlardan tashqarida shakllantira olmaydi. Yuqorida ta`kidlab o`tilganidek tafakkur tarzi kategoriyasini jamiyat hayotidagi o`rni beqiyosdir. Jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va boshqa ko`plab sohalardagi muammolarni shu sotsiologik kategoriya orqali o`ziga xos yechimini topish mumkin. Tafakkur tarzining tarkibiy qismlari sifatida taxlil qilish faoliyat tushunish, tushuntirish jarayonlarini ajratib ko`rsatish mumkin. Bu tarkibiy qismlar hodisa va predmetlarni bir-birlari bilan uzviy bog`liqlikda o`rganadilar. Agar bu bog`liqlikdan biror bir tarkibiy qism ajralib qolsa biz bu hodisa va predmetlar haqida aniq, milliy tasavvur va ma`lumotga ega bo`lmaymiz. Tafakkur tarzi ma`lum bir tafakkur turlari ko`rinishida ijtimoiy voqeliqni u yoki bu aspektlarini tahlil qilishi mumkin. O`z xususiyatlariga ega bo`lgan tafakkur turlarining ma`lum bir turkumini ajratib ko`rsatishimiz va bu xususiyatlar haqida ham ma`lum bir fikr bildirishimiz zarurdir; —Pragmatik tafakkur turi. U foyda haqidagi tasavvurdan kelib chiqadi. Bu tafakkur turi ko`pgina individ, guruh va millatlarga xosdir. Ushbu tafakkur tili mazmunini tahlil qilib unga biz sira ham salbiy ma`no berishimiz mumkin emas.Chunki mavzu asosan jamiyatga foyda keltirish to`g`risidadir. —An`anaviy tafakkur tipi ma`naviy madaniyatming komponentlari; urf-odat, rasm-rusm va an`analar sistemasiga tayanadi. Bu tafakkur tipi 2 xil ko`rinishda namoyon bo`lishi mumkin. Bir tomondan u ijtimoiy hayotni ma`lum bir tomonlariga ijobiy ta`sir ko`rsatishi mumkin (yoshlarni Vatanga sadoqatli ruhida tarbiyalash, milliy o`zligini saqlash, ma`lum bnr muammolarni ochishi uchun u yoki bu maxsus yo`nalishlarni ishlab chiqish va h.k.). Ikkinchi tomondan ayrim ijobiy va progressiya faoliyatyalarni sur`atini o`shishiga halaqit qilishi mukin

www.arxiv.uz (masalan, boshqaruv ishlarida ishtirok etishini, o`z huquqlarini anglashga halaqit berishi mumkim). —Diniy tafakkur turi dinning arqonlaridan kelib chiqib shakllanadi va rivojlanadi. U boshqa tafakkur turlarining ichida eng qadimiy va ko`hnasidir. Bu tafakkur turlari ko`pgina holatlarda diniy tafakkur turi bilan uyg`unlashib ketadilar, ayniqsa an`anaviy, qadriyat, ayrim maxsus hollarda hatto pragmatik tafakkur turlari shular jumlasidandirlar. Masalan diniy va pragmatik tafakkur turlarini o`zaro dialektik munosabatlarga kirishishlari M.Veberning fikricha Evropada kapitalizm rivojlanishiga asos bo`ldi. Bizning respublikamiz sharoitlarida ham diniy tafakkur turi ma`lum bir muhim ahamiyatlar kasb etadi (ayniqsa yoshlarni keksa avlodga nisbatan mehribonchilik va hurmat asosida munosabatli bo`lishi, jamiyatdagi qusur illatlar: alkogolizm, giyohvandlik, o`g`rilik, hayosizlik va bashqa-turlariga qarshi ko`rashishi katta e`tibor bilan e`tirof etish kerak). —Avtoritar tafakkur turi avtoritstning fikrini ta`siridan kelib chiqib shakllanadi. Sharq mamlakatlarida g`arb mamlakatlariga nisbatan bu tafakkur turi kengroq tarqalgan. Chunki Sharqda jamoa (kollektivizm) prinsipi kuchli, g`arbda esa individualizm tabiyki qaerda kollektivizm hukmronlik qilsa albatta shu jamoadan har xil avtoritetlar shakllanib chiqadi, ushbu avtoritetlarning fikridan kelib chiqib jamoada tafakkurning avtoritar turi vujudga keladi. —Ilmiy taffakur turi—ilmiy informatsiyalar asosida bunyod bo`ladi, faqatgina ratsional—mantiqiy prinsiplarga asoslanadi. Uni jamiyat hodisalari va jarayonlarni mohiyatini ochib berish roli betakrordir. —Qadriyatli tafakkur turi estetik, ahloqiy g`oyalar va normalarning ma`lum bir sistemasi asosida shakllanadi. Bu estetik va ahloqiy g`oyalar va normalar individ, guruh, millatlarning, amaliy faoliyatlari vositasida shakllanadi. Bu tafakkur turining aholini estetik va ahloqan tarbiyalashda salmog`i kattadir. Aytish mumkinki bu barcha tafakkur turlarini makro darajada Sharkona tafakkur tarzi va g`arb tafakkur tarzidagi sistemaga taaluqli deb hisoblash mumkin. Bu muammolar tadqiqotlari endigina shakllanayapti. Albatta tafakkur turlarini yana ko`plab keltirish mumkin, ayniqsa yangi tadqiqotlar yordamida yangi, hali o`rganilmagan tafakkur turlarini kashf qilish mumkin. Buning uchun esa ma`lum bir bilim, tajribalar va ma`lum bir vaqt kerak bo`ladi. Yuqorida keltirilgan fikrlarga yakun yasab shuni aytish mumkinki tafakkur tarzi sotsiologiya fanining boshqa yo`nalishlarga nisbatan juda kam o`rganilgan, kam e`tibor berilgan maxsus yo`nalishidir. Chunki tafakkur tarzi insonning turmush tarzini oddiy bir ko`rinishi, uning bir qismi deb hisoblanib kelindi. Bunda tafakkurning sub`ektiv shakllarini o`ziga xos xususiyatlari, uni shakllanish va rivojlanish jarayonlari bir yoqlama asosdagina, yuzaki ravishda taxlil qilinib keldi. Vaholanki sotsiologiyaning bu maxsus yo`nalishi tadqiqotlari asosida hozirgi davrimizning eng dolzarb vazifasi bo`lgan— iqtisodiy, sotsial-siyosiy va ma`naviy xususiyatlarimizga asoslangan o`zimizning mustakdosh taraqqiyot yo`li va modelini yaratishimnz mumkin. Bu maqsad va vazifalarga erishish uchun esa butun insoniyat tomonidan yaratilgan turli xil nazariya, g`oya va konsepsiyalarni chuqur o`rganib, o`zlashtirib keyin esa bu shakllangan bilim va tajribalarni o`z

www.arxiv.uz ijtimoiy-madaniy xususiyatlarimizda shakllangan tafakkur tarzimizning filtridan o`tkazib tahlil qilishimiz kerak. Ana shundan keyingina bu bilim va tajribalarni o`z milliy sharoitlarimizga tadbiq qilishimiz mumkin bo`ladi. Shu xususiyatlarni, imkoniyatlarni va uslublarni o`z tadqiqot predmetiga mujassamlashtirgan tafakkur tarzi sotsiologiya fanining maxsus yo`nalishi sifatida o`zining tadqiqotlarida bu fanning taraqqiyoti uchun hizmat qiladigan universal yo`nalish bo`lishiga ko`plab ilmiy asoslar etarlidir, Tahlil qilish faoliyat tafakkur tarzi kategoriyasini muhim bir tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faoliyatdan tafakkur qilishlik jarayoni boshlanadi. Shuning uchun interpretatsion faoliyatisiz biz o`zimizning hech bir ongli faoliyatimizni boshlay olmaymiz. Avvalam bor interpretatsion faoliyat deganda nimani tushinish kerak? uning ta`rifi qanday ma`noga ega? Bizningcha interpretatsion faoliyat quyidagi ta`rifga ega bo`lishi mumkin: Interpretatsion faoliyat—bu predmet va hodisalarning mazmuni, ma`nosini aniqlash va bu mazmun, ma`nolarga ma`lum bir pozitsiyalardan (nazariya, individ, guruh) turib ma`lum bir ahamiyat berishi jarayonidir. Interpretatsiyaning boshlanish manbai, nuqtasi qaerda degan tabiiy savol shakllanishi mumkin. Darvoqe, qanday sharoitlarda, qanday vositalar asosida biz o`zimizning interpretatsion faoliyatimizni boshlashimiz mumkin. Bizningcha fenomenologik sotsiologiya asoschisi Alfred Pyutsning ko`pgina, yanada va aniq, fikri ushbu savolga javob bo`la olishi mumkin. Uning fikricha interpretatsion faoliyat individlardagi ma`lum bir o`tmish hayotiy tajribalari asosida shakllangan bilim va ma`lumotlarning zahirasi orqaligina amalga oshiriladi. A.Pyutsning bu g`oyalarini jamiyatimiz hayotidan, uning tarixidan istalgancha har xil lavhalar keltirib asoslashimiz mumkin. Hozirgi eng mas`uliyatli davrda, ona Vatanimiz 130 yildan ziyod davom etgan mustamlakachilikdan ozod bo`lib, hur va mustaqil davlat bo`lganida, biz ushbu Vatan farzandlari uchun uni avaylab asrashimiz va himoya qilishimiz ham farzdir, ham qarzdir. Bu sharafli va ma`suliyatli vazifani uddalamoqlik uchun barchamiz yuksak rivojlangan ongli fuqarolar bo`lishimiz zarur. Uning uchun esa halqimiz tarixi, uning madaniyati, dini, urf-odatlari va milliy an`analarimiz asosida shakllanib taraxiy etgan boy ilmiy-madaniy merosimizni chuqur va to`liq o`rganishimiz zarur. Ana shu boy ilmiy-madaniy merosimizni yaxshi o`zlashtirib o`rganishimiz bizlarda ma`lum bir bilim, tajriba va ma`lumotlarni yig`indisini shakllantiradiki, u orqali interpretatsion faoliyatni amalga oshirish mumkin bo`ladi. Agarda bu faoliyat uchun asos bo`ladigan bilim tajriba va ma`lumotlar qanchalik teran, ilmiy va keng bo`lsa interpretatsion faoliyat ijtimoiy voqelikning jarayonlarni turri, aniq va haqoniy qilib tahlil qilishga omil bo`ladi. Mabodo bu bilim, tajriba va ma`lumotlar sayoz va sohta bo`lsa natijalar aksincha bo`lishi mumkin. Demak intershretatsion faoliyat davomida predmet va hodisalarga ma`lum bir ma`no va ahamiyat berganimizdan keyin tafakkur qilishlik jarayonini dastlabki bosqichi tugab, uning navbatdagi jarayoni tushunish jarayonini o`z faoliyatini boshlaydi. Tushunish jarayoni tafakkur tarzi kategoriyasini interpretatsion faoliyatdan keyingi tarkibiy qismidir. Bu muammoning tarixiy ildizlari uzoq, o`tmishga borib

www.arxiv.uz taqaladi. Antik, O`rta asrlar falsafiy ta`limotlaridayoq tushunish muammolarini hal qilishga harakat qilingan, lekin izchil, sistemali ilk tadqiqotlar 19 asrning boshlaridan. Tushunish jarayoniga o`zini ta`rifini bergan Diltey bu jarayonni ikki darajaga ajratadi: 1. Elementar (kundalik). 7. Oliy (ilmiy). Elementar tushunish insonlarning kundalik hayotlari sharoitlarida paydo bo`ladi. Chunki jamiyatdagn hayotda insonlar bir-birlari bilan mulodatda bo`lishi uchun o`zlarini o`zaro tushunishlari kerak. Tushunishni bu oddiy shaklini manbasini Diltey quyidagicha ta`riflaydi: «Men boshqa inson nimani hoxlayotganini bilishim kerak. Shu asosida tushunishning eng avvalambor elementar shakli vujudga keladi». O`zining ma`lum bir kamchilkklarini bartaraf etish uchun elementar tushunish, tushunishning oliy shakliga - insonlarni ichki dunyosini yaxlitligini tahlil qilish mexanizmiga o`sib borishiga majburdir. Dilteyning tushunish nazariyasi boshqa mutafakkirlarni tushunish muammolarini tadqiqootiga katta ta`sir ko`rsatdi. Bu tafakkur jarayonlarining masalalarini fenomenologik sotsiologiya asochisi A. Shyuts va uning izdoshlari tushunish muammosini sotsiologiyani predmet darajasiga ko`tardilar. A.Shyuts tushunish jarayonini interpretatsiya faoliyati bilan o`zaro munosabatdaligini e`tirof etadi. Tushunish jarayonini universal maqomga egaligini ko`pgina olimlar: faylasuflar, psixologlar, sotsiologlar, tabiiy fanlar vakillari va boshqalarning ta`kidlashlari bu muammoni umummetodologik ahaiiyatga ega ekanligidan ham darak beradi. Shuning uchun ushbu muammo masalalari bo`yicha tashkil qilingan an`anaviy «dumaloq stol» anjumanlarida ko`pgina ijtimoiy, tabiiy fanlarning olimlari, metodolog va boshqa mutaxasislarning to`plashishlari bejiz emas edi. Yuqorida tushunish jarayoniga bergan ta`rifimizdan va u orqali kelib chiqadigan fikrlardan bir muhim hulosaga kelishimiz mumkinki, bizning milliy shart-sharoitlarimizda ham bu jarayon o`zgacha bir ma`no va ahamiyat kasb etadi. Agar shu bugungi ehtiyojlardan kelib chiqib, fikr yuritsak, ya`ni yosh, mustaqil davlatimizni bosqichia-bosqich bozor iqtisodi munosabatlariga o`tayotganini nazarda tutsak, bu ijtimoiy makro darajali jarayonlar tizimida tushunish kotegoriyasini ahamiyati beqiyosdir. Demak biz tushunish jarayonini interpretatsion faoliyat vositachiligida biror bir balki va ma`lumotlarni ma`nosi va ahamiyatini o`zlashtirishlik deb e`tirof etar ekanmiz, buning natijasida muhim bir holatni ta`kidlab o`tishimiz joiz bo`ladi. Haqiqiy demokratik bozor munosabatlarini milliy xususiyatlarga ega bo`lgan maxsus bnr modelini yaratish ko`p tomonlama insoniyat bosib o`tgan tarixiy taraqqiyot yo`li davomida yaratilgan har xil bozor iqtisodini munosabatlarining ma`nosi, shakli va ahamiyatini tushunishdan yuzaga keladi. Shuning uchun bunday muhim sotsiologik tadqiqotlarni doimo takomillashtirib borishligi ko`pgina umumiy va xususiy muammolarni yechimini topishga muhim bir omil bo`lib xizmat qiladi. Tafakkur tarzi kategoriyasini yakunlovchi zvenosi bo`lib tushuntirish jarayonida namoyon bo`ladi. Bu jarayon tafakkur tarzining avvalgi ikki tarkibiy qismi bilan juda uzviy bog`liqdir, uning tadqiqotlarini natijasi ularni yanada takomillashuviga muhim bir omil bo`lib xizmat qiladi. Bu tafakkur jarayonini

www.arxiv.uz tarixi ham qadim zamonlarga borib taqaladi. Shunday qilib yuqorida ko`rsatilgan olimlarning fikrlarini tahlil qila turib biz quyidagi ta`rifni tushuntirish jarayoniga qo`llashimiz mumkin. Tushuntirish jarayoni — bu individlarning ongli faoyaiyati orqali ma`lum bir predmet va hodisalar haqida o`zlashtirilgan bilim, tajriba va ma`lumotlarni bir-birlariga O`zaro uzatish va mustahkamlashdir. Tushuntirish jarayoni tafakkur tarzi kategoriyasining boshqa tarkibiy qismlariga o`xshab ijtimoiy hayotning har bir sohasiga xosdir. Avvalambor bu jarayonsiz vorislik prinsipi haqida umuman so`z yuritib bo`lmaydi. Bizga ma`lumki bu prinsip taraqqiyotning eng muhim manbalaridan hisoblanadi. Ikkinchidan, tushuntirish jarayonisiz fan, iqtisod, madaniyat, xullas qisqacha qilib aytganda jamiyat hayotining hech bir sohasini ravnaqini umuman tasavvur ham qilib bo`lmaydi. Agarda bobokalonimiz al-Xorazmiy o`zlari o`zlashtirgan bilim, tajriba va ma`lumotlarni boshqa insonlarga tushuntirmaganlarida nafaqat o`z zamondoshlari, balkim bizlar ham ularning matematika sohasidagi olamshumul kashfiyotlaridan bebahra bo`lardik. Yoki bo`lmasam hazrarati Alishsr Navoiy o`z ilmiy izlanishlarining natijalarini mashhur asarlarida keng targ`ib etib tushuntirishlari tufayli turkiy tilning rivojlanishi jadallashdi va uning ahamiyati ham keskin oshdi. Tushuntirish muammosiga oid bildirilgan fikrlarni ijtimoiy hayotning har sohasidan istalgancha misollar keltirib asoslash mumkin.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O`zbekiston», 1997. 2. I. A. Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.,«O`zbekiston», 1999. 3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o`quv yurtlari professor o`qituvchilari faoliyatini rivojlantirish bo`yicha tavsiyalar. Ta`lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg`or tajribalar. T., 3—6, 1997. 4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta`lim taraqqiyoti. Ta`lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg`or tajribalar. T,2, 1998. 5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo`mi resursami v regionalno`x sistemax. T., «Fan», 1991. 6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno`x protsessov. T.,«Fan», 1979. 7. Aitov N.A. Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996. 8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno`e aspekto`. M., «Nauka», 1987. 9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo`sl. M., 1991. 10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo`sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M., 1994. 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Sotsiologiyada tarmoq yo`nalishlar

Umumiy sotsiologiyada gender muammosi

Sotsiologiyaga kirish

Sotsiologiyada ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning o’rganilishi

Sotsiologiyada etnik mansublik jarayonlarining o’rganilish darajasi