Sotsiologiyada ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning o’rganilishi - Социология - Рефераты

Sotsiologiyada ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning o’rganilishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97.5 KB

Sotsiologiyada ijtimoiy guruhlar va tashkilotlarning o’rganilishi Reja: 1. Birlamchi va ikkilamchi guruxlar haqida tushuncha. 2. Byurokratiyalar ichidagi rasmiy va norasmiy munosabatlar. 3. Oligar va nooligarxik tashkilotlar. 4. Hozirgi dunyoda tashkilotlarga ta’sir etuvchi omillar. 5. Karser tashkilotlar haqida tushuncha.

Biz mansub bo’lgan barcha guruhlar biz uchun bir xil ahamiyatga ega emas. Ba’zi guruhlar hayotimizning ko’plab jihatlarini qamrab oladi va boshqalar bilan shaxsiy aloqalar o’rnatilishiga sabab bo’ladi. Amerikalik sosiolog Charlz Xorton Kuli (1864—1929) emosional aloqalar bilan bog’langan kichik assosiasiyalarni belgilash uchun birlamchi guruh atamasini qo’llagan. Kuli birlamchi guruhlarni ideallashtirib yuborar edi, lekin bunday baholashga tanqidiy yondashish lozim. Masalan: oila hayoti har doim ham tinch va osoyishta o’tmaydi, oilalarda ko’plab noteksliklar va dushmanlarcha munosabat ham uchraydi (12-bob, «Qariydoshlik, nikoh va oila»). Ikkilamchi guruh — doimiy tarzda uchrashib turadigan, lekin shaxsiy aloqalarga ega bo’lmagan insonlar guruhidir. Albatta, hayotda birlamchi va ikkilamchi guruhlar o’rtasidagi farq unchalik yaqqol sezilmaydi. Masalan, qo’mita majlislarida doimo uchrashib turadigan insonlar do’stlashib, keyinchalik norasmiy uchrashuvlar ham o’tkazib turishlari mumkin. Rasmiy tashkilotlar An’anaviy jamiyatlarda insonlarning butun hayoti kichik guruh ichida o’tar edi. Masalan: an’anaviy Xitoy jamiyatida qishloq aholisi davlat amaldorini kamdan- kam ko’rishi mumkin edi. Davlat farmonlari ular hayotiga deyarli ta’sir qilmas edi. Buni bugungi holat bilan taqqoslab ko’ring. Qilayotgan barcha ishlarimiz amaldorlar qaroriga bog’liq: bir hatgo, bu amaldorlarni hukumat deb ham ataymiz. Har qanday muhim hodisa — tug’ilish, nikoh yoki o’lim - qayd qilinishi kerak. Davlat tashkilotlari ta’lim, sanitariya, yo’llar tizimi, kommunal xizmatlar, atrof- muhitni nazorat qilish, milliy pul tizimi va hokazo turdagi faoliyatimiz uchun zarur bo’lgan resurslar bilan, qisman bo’lsada, ta’minlaydi. Ko’pchiligimiz katta tug’rukxonalarda tug’ilganmiz va bir necha o’nlab boshqa, yangi tug’ilgan chaqaloqlardan ajratish uchun bizga belgi qo’yishgan. Barchamiz maktabga, kollejga borganmiz. Mehnat faoliyatimiz mobaynida biz firmalarda, moliyaviy kompaniyalarda, bankda yoki davlat tashkilotlarida ishlashimiz mumkin. Agar hayotimiz davomida telefon yoki xat orqali boshqalar bilan aloqa qilishni xohlasak, uyimiz yorug’ va issiq bo’lishini istasak, gazeta va

jurnallar o’qib, televizor ko’rib, radio eshitib ma’lumot olishni va hordiq chiqarishni xohlasak, biz doimo tashkilotlarga bog’liq bo’lib qolaveramiz. Tashkilot — bu maxsus maqsadlar uchun ajratilgan noshax-siy aloqalar asosida faoliyat olib boruvchi insonlardan tashkil topgan yirik birikmadir. An’anaviy dunyoda ko’pchilik ijtimoiy tizimlar uzoq vaqt odatlar va an’analar ta’sirida rivojlanib kelgan. Boshqa tomondan, tashkilotlarning ko’pchi-ligi loyihalashgan, ya’ni ma’lum maqsadlarda ta’sis etilgan va shu maqsadlarga erishishga yordam beradigan maxsus binolar-da joylashgan. Kasalxonalar, kollej yoki firmalar joylashgan binolar, odatda aynan o’sha tashkilotlar uchun moslashtirilgan. Bugun biz uchun tashkilotlar nega bunchalik muhimligini tushunish qiyin emas. Dunyoda sanoatlashish sodir bo’lgunicha insonning ovqat topish, bola tarbiyalash, ish va dam olish kabi asosiy ehtiyojlari yaqin qarindoshlar va qo’shnilar doirasida qondirilar edi. Zamonaviy jamiyatlarda insonlar har qachon bo’lganidan ko’proq bir-birlariga bog’liqsirlar. Ko’plab ehtiyojlarimiz biz hayotda hyech qachon uchratmaydigan va ehtimol bizdan minglab mil uzoqsa yashaydigan kimsalar tomonidan qondiriladi. Bunday sharoitda tashkilotlar faoliyatini va resurslarni koordinasiya qilish bo’yicha katta ishlar bajarilishi kerak. Byurokratiya Barcha zamonaviy tashkilotlar byurokratik xususiyatga ega. Byurokratiya so’zi 1745 yilda de Gurne tomonidan iste’molga kiritilgan. U «idora» va «yozuv stoli» ma’nolarini anglatadigan «byuro» so’ziga yunoncha «boshqarmoq» fe’lini qo’shgan. Shunday qilib «byurokratiya» so’zi amadsorlar hokimiyati degan ma’noni anglatadi. Avvaliga bu so’z faqat davlat idoralariga nisbatan qo’llanilgan, lekin uning ma’nosi asta-sekin kengayib, hozirda har qanday katta tashkilotga nisbatan qo’llaniladi. Boshida bu so’z kamsitish ma’nosida qo’llanilgan. De Gurne amaldorlarning ortib borayotgan kuchini «byuromaniya kasalligi» deb atagan. Fransuz yozuvchisi Balzak byurokratiyani «olchoqdar tomonidan boshqariladigan ulkan hukumat» deb ataydi. Bunday qarash hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Byurokratiya deganda, odatda, ortiqcha ovoragarchilik, samarasizlik va isrofgarchilik yo’lga ko’yiadi.

Satirik Siril Nortkot Parkinson amaldorlar bo’sh vaqtlarini to’ldirish uchun o’z faoliyati doirasini cheksiz kengaydorlar o’z boshqaruvidagi aholiga ko’proq soliq solish va mablag’ning katga qismini o’zlashtirib olish uchun o’z mansabidan foydalanar edilar. 4. Tekshiruvlar va boshqa ochiq usullar bilan faoliyatni baholash qarindosh- urug’chilik, oshna-og’aynichilik va boshqa shaxsiy aloqalar yordamida mansab egallanishini to’la bartaraf etmasada, ancha cheklaydi. Veber, tashkilot ideal turdagi byurokratiyaga qanchalik yaqin bo’lsa, u o’z vazifalarini shunchalik yaxshiroq bajaradi, deb hisoblaydi. U byurokratiyani murakkab mexanizm bilan takqoslar edi. Shunga qaramay, u byurokratiya ortikcha qogozbozlik keltirib chiqarishini va ijodiy qobiliyatni qo’llashga kam imkon berishini tan olar edi. Hayotimizdagi byurokratiya injiqliklari va amaldorlar hukmronligi biz byurokratik tash-kilotlarning texnik samaradorligi uchun to’layotgan badal bo’lib qolmoqda. Byurokratiyalar ichidagi rasmiy va norasmiy munosabatlar Byurokratiyani tahlil qilishda Veber asosiy e’tiborni tashkilot ichidagi rasmiy munosabatlarga karatgan. Tashkilot qanchalik byurokratlashgesh bo’lsa, uning vazifalari shunchalik aniq va mufassal bo’ladi. U barcha tashkilotlar tarkibida mavjud bo’lgan kichik guruhlar ichidagi norasmiy munosabatlar haqida hyech narsa demagan. Byurokratiyalarda faoliyatning norasmiy ko’rinishlari, ko’p holda ma’lum moslashuvlikka eri-shish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Blau o’zining klassik asarida davlat tashkilotidagi norasmiy munosabatlarni o’rganib chikqan. Bu tashkilot xodimlarining vazifasi soliq to’lashdagi turli qonunbuzarlik usullarini aniqlashdan iborat edi. Xodimlar qiyinchilik tug’dirgan muammolarni yechishda o’zlarining bevosita rahbarlari bilan maslahatlashishlari kerak edi. Qoidaga ko’ra, uyaar o’zlari bilan bir pogonada turgan hamkasblari bilan maslahatlashishlari mumkin emas edi. Lekin ularning ko’pchiligi layoqatsiz ko’rinib qolishdan va natijada, o’sish imkoniyatlari kamayib ketishidan qo’rqib, boshliqlarga murojaat etishni xoxlamas edi. Shuning uchun, odatda, ular rasmiy qoidani buzib bir-birlari bilan maslahatlashar edilar. Bu nafaqat aniq maslahat

olishga yordam berar, balki yakka ishlash bilan bog’liq xavotirni ham kamaytirar edi. Bir tabaqada ishlovchilar orasida bir-biriga sodiq inoq xodimlar guruhi, boshqacha so’z bilan aytganda, birlamchi guruh shakllandi. Blau shunday xulosaga keldiki, buning natijasida xodimlar duch kelgan muammolar ancha samarali hal qilinar edi. Guruh ichida rasmiy qoidalarda belgilanganidan ancha ko’proq tashabbusga va javobgarlikka imkon beradigan norasmiy harakatlar paydo bo’ldi. Norasmiy tarmoqlar tashkilotning barcha tabaqalarida shakllanishi mumkin. Uning eng yuqori cho’qkisida qaror qabul qilinishida shaxsiy munosabatlar rasmiy aloqalardan qo’ra muhimroq rol o’ynashi mumkin. Masalan, korporasiyalar siyosatini direktorlar va hissadorlar kengashi belgilaydi, deb hisoblanadi. Aslida esa, qarorlarni kengashning bir necha a’zosi norasmiy ravishda qabul qiladi, kengash esa ularni faqatgina tasdiqlaydi. Bunday norasmiy aloqalar turi korporasiyalar o’rtasida ham mavjud. Firmalar rahbarlari, odatda, bir biri bilan ko’rishib turadilar, bir klubga a’zo bo’ladilar, bo’sh vaqtlarini birga o’kishdilar. Norasmiy aloqalar tashkilotning samarali faoliyat ko’rsatishiga qanchalik yo’l beradi yoki to’sqinlik qiladi, degan savolga javob berish oson emas. Veber ta’riflagan ideal turga yaqin tizimlarda norasmiy harakatlarning juda ko’p usullari yaratilmoqda. Buning sababi qisman shundaki, qayishqoqlik yetishmasligi rasmiy qoidalarni norasmiy talqin qilish orqali bartaraf etilipsh mumkin. Zerikarli ish bilan mashg’ul bo’lganlarga norasmiy munosabatlar qiziqarliroq ish sharoiti yaratishga yordam beradi. Yuqori mansabdor shaxslar o’rtasidagi norasmiy munosabatlar samarali bo’lib, tashkilot faoliyatida birdamlikka imkon yaratiladi. Boshqa tomondan, bunday aloqa qiladigan xodimlar o’z shaxsiy manfaatlarini tashkilot manfaatlaridan ustun qo’yipsh mumkin. Byurokratiya va oligarxiya Veber yaratgan byurokratiya modelidan shunday xulosa kelib chiqadiki, hokimiyat odatda eng cho’qqida jamlangan bo’ladi. Katta tashkilot piramidaga o’xshaydi va uning ustki qismida juda kam hokimiyatga ega bo’lgan ko’pchilik joylashadi. Veberning shogirdi va hamkasbi Robert Mixels bu xulosadan foydala- nib, oligarxiya gpemir qonunini ishlab chiqsi5. Oligarxiya — bir necha shaxsning

hokimiyatga ega bo’lshidir. Mixels fikricha, tashkilot qanchalik katta bo’lsa, uning byurokratlashish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi va hokimiyat yuqori mansabga ega bo’lgan bir necha shaxs qo’lida jamlanadi. Mixels o’z tezisini ommaning siyosiy qarorlar qabul qilinishida kengroq ipggirok ztishini maqsad qilib olgan (Germaniya sosial-demokratik partiyasi rivojlanishining taxdili bilan bog’laydi. XX asrning 1-chi yilligida bu partiya Germaniya siyosatida asosiy kuchlardan biriga aylandi. Partiya saflari kengaygani sari Uning muvaffaqiyatlari ichki byurokratiyaning o’sishiga olib keldi. Qo’l ostidagi rahbarlar ya’ni, bir necha yuqori lavozimdagi partiya amaldorlari tomonidan monopollashtirilganini ko’rsatishga harakat kildi. Taqsir taqozosi bilan sosial-demokratik partiyada hokimiyat, xuddi u kurashayotgan konservativ partiyalarda bo’lgani kabi bir necha shaxsning qo’lida edi. Mixels fikriga ko’ra, bu tendensiya har qanday yirik tashkilotda namoyon bo’ladi. Bir necha shaxsning boshqaruvi yirik tashkilotlar byurokratik tabiatining qochib qutulib bo’lmas jihatidir. Agar Mixels goyalari asosli bo’lsa, ulardan barcha demokratiyani qadrlaydigan insonlar uchun muhim oqibatlar kelib chiqadi. Mixelsning o’zi avvaliga sosialistik ideallarga sodiq bo’lgan, keyinchalik esa ulardan voz kechgan. Xuddi Veber singari, Mixels ham zamonaviy jamiyatdagi tig’izlik sabablarini bir tomondan byurokratiyaga intilish, ikkinchi tomondan, demokratiyanint rivojlantirilishi bilan bog’lagan. Ommaviy demokratiya fakdtgina doimiy saylovlar va yaxshi rivojlangan partiya tashkilotlari sharoitida mavjud bo’lishi mumkin. Ular esa, o’z navbatida, byurokratiyaning shakl-lanishiga olib keladi, chunki partiyalarni boshqarish uchun kun bo’yi band bo’ladigan amaldorlar zarur. Demokratiya omma-ning siyosiy faoliyatda qatnashishiga keng yo’l ochadi, deb hisoblanadi; lekin demokratik partiyalarning mavjudligi kichik rahbar guruhlari tomonidan boshqariladigan yirik byurokratik mexanizmlar paydo bo’lishiga olib keladi. Mixels haqmi? Albatta, yirik tashkilotlarda hokimiyat kichik guruh qo’lida jamlanadi, lekin, shunga qaramay, oligarxiyaning temir qonuni Mixels

aytganichalik qatiy emas, deyishga asos bor. Oligarxiya va byurokratik markazlashish o’rtasidagi bog’liqlik unchalik aniq emas. Avvalambor, shuni ta’kidlash kerakki, hokimiyatning har xilligi faqatgina tashkilotning katta-kichikligiga bog’liq emas. Kichik guruhlarda ham hokimiyat darajasida aniq farqlar bo’lishi mumkin. Masalan, kichik biznesda katta tashkilotga qaraganda nazorat ancha qatiyroq bo’lishi mumkin, chunki rahbar xodim faoliyatini bevosita kuzatish imkoniyatiga ega. Tashki-lot kattaygani sari, boshqaruv munosabatlari erkinroq tus oladi. Quii va o’rta pogonalarda turganlar yuqorida ishlab chiqiladigan siyosatga unchalik ta’sir o’tkaza olmaydilar. Lekin boshqa tomondan, ma’lum masalaga layoqat bilan bog’liq byurokratiyaga xos ixtisoslashish tufayli, byurokratik iyerarxiyaning cho’qqisida turganlar quyi pogonalarda qabul qilinayotgan qarorlar ustidan nazoratni qo’ldan chiqarib yuboradilar. Xodimlar doimo u yoki bu darajada o’z rahbarligini boshqarib turishlari mumkin. Masalan, biror davlat xiemati xodimi o’z boshlig’iga masalani shunday taqdim etishi mumkinki, unga faqatgina bir yechim ma’quldek tuyuladi. Tashkilot ichida hokimiyat vakolati, ko’pincha, rahbarlardan xodimlarga ochiqdan-ochiq topshirilishi mumkin. Rey Pal va Djek Unkler turli kattalikdagi korporasiyalarni bopgqaruvchi direktorlar orasida tadqiqot o’tkazdilar. Ular aniqladilarki, vakolatni topshirish kichiklardan ko’ra yirik firmalarda ko’proq sodir bo’ladi. Yirik kompaniyalarda boshliqlar turli bo’limlarning faoliyatini muvofiqlashtirish bilan, krizislarni bartaraf etish bilan, byudjetni tahlil qilish bilan shunchalik band bo’ladilarki, ularda ijodiy fikr-lashga vaqt juda kam qoladi. Ular ishlab chiqarish bilan bog’liq masalalarni yechishni ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish va daromadni ko’paytirish vazifalari bilan shug’ullanadigan xodimga topshiradi. Ko’plab boshliqlar ularga bergan tavsiyalarni shundayligicha qabul qilib olganliklarini e’tirof etganlar. Nooligarxik tashkilotlar Mixelsning tadqiqotlaridan so’ng markazlashishga moyil tashkilot turlarini aniqlashga ko’p marta harakat kilindi. Isroildagi kibbuslar va Yugoslaviya sanoatidagi ishchilar o’z-o’zini boshqarish tizimi bunga misol bo’la oladi.

Kibbuslar daromad va hokimiyat darajasida farkdanish deyarli bo’lmagan egalitar ishlab chiqarish tizimini tatbiq etish uchun maxsus tashkil qilingan. Yugoslaviya korxonalarida ishchilar firma rahbarlarini ovoz berish orqali saylanadigan yuzaki sanoat demokratiyasi tizimi tatbiq etilgan. Tannenbaum va uning xodimlari besh mamlakatdagi firma-larning qiyosiy tahlilini o’tkazdilar, shu jumladan, kibbuslar va Yugoslaviyadagi sanoat korxonalarini, shuningdek Avstriya, Italiya va AQShdagi biznes tashkilotlari faoliyatini o’rganib chikdilar. Tadqiqotda ham katta va kichik firmalar ko’rib chikilgan; bu tadqiqot Mixelsning tashkilot va oli-garxiyaga qarashlari bilan bevosita bog’lanadi. Tadqiqot natijasida turli jamiyatlardagi tashkilotlar o’rtasida katta farq mavjudligi aniqlandi. Tashkilot kattaligi undagi markazlashish va iyerarxiyaga kuchli ta’sir o’tkazishi isbotlanmadi. Ma’lum davlat ichida xdmda turli davlatlarda ba’zi kichik firmalar ba’zi katta firmalarga qaraganda ko’proq (iyerarxik xususiyatga egadirlar. Kichik va katta kibbuslar va Yugoslaviya korxonalarida iyerar hokimiyatning klan shakllari byurokratik tizimlardan tubdan farq kiladi va hozirgi jamiyatning ko’pchilik strukturasi uchun samarali byurokratiyaga qaraganda ancha yuqoriroqsir. Klanlar bir-birlari bilan qalin shaxsiy aloqalari bo’lgan insonlar guruhidir. Yapon firmalaridagi ishchi guruhlarida ham norasmiy ravishda klanlar shakllanadi. Hozirgi dunyoda tashkilotlarga ta’sir etuvchi omillar Malakali mutaxassislar Hozirgi kunda barcha tashkilotlar bilim, tajriba va axborot uzatishga bog’liqdir. Malakali mutaxassislar texnikaviy bshshmlarni rivojlantirishga ixtisoslashadilar. Kasb tajribasini shunchaki byurokratik majburiyatlar bilan tenglashtirib bo’lmaydi, chunki uzoq o’rganish muddati talab qilinadi, buning ustiga mutaxassislar o’z vazifalari turiga ko’ra, milliy, va hatto xalqaro jamiyatlarga mansub bo’ladilar. Mutaxassislar yirik tashkilotda ishlaganlarida, boshqaruv iyerarxiyasiga unchalik mos kelmaydilar. Ular odatda iyerarxiyaning quyi va o’rta poyunadagilariga qaraganda ko’proq mustaqillikka egalar. Masalan, professor va o’qituvchilar

universitet va kollejlarda ishlab, talabalarga dars berganlari uchun maosh oladilar, lekin ilmiy ishlarda ular o’z fani bilan bog’liq xalqaro parametrlarga asoslanadilar. Ular odatda leksiyalar kur-sini tanlashda katta erkinlikka egalar, va qanday leksiyalar to’plami diplom olish uchun yetarli malakani ta’minlashi borasida o’zlari mustaqil qaror chiqaradilar. Ular byurokratik iyerarxiyadan tashqarida turadilar, deb aytish mumkin. Administrativ-boshqaruv apparati o’quv dasturini amalga oshirish uchun zarur moliyaviy va moddiy resurslarni taqsimlaydi, v^ ularning vazifalarini byurokratik majburiyatlar, deb atash aniqroq bo’ladi. Xuddi shu narsa kasalxonadagi vrachlar va boshkaruv apparatiga ham tegashshidir. Mutaxassislarning tashkilotda o’z vazifalarini belgilashdagi mustakillik darajasi bir necha omillar bilan belgilanadi: tashkilotniag’ kattaligi va byurokratlashganlik darajasi, kasbning tabiati, xodimlar a’zo bo’lgan profeyessional birlashmaning mustahkamliga. Qarama-qarshi misollar tariqasida kasallarga qarash va yurisprudensiyani ko’rib chiqamiz. Tibbiy hamshiralar mutaxassis hisoblanadi, lekin ularning ish sharoitidaga mustaqillik darajasi yuqori emas. Kasalxonalar — hamshiralar, katta hamshiralarga va boshqa tibbiy xodimlarga bo’ysunadigan qatiy byurokratik tashkilotdir. Tibbiy hamshiralar assosiasiyalari ularning mehnat sharoitlary qoidalarini belgilaydi, lekin ular bu qoidalarga amal qilinishni ta’minlay olmaydi. Yuristlar, xususiy amaliyot bilan shug’ullanmay, katta tashkilotda ishlasalar ham, o’z vazifalarini belgilashda tibbiy hamshiralarga qaraganda ko’proq musxaqillikka egalar. Yuristlarning professional assosiasiyalari juda kuchli; ular yuristlar amal qiladigan xulq-atvor kodeksini ishlab chikadilar. Yuristlar ma’lum ma’muriy qoidalarga amal qiladilar, biroq ularning faoliyatini faqatgana yuridik assosiasiya a’zolarigana tekshira oladi. Aytaylik, ma’lum bir kompaniyada ishlovchi yurist g’azablangan xaridor tomonidan qo’zg’atilgan sud ishida kompaniya manfaatlarini ximoya qilishi kerak. Kompaniya unga bu ishni topshirishi mumkin, lekin unga bu ish borasida yo’l- yo’riq ko’rsata olmaydi. Deyarli har doim bu yuristning professional kompetensiyasi bilan bog’liq bo’lib, yollovchi unga aralashmasliga kerak, deb hisoblanadi.

Mutaxassislar tashkilotda ega bo’lgan obro’sining katga kismi, uning kompaniya xizmat ko’rsatadigan keng ommaga kuratorlik qilish roli bilan belgilanadi. Kurator — bu malum narsaga yetishish yo’lini beltilaydigan odam (bu vaziyatda — malakaga). Masalan, professional inspektor va muhandislar quri-lish lisenziyalari berilishini nazorat qiladi; universitet professorlari va o’qituvchilari kim ilmiy daraja yoki diplom olishini belgilaydi; ijtimoiy ta’minot xodimlari kimga moddiy yordam ko’rsatish zarurligini belgilaydilar. Sanab o’gilgan hollarda mutaxassislarning mustakillik darajasi yuqorida qayd etilgan omillar bilan belgilanadi. Hozirga jamiyatlarda professional faoliyat bilan shug’ullanuvchi odamlar soni kun sayin oshib bormoqsa. Tashkilotlar maxsus bilim va malakaga tobora ko’proq asoslanishga majbur bo’layotganlari tufayli, byurokratik iyerarxiya tizimlariga katta og’irlik tushmokda. Professionallar orasida yirik tashkilotlardan tashqarida ishlashga moyillik sezilmoqda; ular o’zlarining kichik firmalarini ochib, o’z xizmatlarini taklif etmoqsalar. Malakali mutaxassislar ulushi katta bo’lgan tashkilotlar an’anaviy tashkilotlarga qaraganda ko’proq boshqaruv epchilligiga egadir. Axborot texnologiyalari Tashkilot tuzilmalariga doimiy ta’sir o’tkazuvchi yana bir omil — bu axborot texnologiyalari, yani kompyuter va elektron aloqa vositalarining rivojlanishidir. Axborotni qayta ishlash avtomatik tizimlari bir qator jarayonlarda keng qo’llaniladi. Har doim biror kimsa banqsan pul olsa, yoki samolyotga bilet sotib olsa, u kompyuter aloqa tizimi bilan aloqa qiladi. Ma’lumot yer sharining kompyuter tizimiga ulangan qaysi nuqtasida qayta ishlanishi mumkin, va insonlarning bevosita aloqa qilishiga hojat yo’q. Asosiy ishni inson emas, mapshna bajaradigan to’la «elektron ofis» yaratilishiga hali uzoq va bu yo’lda bir kator muammolarni hal etish lozim. Shunga qaramay, tashkilotlarda ko’plab vazifalarni elektronika zimmasiga yuklash tendensiyasi kuchaymoqda. Matn muharrirlari, kompyuter tizimlari, faksimil aloqa boshqaruv faoliyatini ancha o’zgartirib yubordi. Amerikaning bir necha ilg’or

banklarida pul o’tkazishni amalga oshiradigan kredit bo’limlari to’la avtomayalashtirilgan. Banklar, shuningdek, bank hisoblarini yurigish bo’yicha ko’plab; operasiyalar avtomatlashtirilgan, Nyu Yorkdagi «Sitikorsh bo’limida o’tkazilgan tadqiqot shuni ko’rsatadiki, avtomatlashtirishdan avval bir kredit xatini to’rt kishi 3 kun davomida 1 ko’rib chiqar edi. Elektron uskunalar o’rnatilgandan so’ng xuddi shu ishni bir kishi bir necha daqiqa ichida qiladigan bo’ldi, 70- yillarda mazkur bank o’z xizmatchilari sonini 6 mingga qisqartirdi. Banklar bu texnologiyadan ko’p foyda ko’rgan tashkilotlar bo’ldi, chunki bank faoliyatining katga qismi raqamlar bilan bog’liq. Kompyuterlashtirish juda qulay usul bo’lib, hozir milliy va xalqaro tarmoqlar bo’yicha ulkan ma’lumotlar yig’indisi uzatiladi. Elektron to’lov tizimi bank ishining texnologik rivojlanishining asosidir. Bu tizim yordamida chek har qayerda qabul kilinishi va nakd pulga aylantirilishi mumkin, bunda 1 chek bankning ma’lum bo’linmasida qoladi, u haqida ma’lumot esa elektron vositalar orqali kliring yig’imiga yuboriladi. Elektron to’lovlar tizimi paydo bo’lishi bilan uyda o’tirib bank operasiyalarini bajarish imkoni tug’ildi. Mijozlar 1 bank kompyuteriga ulangan uydagi terminal orqali ma’lumot 1 olishlari va operasiyalarni bajarishlari mumkin. Ular hisobot bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish, bir hisobdan boshqasiga pul o’tkazish imkoniyatiga ega. Agar uyda bank operasiyalarini bajarish keng tarqaladigan bo’lsa, bu bank xizmatchilarining soni qisqarishiga olib keladi. 1982 yilda «Renk Kseroks» firmasi ba’zi mahsulot turla-rining sotish hajmi tushib ketganini aniqladi va xarajatlarni kamaytirishga majbur bo’ldi. Bunday hollarda qo’llaniladigan an’anaviy usul ishchilar sonini qisqartirishdir. Buning o’rniga firma xodimlarining bir qismini mustaqil; maslahatchilarga aylantirib, ular uylarida o’z vazifalarini ch bajarish uchun «Ksanadu» deb nomlangan kompyuter tarmog’i 1 tashkil etdilar. Keyin kompaniya ularning ish vaktining katta kismini bir necha yilga sotib oldi, bo’sh vaqtlarida esa ular o’z xohishlariga ko’ra turli mijozlar bilan ishlashlari mumkin edi. Buning boisi shu ediki, kompaniya o’z xodimlarining yuqori malakalaridan kerakligicha va arzonroq narxda foydalanishi

mumkin edi. O’z navbatida sobiq xodimlar o’z 1 bizneslarini tashkil etishga imkon qozondilar. Shunday qilib har ikkala tomon ham yutib chikdi. An’anaviy jarayonlarning ko’pi yo’q bo’lgani sari yirik kompaniyalar kuchayib, kichikroq, elastik tadbirkorlikka moyillik paydo bo’ladigandek tuyulishi mumkin, lekin bunday xulosalarga ehtiyotkorlik bilan yondashmoq kerak. Bu yo’nalishda ba’zi tendensiyalar yo’q emas, lekin ularning ta’siri juda cheklangan. Aslida, tashkilotlar hozirgidan ko’ra ancha nomarkazlashgan bo’lishiga hyech qanday to’siq yo’q. Boshqaruv ishlarining ko’p qismi uyda, telekommunikasiya tizimlari orqali bajarilishi mumkin. Buyuk Britaniya, AKDP va boshqa davlatlarda bir necha yirik firmalar uyda ishlovchi xodimlarini bog’lovchi kompyuter tarmog’ini o’rnatadilar. Lekin bu usul kutilganidek keng tarkalmadi. Kompyuter terminallari hamkasaba va do’stlar bilan shaxsan aloqa qilishning o’rnini bosa olmadi, boshkaruv esa o’zining «ko’rinmas» xodimlarini nazorat kila olmadi. Tashkilotdarsing jismoniy muhiti Avval ta’kidlanganidek, ko’ggchilik zamonaviy tashkilotlar maxsus yaratilgan muhitda ishlaydilar. Ular joylashgan binolar ular faoliyati bilan bog’liq o’ziga xos xususiyatlarga ega; lekin umumiy me’moriy xususiyatlar ham mavjud. Masalan, kasalxona arxitekturasi ba’zi jihatlardan maktab yoki firma binolaridan farq qiladi. Kasalxonada alohida palata-lar, maslahatxonalar, operasiya va boshqaruv xonalari mavjud bo’lib, ular bugun binoga ma’lum tus beradi, maktablarda esa xonalar, laboratoriya, sport zali mavjud. Lekin baribir kasalxona va maktab binolari o’rtasida ma’lum o’xshashlik ham bor. Har ikkalasida ko’plab dahlizlar bor, shuningdek standart ichki bezak va mebellar mavjud. Hozirgi zamon tashkilotlari binolari, ma’lum «o’xshashlikka» egadir. Ko’pincha ular ichkaridan ham, tashqaridan ham bir-biriga o’xshaydilar. Bir bino oldidan o’tib ketayotib, «Bu maktabmi?» degan savolga «yo’q bu kasalxona» degan javobni eshitish mumkin. Shunday bo’lishi mumkinki, avval kasalxona joylashgan binoda endi, maktab joylashgan bo’ladi. Uzoq yillar mobaynida sosiologlar tashkilotlarni muhokama qilishda, ularni «havoiy bo’xshgishqa uchib yurgan narsaga o’xshatganlar. Tashkilotlar faoliyatiga

bag’ishlangan ko’plab jildlarda tashkilotlar ma’lum muhitda faoliyat ko’rsatishi haqida umuman hyech narsa deyilmaganligini ko’rish mumkin. Biroq. Mishel Fuko va boshqalar ko’rsatganidek, bino arxitekturasi tzshkilotning ijtimoiy holati va boshqaruv tizimiga bevosita bog’liq. Tashkilotlarning fizik xususiyatlarini tahlil Qilib, Veber ilgari surgan muammolarga oydinlik kiritishimiz mumkin. Veber abstrakt muhokama qilgan «ofislar» ham tashkilot ichidagi arxitektura muhiti, ya’ni xonalar va dahlizlardir. Yirik firmalar binolari ko’pincha fizik makondagi iyerarxiyani tashkil qiladi. «Yuqori qavatlar» iborasi qo’pincha «hokimiyat cho’qqisida turganlar» ma’nosini anglatadi. Tashkilot «jug’rofiyasi» uning faoliyatiga boshqacha yo’llar bilan ta’sir etadi, ayniqsa tizimning amal qilishi norasmiy aloqalarga bog’liq bo’lganida bu holat aniq seziladi. Yonma-yon joylashish «birlamchi guruh» tashkil bo’lishiga, uzoqqajoyt lashish esa tarqoqlikka olib keladi — bo’limlar o’rtasida «biz» va «ular» turidagi munosabatlar bunga misol bo’la oladi. Tashkilotda nazorat va tartib-intizom Nazorat Tashkilot binosidagi xonalar, dahlizlar ochiq joylashi-shi unda boshqaruv tizimi qanday amal qiladi, degan savolga javob berishi mumkin (Albatta ko’pchilik tashkilotlar ular holatiga moslashmagan binolarda joylashgan va bu xodimlar faoliyatiga katta ta’sir o’tkazishi mumkin). Ba’zi tashkilot-larda xodimlar birga ishlaydigan ochiq joylar mavjud bo’lishi ko’zda tutilgan. Ishlab chiqarishdagi ba’zi jarayonlarning I monoton va takrorlanuvchi xususiyati tufayli, masalan, yig’uv liniyasida, ish maromini ta’minlash uchun doimiy nazorat zarur. Ba’zi ishlab chikarish jarayonlarining monoton qaytariluvchi xususiyati tufayli ish sur’ati pasayib ketmasligi uchun xodimlarni doimo nazorat qilish zarur. Bu, masalan, mashinka kiluvchi ayollarning ishiga tegishli, ular mashina byurosida birga o’tiradilar. Boshliqlar ularni bevosita nazorat qilish imkoniyatiga ega. Fuko tashkilotda kuzatish imkoniyatining mav-judligi yoki yo’kligi, kdy darajada boshqaruv strukturasiny aks ettirishiga katta e’tibor beradi. Xodimlar faoliyati

boshqaliklar ko’ziga qanchalik ko’rinishi uzlarning Fuko nazorat deb atagan narsaga obyekt bo’lishlari mumkinligini belgilaydi. Nazorat tashkilotdagi faoliyatni kuzatishni nazarda tutadi. Zamonaviy tashkilotlarda hatto nisbatan yuqori lavozimni egallab turgan xodimlar ham nazorat ostida bo’ladilar, lekin xodim iyerarxiyada qanchalik past pog’onani egallasa, uni shunchalik qat’iy nazorat qilishadi. Nazorat ikki ko’rinishda bo’ladi. Boshliqlar xodimlar faoliyatini bevosita kuzatishini hozirgina ko’rib chiqdik. Maktabda sinf xonasi misolini ko’rib chiqaylik. O’quvchilar odatda partalarda qator bo’jb, o’qituvchi qarshisida o’tiradilar. O’qituvchi balandroqda o’tiradi yoki turadi. Bolalar har doim ish bilan bandliklarini ko’rsatishga harakat qiladi. Albatga, buning amalga oshishi o’qituvchining qobiliyatiga va o’kuvchining undan kutilgan ishni bajarishga bo’lgan ishtiyoqiga bog’liq. Nazoratning ikkinchi turi nozikroq, lekin bu bilan uning ahamiyati kamaymaydi. U xodimlarga shaxsiy ishlar, dosyelar va xizsht ro’yxati yurgizishdan iborat. Veber tashkilotlarda yozma dalillarning ahamiyatiga e’tibor qaratgan, lekin ularning xulq-atvorini boshqarishdagi imkoniyatlarini to’la baholay olmagan. Xodimlarning shaxsiy ishlaridagi yozuvlarda, odatda u egallagan lavozimlar,-shaxsiy ma’lumotlar va xulqi xaqida batafsil ma’lumotlar to’planadi. Bunday yezuvlar xodimlar xulq-atvorini nazorat qilishda yordam beradi, xizmatda ko’tarilishiga, tavsiyanomalar tuzishga asos bo’ladi. Ko’plab firmalarda iyerarxiyaning har bir pog’onasida boshliqlar o’z qo’l ostidagi xodimlarning faoliyati haqida yillik xisobot tuzadilar. Bunday yozuvlarga boshqa misol — maktab attestasiya-si va kollej bitiruvchilarining bilim darajasiga qarab ajratilishi. Akademik kasb egalari uchun ham bunday yozuvlar olib boriladi. Albatta, iyerarxiyaning quyi pog’onasidagi hodimlar, ular ustidan olib borilgan nazoratni shunchaki passiv qabul qilib olmaydilar. Ular o’zlariga boshliq nazaridan chetda «bo’sh joy» va «bo’sh vaqt» qoldirishga turli yo’l topadilar. Xodimlar mumkin bo’lmasa ham, o’z shaxsiy varaqalariga qarab olishlari mumkin, boshliklarini ijobiy fikrlar yozishga undashning turli yo’llarini topadilar.

Nazoratchilar nazaridan chetda «soya-bon»lar qurib olish ortiqcha qat’iy nazorat bilan kurashishning asosiy vositasidir. O’rta darajadagi nazoratchilar bunga odatda barmoq orasidan qaraydilar, chunki o’z xodimlari ichida obro’sini saklab qolishni va yuqoridagilar nazorat qilganida yaxshi ko’rinishni xohlaydilar. Mana kemasozlik korxonasida o’tkazilgan sosiologik so’rovdan bir parcha: Sexga bosh usta yoki sex boshlig’i keladi, degan mish-mish tarqalganida sodir bo’lgan o’zgarishlarni kuzatish juda qiziq edi. Smena boshliqlari va brigadirlar ishchilar oldiga shoshib, ularni ish bilan banddek ko’rinib turishga undashar edi. «Sening ishsiz o’girganingni u ko’rmasligi kerak» — Umumiy g’oya shunday edi. Ish haqiqatan bo’lmagan joylarda esa, jiddiylik bilan trubani egishar, yoki usiz ham mahkam qotirilgan boltni qotirishar edi. Tartib-intizom Zamonaviy tashkilotlarda nazorat muhim rol o’ynaydi, chunki u tartib-intizom, ya’ni xulq-atvorni tartibga solish bilan bevosita bog’liq. Tashkilotlar, agar undagi jarayonlar tasodifan sodir bo’lsa, samarali faoliyat ko’rsata olmaydi. Aytaylik, Veberga ko’ra, firma xodimlari har kuni belgilangan soat davomida ishlashlari kerak. Biz hozir buni oddiy holdek qabul qilamiz, lekin sanoatlashishning boshlang’ich davr-elementlari zamonaviy jamoat qurilmalarida ham uchrab turadi, xususan, ko’pchilik tashkilotlar borki, ularda to’g’ri demokratiya amal qiladi. Masalan, qaror ko’ggchilikning u yoki bu masala haqida bildirgan fikriga bog’liq bo’luvchi referendumlar o’tkazish uning shakllaridan biridir. Yevropaning ayrim mamlakatlarida referendumlardan milliy bosqichdagi masalalarni yechish uchun muntazam foydalani-ladi. AKShda undan shtat doirasidagi bahsli masalalarni hal qilish uchun tez-tez foydalaniladi. Yangi Angliyaning ayrim shaharlarida ham to’g’ri demokratiya elementlarini uchratish mumkin, xususan, jamoa a’zolari yig’ini bo’lib turadi.

Похожие

Umumiy sotsiologiyada siyosat hukumat va davlatning o’rganilishi

Umumiy sotsiologiyada gender muammosi

Sotsiologiyada tarmoq yo`nalishlar

Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar

Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayot sotsiologiyasi