logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Социология
  4. Tizimli yondashuv sotsiologik tadqiqotlarda

Tizimli yondashuv sotsiologik tadqiqotlarda

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB
Скачать
Tizimli yondashuv sotsiologik tadqiqotlarda Reja: 1. Tizimli yondashuv tamoyillari 2. Sotsiologik tadqiqot obyektining tizimli tahlili 3. Axborotni tizimli tahlil qilish metodlari 4. Tizimli yondashuvning ma’lumot to’plash, va tahlil qilish metodlari Tizimli yondashuv tamoyillari Tizimli yondashuv – bilish faoliyatining universal quroli bo’lib, istalga hodisa tizim sifatida olib qaralishi mumkin, biroq, belgilab o’tish kerakki, barcha o’rganish obyektlari ham bunga muhtojlik sezavermaydi. Tizimli yondashuvning murakkab va dinamik birliklarni bilishdagi va yaratishdagi ahamiyati tengsizdir. 1972-yildayoq faylasuflar ta’kidlashgan: “Bugungi kunda o’rganilayotgan obyektga nisbatan tizimli-strukturaviy yondashuv umumilmiy tamoyil maqomiga ega bo’lib bormoqda. Barcha maxsus fanlarda, o’z rivojlanganliklari va ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, tizimli yondashuv qo’llanilmoqda” (V. S. Tyuxtin). Fanning bugungi kundagi rivojlanish bosqichida tizimli yondashuvning nazariy jihatdan tadqiq etilishi va udan metod sifatida foydalanilish darajasi shu qadar kengki, biz bir qancha yo’nalishlarga ega bo’lgan, umum-ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan “tizimlilik harakati” haqida gapirsak ham bo’ladi. Tizim yoki sistema so’zi yunoncha “σύστημα” so’zidan olingan bo’lib, u yunon tilida “tashkil topish” ma’nosini anglatadi, va u o’zida narsalarning amorf va qismlarga ajralmagan emasligini, va yaqindan qaralganda ajratilishi mumkin bo’lgan “tarkibiy qismlar” dan tashkil topganligini aks ettiradi. 4 Shuning uchun ham, nazariy nuqtai nazardan, tizimli yondashuv algoritmining qo’llanilishi darajasida olib qaraladigan bo’lsa, albatta, bu metod ancha yosh. Bugungi kunda tizimli yondashuv muammolariga e’tiborning kuchayishiga uning bir paytning o’zida jamoatchilik amaliyotining murakkablashuvi metodi, bilish masalasi, va katta, o’ta murakkab tizimlar yaratuvchisi bo’lganligi bilan ham izohlanadi. Tizimli yondashuv fenomeni, avvalo fanning o’zidagi rivojlanishning muayyan darajada qonuniyligini ko’rsatadi. Yaqin vaqtgacha ilmiy bilishda analitik yondashuv (shuning uchun ham “analiz” (tahlil) so’zi umuman ilmiy tadqiqot so’zining sinonimi sifatida qo’llanilib kelindi) muhim o’rinni egallab kelgan bo’lib, bu ilmiy faoliyat sifatida o’z obro’- e’tiborini hozirgacha yo’qotganicha yo’q. Ammo, ilmiy tadqiqotning tahlil uchun material yetarlicha yig’ilgan sohalarida to’plangan bilimning integratsiyalanishiga va tizimlashtirilishiga o’tkir ehtiyoj kelib chiqdi. Bu ehtiyoj o ’ z ichiga ham tahlilni ham sintezni oluvchi tizimli yondashuv orqaligina qondirilishi mumkin .“ Bugungi kunda fanning turli sohalariga tegishli bo ’ lgan tadqiqotchilarning tizimli yondashuvga nisbatan qiziqishlarining ortishiga uning butun narsani cheksiz darajada ko ’ payuvchi qismlarning mexanik jamlanmasiga tenglashtirishi emas , balki uning butunlikni modellashtirish qobiliyati sababchidir ” ( M . S . Kagan ). Shu tarzda , tizimli yondashuvni fan rivojlanishining bugungi bosqichida bilishdagi integrative tendensiyalarning kuchayishi natijasi deyish mumkin . Bu tendensiyalar XX asrning ikkinchi yarmida tobora ko ’ zga tashlana boradi . Tizimli yondashuv va uning nazariy va amaliy jihatdan keng fan tarmoqlariga kirib borishi shu bilan asoslanishi mumkinki , u insonlar tomonidan atrof olamni idrok etilishi jarayonlarining o ’ zida sodir bo ’ luvchi o ’ zgarishlarning aksi va instrumenti sifatida xizmat qiladi . Tizimli yondashuv bir butun duyoqarash shakllantirish vositasi sifatida maydonga chiqadi , va unda inson o ’ zida o ’ zini o ’ rab turgan olam bilan chambarchas aloqani his etadi . Aftidan , fan o ’ z rivojlanishi jarayonida antik davrdagi bilimlar holatiga o ’ xshash bosqichga yaqinlashib kelmoqda , chunki , aynan antik davrda yaxlit va qismlarga ajratilmagan , biroq o ’ z darajasiga ko ’ ra , ancha yuqori va yangi planetar tafakkurga xos bo ’ lgan olam haqidagi bilimlar mavjud bo ’ lgan . Ammo, tizimli yondashuvning mohiyati nimada, uning metod sifatidagi samaradorligi nimada namoyon bo’ladi? “Zamonaviy bilish malakasi – deb yozadi Rossiyalik faylasuf va tizimshunos V. N. Sagatovskiy – shuni ko’rsatadiki, obyekt haqidagi nisbatan to’liq va kamchiqim tasavvur qachon o’sha obyekt tizim sifatida tasavvur qilinsagina hosil bo’lishi mumkin”. Tizimli yondashuv asosida olingan axborot ikki asosiy xususiyatga ega bo’ladi: birinchidan, tadqiqotchiga faqat kerakli axborot yetib boradi, ikkinchidan, - unga qo’yilgan masalani yechish uchun yetarli bo’lgan axborotgina yetib boradi. Tizimli yondashuvning mazkur o’ziga xos xususiyati shu bilan shartlanadiki, muayyan obyektni tizim sifatida olib qarash uni faqat muayyan munosabat ishtirokchisi, o’sha munosabatga tizim sifatida kirishadigan obyekt sifatida qarashdir. “Tizim” kategoriyasi umumiy kategoriyalar safiga kiradi, chunki, u istalgan predmetlar va hodisalar, barcha obyektlar xususiyatlariga mos tushadi. Aytilganlarning oxirgilarini “tizim” va “tizim bo’lmagan” larga ajratish mumkin emas. Tizim sifatida obyekt faqat o’zining maqsadiga, o’zi amalga oshirishi, erishishi mumkin bo’lgan maqsadidan kelib chiqib maydonga chiqadi.Va aynan shu nuqtai nazardan obyekt yaxlit bo’ladi va o’zida bir butunlikni aks ettiradi. Amaliy jihatdan “butunlik” va “tizimlilik” hodisalarning ayniy xususiyati sifatida qaraladi. Maqsad, qaysidir ma’noda obyektda tizimni hosil qiladi, unda tizim chegaralarini belgilab beradi, chunki tizim tarkibiga obyektdan faqatgina maqsadga erishish uchun zarur bo’lgan xususiyatlarni belgilovchi, ta’riflovchi narsalargina kiradi.Agar bir obyekt bir necha maqsadlarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo’lsa, u har bir maqsad uchun alohida, mustaqil tizim sifatida maydonga chiqadi. Ayni paytda, har qanday narsa qandaydir munosabatlar tizimida muayyan tizim sifatida qaralishi mumkin, chunki doimo mazkur narsaning xususiyatlari bilan amalga oshirilishi mumkin bo’lgan maqsad doimo mavjud bo’ladi.Bu qonuniyat tizimli yondashuvni bilish faoliyatining universal quroli ekanligidan dalolat beradi. X. Abels tizimning tarkibiy elementlarini o'rganar ekan, tizimli taxlil bu: a). Tarkibiy elementlarning tuzilmaviy aloqasini ko'rsatib berish; b). Qanaqa maqsadga yunaltirilganlikni bilish; s). tarkibiy qismlarni yaxlitlikka buysundirilganlik darajasini ochib berish; d). uzoq muddatli barqaror va muvozanatlangan mavjudlikni ko'rsatib berish; ye). atrof muxitdan o'zgaruvchanlik va aloqadorlik kabi xususiyatlarning yig'indisini ko'rsatib berish, - deb izohlaydi. Darhaqiqat, tizim o'zaro aloqadorlikda bo'lgan birliklarning yig'indisi sifatida ularning birgalikdagi mavjudligi mutanosibligini ta'minlaydi. Zamonaviy bosqichda nemis sotsiologi N. Luman ijtimoiy tizim umumiy nazariyasi va tizimli tahlil metodikasiga hissa qo'shadi. Uning ushbu ishlari: «Ijtimoiy tizimlar: umumiy nazariya» (1984) «Jamiyat jamiyati» (1997), umumiy nomidagi «Ijtimoiy ma'rifat» nomidagi oltita maqolalar to'plamida o'z aksini topadi. U ijtimoiy tizimning biologik farqli jihati sifatida unda o'ziga xos ma'noning mavjudligini ko'rsatadi. Bundan tashqari, Luman jamiyatda o'zaro aloqadorlikda sodir bo'luvchi muloqot (ya'ani axborot almashinuvi jaraeni) tizimli tarzda kechishi ijtimoiy tizimlar nazariyasi doirasida o'rganish maqsadga muvofiqligini ko'rsatib berdi. Tizimlilik tamoyili shuni anglatadiki, tizim va uni tashkil etuvchi qismlar o'zaro hatti harakatlari qonuniyatlari asosida o'rganilgan obyektiv voqelik jaraenlari integral xususiyatlar va qonuniyatlarga ega bo'lgan mustahkam birlik va butunlikni paydo qiladi. Tizimli taxlilning mazmun mohiyati, ya'ni mantig'i jarayonning tashqi, umumiy, ichki o'ziga xosliklarni ajratish orqali nazariyadan empirik amalietga qarab borishda namoen bo'ladi. Tizimli yendashuv muammolariga hozirgi vaqtda katta e'tiborning ijtimoiy amaliet, juda katta tizimlarni anglash va tashkil etish masalalarni hal qiluvchi metod sifatida mos keladi. Tizimli taxlil kuydagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1.obyektni asosini ajratish; 2.obyektni uni tashkil etuvchi elementlarga ajratish; 3.elementlarni bog'liq ierarxiyasini aniqlash; 4.butunlik darajasini aniqlash; 5.asosiy omillarni (sabab, funktsiya, me'er) aniqlash; 6.obyektni modellashtirish; 7.hatti harakatni optimal algoritmni ishlab chiqish. Birinchi qadam – bu tizimlarning sifat spetsifikasida qo’llaniluvchi tizim hosil qiluvchi omil sifatidagi tizimning asosini aniqlab olish hisoblanadi.Tadqiqotning maqsadlariga ko’ra tizimlarning turli asoslari ajratilib ko’rsatilishi mumkin. Agar siyosiy tizim tadqiq etilayotgan bo’lsa, asos sifatida jamiyatning guruhlarga bo’linishi va ularning davlat boshqaruvida qatnashuv darajasi asos sifatida olinishi mumkin. Agar iqtisodiy obyekt tadqiq etilayotgan bo’lsa, asos sifatida mulkchilik munosabatlari, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi va resurslarning mavjudligi olinadi. Marks ijtimoiy tizimlarning tarixiy tiplarini ta’riflashda moddiy farovonlik vositalarining (ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlari jamlanmasi) ishlab chiqarilishi vositalarini ajratib ko’rsatadi. T. Parsons jamiyat tizimlar tahlilida asos sifatida “ijtimoiy hatti harakatni tizim hosil qiluvchi omil sifatida ajratib ko’rsatadi. Ikkinchi qadam – obyektning tuzilmasini va ularning o’zaro aloqalarini yuzaga keltiruvchi asosiy elementlarni tahlil qilishdir: bularga tashkillashuv, munosabatlar, bo’ysunish ierarxiyasi, boshqaruv usullari va hokazolarni kiritish mumkin. Undan keyin obyektni aloqalar: sababiy, strukturaviy, funksional, mantiqiy va boshqa aloqalar nuqtai nazaridan tahlil qilish keladi. Undan keyin esa obyektning funksiya bajarishi uchun xizmat qiladigan hukmron omillarni aniqlashtirish keladi. Uchinchi qadam – obyektning yaxlitligining tahlilidir. Yaxlitlik ichki tashkillashuv xususiyati, va insonlar faoliyatini yuzaga keltiruvchi undagi barcha elementlarning mavjudligining xarakteristikasi hisoblanadi. Bu tizim mavjudligining tizim hosil qiluvchi shartlari va tizim shakllanishi va funksiya bajarishining dastlabki belgisidir. Yaxlitlik – bu murakkab ichki strukturaga ega bo’lgan obyektlarning umumlashtirilgan xarakteristikasidir. Yaxlitlik tushunchasini obyektning integratsiyalashganligi, o’z-o’zini ta’minlash darajasi va shakllanganligi, uning ichki faollik bilan bog’liq bo’lgan atrof-muhitdan alohidaligi aks ettiradi: u o’zida mavjud bo’lgan maxsus funksiya bajarish va rivojlanish qonunlari bilan shartlanadigan sifat jihatdan o’ziga xoslik bilan xarakterlanadi. Funksiya bajarish va rivojlanish jarayonida tizimning barqarorligi va yaxlitligini ta’minlashda zarur bo’lgan, zaruriy biroq yetishmayotgan elementlar aniqlanadi. Agar mazkur hodisa kuzatilmasa, tizimning yaxlitligiga putur yetadi, va tizim osti birliklari xaotik va spontan funksiya bajaradi. Masalan, ma’naviy o’sish bilan mustahkamlanmagan iqtisodiy o’sish tizimning yaxlitligiga putur yetkazadi, va madaniy hamda mafkurabiy-qadriyat tizim osti birliklarining inqirozini keltirib chiqaradi. Bu hol jamiyatning barqarorligiga putur yetkazadi , chunki uning tarkibidagi tizim osti birliklari va elementlar orasidagi o ’ zaro aloqa yo ’ qoladi . Shuning uchun ham islohotlar olib borilish jarayonida tizim tarkibiy komponentlarining yaxlitligini ta ’ minlash islohotlarning muvaffaqiyatining garovi va maqsadga yetishish vositasi sifatida xizmat qiladi . ijitmoiy munosabatlarning , nazorat institutlarining va tashkilotlarning funksiya bajarishi murakkab ijtimoiy aloqalar tizimini yuzaga keltirib , bu aloqalarning vayron bo ’ lishi jamiyat parokandaligiga olib keladi . Butunlik – ichki tashkilotning tarkibiy elementlarning mavjudligining tasnifidir. Bu tizim mavjuligining tizim hosil qiluvchi sharti, va tizimlar shakllanishi va funksiya bajarishining boshlang’ich omilidir. Murakkab ichki tusilishga ega bo’lgan obyektlarning (shaxs, faoliyat, jamiyat) umumiy tasnifidir 6 . Butunlik tushunchasi obyektning integratsiyalashganligini, takomillashuvini, shakllanganligini, o’zining ichki faolligi bilan tashqi muhitdan ajralianligini bildiradi: u o’ziga xos funktsionallashuv va rivojlanish qonuniyatlari bilan shartlangan sifatiy konuniyatlari bilan shartlangan sifatiy o’ziga xoslikni anglatadi. Funksiya bajarish va rivojlanish bilan tizimning barqarorligini va birligini ta’minlashga xizmat qiluvchi, ammo yetishmayotgan elementlar yuzaga chiqadi. Agar bu hodisa sodir bo’lmasa, tizimning birligiga putur yetadi, tizim osti birliklari esa spontan – xaotik faoliyat ko’rsatadi va ularning bir bir hamda umuman olganda tizim bilan aloqalarida uzviylik yo’qoladi. Masalan, ma’naviy o’sish bilan mustahkamlanmagan iqtisodiy o’sish tizimning butunligiga putur yetkazadi va jamiyat hayotining mafkuraviy-qadriyatli va madaniy asoslarining inqiroziga olib keladi. Bu jamiyatni beqarorlashtiradi, chunki bunda tizim osti birliklari va tizim elementlari orasidagi o’zaro aloqadorlik buziladi. Shuning uchun ham islohotlar o’tkazishda tizimni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning butunligini kuzatib borish islohotlarning muvaffaqiyatli amalga joriy etilishining kafolati maqsadga erishish yo’li sifatida xizmat qiladi. Ijtimoiy munosabatlarning , nazorat institutlarining , va tashkilotlarning funksiya bajarishi ijtimoiy aloqalarning murakkab tizimini yuzaga keltiradi , mazkur aloqalarning uzilishi esa jamiyat parokandaligini keltirib chiqarishi mumkin . Obyektning butunligi turli ijtimoiy guruhlar faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beradi , individlar va guruhlarni birlashgan tizim osti birliklariga jamlaydi , hamda ijtimoiy birliklarning ham tashqi tuzilmasini , ham ularning funksiyalarini belgilaydi . Tizimlarning butunligiga putur yetkazuvchi sabablar qatoriga individlarga qo ’ yiladigan talablarning noaniqligi , ijtimoiy nazoratning mavjud emasligi , o ’ rnatilgan tartiblarga mos tushmaydigan normalar va odatlarning joriy etilishi kabilarni qo ’ shish mumkin . Mazkur tahlil natijasida obyektni parchalovchi va birligiga putur yetkazuvchi omillar aniqlanadi , hamjihatlik , barqarorlik va jamiyatni birlashishiga va o ’ z oldiga qo ’ ygan maqsadlariga erishishiga to ’ sqinlik qilayotgan yetishmovchi elementlarini topish yo ’ llari aniqlanadi . Shunday qilib , o ’ zining barcha ichki va tashqi aloqalariga ega bo ’ lgan , o ’ zining funksiya bajarishining shartlari , omillari , motivlari va muvaffaqiyati sirlarini oshkor etuvchi obyekt modeli yaratiladi . Buning asosida tashkilotning optimal faoliyat yuritishi algoritmi yaratiladi. Sotsiologik tadqiqot obyektining tizimli tahlili Tizimli yondashuv har qanday tadqiqotning xususan empirik sotsial tadqiqotning muhim metodologik tamoyili bo'lib hizmat qiladi. U sotsiologik tadqiqot dasturini ishlab chiqishning bir bosqichidir. Tizim – obyekt, maqsadga erishish uchun zarur va yetarli bo'lgan vazifalarni amalga oshirish, uni bir biri bilan maqsadga muvofiq tarzda joylashgan elementlar majmuasi bilan ta'minlanadi. Tizimli yondashuvning mohiyati nimada va bu metodologiyani samaraliligi nima bilan shakllanadi? Rus faylasufi va sistemologi V.N. Sagatovskiy shunday yezadi: Obyektning hammasidan ko'ra sigimli va tejamli ta'rifi uni tizim sifatida faraz qilgandagina amalga oshadi. Tizimli yondashuv asosida olingan ma'lumot ikki tamoyilan muhim xususiyatga ega: birinchidan tadqiqotchiga faqat zarur bo'lgan ma'lumot kelib tushadi, ikkinchidan oldinga ko'yilgan muammoni hal qilish uchun yetarli bo'lgan ma'lumot. Tizimli yondashuvning ushbu xususiyati obyektni aniq munosabat, ya'ni obyekt tizim sifatida ko'rilgan munosabat bilan shartlanadi. Shakllantirilgan kontseptsiyaga tayanib sababiylik, funktsional, strukturaviy va boshqa bog'liqliklarni obyektni shartlab beruvchi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy va ma'naviy omillar aniqlanadi. O'z navbatida tadqiq etilayotgan obyektning strukturaviy komponentlari ajratib olinadi, masalan, tashkilotda mavjud kvalifikatsiya (malaka) turlari. So'ngra ichki aloqadorliklar aniqlanadi: resurslarning mavjudligi, vazifalarning o'zaro kelishilganligi, kvalifikatsiya (malaka) va ta'limning farqlanishi, jamoa ichidagi va rahbariyat, tashkilot bo'limlari o'rtasidagi munosabatlar va b. Amaliy sotsiologik tadqiqotlarda majmuaviy yondashuv resurslarni optimal taqsimlash, sog'lom muhitni yaratish, tashkilotda unumli o'zaro hatti-harakatlarni shakllantirish va tashkilotning umumiy shunga mos keluvchi koordinatsion va integratsion mexanizmlarni ishlab chiqish vazifasini bajaradi. Empirik sotsiologik tadqiqotlar – bu maxsus ishlab chiqilgan metodologiya va metodlarga asoslanuvchi konkret obyektlarning konkret faoliyat sohasidagi muammoning ko’p tomonlama yaxlit tadqiq etilishidir. Bunga misol sifatida mehnat unumdorligini, boshqaruv samaradorligini, mehnat jamoasi orasidagi munosabatlarni, qisqasi jamiyat hayotidagi konkret sohaning tadqiq etishni keltirish mumkin. Konseptuallashtirish. Empirik sotsiologik tadqiqotlarning mantig’i o’zida nazariya va nazariy tushunchalardan empirik reallikni tahlil qilishga tomon harakatni ifodalaydi. Bu harakat konseptuallashtirish deb ataladi. Konseptualizatsiyaning maqsadi nazariya va mavjud bilimlar asosida o’rganilayotgan obyekt haqidagi dastlabki tasavvurni hosil qilish hisoblanadi. U o’z ichiga obyektni konkret sharoitlarda tizimli tadqiq etish, o’rganilayotgan muammoning kalit tushunchalarini belgilash, va obyektning o’rganilganlik darajasini aniqlashni oladi. Dastlab konsepsiya shakllantiriladi, kalit tushunchalar belgilanadi, va ularning yordami bilan sababiy, funksional, strukturaviy va boshqa bog’liqlik: masalan, resurslar mavjudligi, topshiriqlarning o’zaro hamjihatlikda tuzilgani, kavalifikatsiyalar va ta’limning farqlari, mehnat jamoasi va rahbariyat orasidagi munosabatlar, biror tashkilot bo’linmalari orasidagi munosabatlar va boshqa bog’liqliklarga olib keluvchi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy va boshqa omillar aniqlanadi. Bular orasida eng mushkul vazifalardan biri bu subyektlar harakatlarining maqsadlari, motivlari, manfaatlari va mohiyatlarini tizimli tahlil qilish, insonlarning subyektiv olamiga kirib borish, guruhning shaxslararo munosabatlariga va uning birligi va hamjihatligiga kirib borishdir. Obyektning yaxlitligi ijtimoiy guruhlar faoliyatining koordinatsiyalashga imkon beradi, individlar va guruhlarni yaxlit tizim osti birliklariga birlashtiradi, va ijtimoiy umumiyliklarning ham tashqi strukturasini, ham ularning funksiyalarini belgilaydi. Tizimning butunligiga putur yetkazuvchi omillarga individlar zimmasiga yukanadigan talablarning mavhumligi, ijtimoiy nazoratning mavjud emasligi, va madaniyatning nizoli normalariga, o’rnatilgan tartibga, ijimtoiy qadriyatlarga va xulq-atvor namunalariga daxl qilish kabilarni kiritish mumkin. Mazkur tahlil natijalariga ko’ra obyektni tashkiliy yaxlitligiga putur yetkazuvchi omillar aniqlanadi, va hamjihatlik, barqarorlikka erishish, va qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishga to’sqinlik qilayotgan muayyan elementlarning yetishmovchiligini bartaraf etish yo’llari aniqlanadi. Shu tarzda, barcha maxsus ichki va tashqi aloqalari bilan olib qaralgandagi uning funksiya bajarishidagi muvaffaqqiyatni ta’minlovchi omillari va motivlarini aniqlovchi obyektning modeli yaratiladi. Aynan shuning asosida tashkilotning optimal faoliyati algoritmi ishlab chiqiladi. Obyekt – iqtisodiy, siyosiy, va ma’naviy munosabatlarning bir qismidir, shuning uchun ham u ijtimoiy tizim funskiya bajarishi jarayonining bir bo’gini sifatida qaralishi lozim. a. Resurslar mavjudligi: kadrlar, ta’lim, va ularning kasbiy tayyorgarligi; b. Bo’linmalar orasidagi funksiyalarning taqsimlanishi va masalalarning o’zaro bog’liqligi; c. Bo’ysunish va hisob berish ierarxiyasi; d. Mas’uliyat darajasi; e. Harajatlar, kiritmalar va foydaning nazorati va hisobi; f. rag’batlantirish va jazo choralari tizimi; g. mehnat natijalarining tahlili. Obyektning tizimli tahlilining vazifasi – bu resurslarni optimal taqsimlanishi, jamoada iliq kayfiyat shakllantirish, samarali muloqot olib boorish, va koordinatsiyali hamda integratsiyaviy mexanizmlar ishlab chiqishda namoyon bo’ladi. Qolaversa, unga obyekt elementlarining maqsadlari, tasavvurlari, qadriyatlari, va ularda umumiy tashkiliy kompleks maqsadlarning mavjudligi; boshqaruvchi- bo’ysunuvchi, bo’linmalar-aro, hamda jamoa ichidagi aloqalar kiradi va ular amaliy tavsiyalar berish uchun zaruriy bilimlar bilan ta’minlaydi. Obyekt elementlarini, uning tuzilishini, tadqiqotning maqsad va vazifalariga bog’liq ravishda uning o’zaro aloqalari xarakterini aniqlash turli farazlar ishlab chiqish imkonini beradi. Aynan shu asosda tadqiqotning metodikasi va texnikasi tanlanadi. Obyekt tizimli tahlili sxemasi Tashqi Ob Ichki Axb Axborot omillar: yekt omillar: Far orot tahlili funksiyalar, resurslar, az to’plash metodlari tuzilmalar, qurilmalar, metodlari yo'nalishlar kommunikatsiya vositalari Obyekt tizimli tahlilining instrumental jihati. Umumilmiy “tizimli harakat” bir qator yo’nalishlarga ega. Ilmiy bilishda ilmiy faoliyat metodi sifatidagi analitik yondashuvning hukmronligi to’plangan bilimlarning o’zida ham tahlilni, ham sintezni organik tarzda birlashtiruvchi tizimli yondashuv asosida integratsiyalash va tizimlashtirishga ehtiyojni keltirib chiqardi. Obyektning tizimli tahlili o’zida quyidagilarni aks ettiradi: - obyektning tuzilishini belgilash; - obyektning tashqi determinatsiyasi tahlili; - obyektning ichki determinatsiyasi tahlili; - tadqiq etilayotgan obyekt belgilari ko ’ rsatkichlarini ishlab chiqish ; - obyektni tizimli tahlil qilishning metodlari obyektning shartlari asoslari , funskiya bajarish omillari va rivojini belgilab berish bilan boshlanadi . Metodni asoslash bu tizimning elementlarini tizimlashtirish tamoyili bo ’ lib , bu sifatida faoliyat shakli , maqsadlari yoki tuzilishi keladi ; - yakuniy maqsad – tadqiqotdagi obyektiv va subyektiv jihatlarni sintez qilish . Gipoteza – bu bilishning shunday shakliki , unda o ’ rganilayotgan obyektning xususiyatlari haqida , uning tuzilishi va rivojlanish yo ’ nalishlari haqida obyektni nazariy tahlil qilish va u haqdagi dastlabki ma ’ lumotlarni yig ’ ish natijasida muayyan ilmiy farazlar ilgari suriladi . Ilmiy tadqiqot metodlarini tanlash va ishlab chiqish bo ’ yiocha qo ’ shimcha tadqiqotlar gipoteza orqali aniqlanadi . Masalan , jamoadagi beqarorlikning sababi sifatida nosog ’ lom psixologik kayfiyatni ko ’ rsatuvchi gipoteza ishdan haydaluvchilar va ishga o ’ rnashib qoluvchilar to ’ g ’ risidagi hujjatlarni tahlil qilish , qaysi bo ’ linmalarda vaziyat barqarorroq , qaysilarida esa , aksincha , beqaror ekanligini hujjatlar orqali aniqlash kabi empirik metodlarni nazarda tutadi . Aniqlashtirilgan ma ’ lumotlar tahlili , ularning tizimlashtirilishi kimlar qanday sabablarga ko ’ ra ishdan haydalayotganligini va kimlar ishga qabul qilinayotganligini aniqlash imkonini beradi . Obyektni chuqurroq tadqiq qilish jamoadagi beqaror vaziyatning sabablari nima ekanligini aniqlash va shunga mos tarzda tadqiqot metodlarini tanlash imkonini beradi . Bizning misolimizda nisbatan mos tushuvchi metodlar sifatida so ’ rovnoma va hujjatlarni o ’ rganish metodini keltirish mumkin . Har bir empirik metod o’zining obyekti va o’zining bilish imkoniyatlariga ega. So’rovnoma metodi insonlarning subyektiv olamlarini tadqiq etishga yo’naltirilgan bo’lib, so’rovlar yordamida insonlarning qarashlari, fikrlari, qiziqishlari va maqsadlari o’rganiladi, va sotsiologlar bularni o’zgaruvchilar deb atashgan. Ular juda ham o’zgaruvchan bo’lib, qisqa muddatlarda ular qarama qarshi tomonga o’zgarib qolishlari mumkin. Natijada, ongni xatti-harakatlar bilan birgalikda, tizim sifatida o’rganuvchi metodlarga ehtiyoj tug’iladi. Bu metodlar sifatida bugungi kunda ishlab chiqilayotgan va tezda ommalashib borayotgan dialog va muhokama-analiz metodlarini keltirish mumkin. Bugungi kunda tizimli yondashuvni metod sifatida ishlab chiqishga nisbatan nazariy tadqiqotlar qo’llanilmoqda. Metod – bu alohida olingan texnik usullar va amaliyotlarni anglangan harakatlarning ketma-ket tizimiga joylashtirib chiqish uchun qo’llaniladigan konsepsiya yoki rejadir. Texnika – bu metodni amalga joriy etilish paytida qo’llaniluvchi muayyan bilish operatsiyalaridir. Boshlangan va bir necha yo’nalishlarga ega bo\lgan “umumilmiy harakat” sotsiologiyani ham qamrab oldi. Ilmiy bilishda ilmiy tadqiqot metodi sifatida tahliliy (analitik) yondashuv ommalashdi (shu sababli ham “analiz” (“tahlil”) so’zi umuman olganda ilmiy tadqiqotlarning sinonimi sifatida qo’llanila boshlandi). Bugungi kunda barcha to’plangan bilimlarni o’z ichida analiz, sintez va jarayon mantig’ini organik ravishda jamlovchi tizimli yondashuv asosida birlashtirish va tizimlashtirishga kuchli ehtiyoj yuzaga keldi. Tizimli yondashuvning asosiy vazifasi obyektning tuzilmasini aniqlash, tizimning asosiy elementlarini belgilash va mazkur elementlarning ichki va tashqi aloqalarini tadqiqot vositasida aniqlashtirib olish tashkil etadi. Bu o’rinda uning funksiya bajarishi uchun uning optimallik darajasini ham belgilab olish muhim o’rin tutadi. Tuzilmaning optimalligi – bu resurslar va mehnatni tashkilotning manfaatlari uchun eng foydali tarzda shunday tashkil etish hisoblanadi. Obyekt tizimli tahlilining empirik metodlarini axborotni to’plash hamda axborotni qayta ishlash va tahlil qilish metodlariga bo’lish mumkin. Dialog va muhokama-tahlil empirik metodlari axborotni tizimli to’plash metodlari sifatida. Optimal qarorlar qabul qilishning universal metodi sifatidagi xalq bilan muloqot – O’zbekiston taraqqiyotining qabul qilingan taktikasi hisoblanadi. Inson ongining eng chuqur qatlamlariga va tafakkur tarsi mexanizmlariga kirib borish, mentaliltet o’ziga xosliklarini, ko’p qirrali tafakkurni, hamda yangicha fikrlash tarziga o’tish yo’llarini tadqiq etish faqatgina muloqot orqaligina ro’y berishi mumkin. Metod sifatida dialog o ’ z ichiga hayotiy faoliyatning maqsadlari , vositalari , tushunchasi va mantig ’ i kabi turli turli darajadagi hodisalarni qamrab oladi . M . M . Baxtinning fikricha , dialog – bu inson nutqi , munosabatlari , hayoti , umuman har qanday ma ’ no va mazmunga ega bo ’ lgan narsaning mohiyatiga kirib boruvchi universal hodisadir . “ Insonning ichki dunyosini egallash , uni ko ’ rish va tushunish mumkin emas , u bilan qo ’ shilib ketish bilan , uni his qilish bilan , shunchaki hissiz va betaraf holda tadqiqot obyekti qilib bo ’ lmaydi . Unga faqatgina uni o ’ zini ochishga majbur qilish orqali – dialogga majbur qilish orqaligina yondashish kutilgan natijalarga olib kelishi mumkin ”. Dialogda o ’ z muammolari haqida so ’ zlayotgan inson o ’ z fikrlariga chetdan turib , nisbatan realistik nuqtai - nazardan nigoh tashlash imkoniga ega bo ’ ladi . Shuning uchun ham dialog bilish metodlariga hamda boshqaruv ijtimoiy amaliyotiga : boshqarishda , muzokaralar olib borishda , samarali aloqalar o ’ rnatishda hamda rivojlanish strategiyalari ishlab chiqishda yordamga kelishi mumkin . Bu kabi ko’p funksiyalilik dialogni bilish va amaliyotning samarali metodiga aylantiradi. Dialogning o’ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlari uni takrorlanuvchi va mustaqil empirik metodga aylantirish uchun yetarli darajada universaldir. Dialog – bu real yoki hayolik suhbatdosh bilan to’g’ri nuqtai-nazar ishlab chiqish, hamfikrlikka yoki hamjihatlikka erishish maqsadida fikr almashishdir. Shuning uchun ham dialog bilish metodlariga hamda boshqaruv ijtimoiy amaliyotiga: boshqarishda, muzokaralar olib borishda, samarali aloqalar o’rnatishda hamda rivojlanish strategiyalari ishlab chiqishda yordamga kelishi mumkin. Bu kabi ko’p funksiyalilik dialogni bilish va amaliyotning samarali metodiga aylantiradi. Dialogning o’ziga xos xususiyatlari va qonuniyatlari uni takrorlanuvchi va mustaqil empirik metodga aylantirish uchun yetarli darajada universaldir. Dialogik uslublar ko’plab sotsiologik metodlarda qo’llaniladi: bularga fokus- guruhlar, intervyular, hamda anvoetnografik 9 metodlarni misol qilish mumkin. Ifoda shakliga ko ’ ra dialoglarni yozma , og ’ zaki va ichki turlarga bo ’ lish mumkin . Yozma dialogning klassik shakliga F. Znanetskiyning avtobiografik metodini keltirish mumkin. Avtobiografiyalar va shaxsiy yozishmalarni tadqiq eta turib, amerikalik sotsiolog hodisalarning nafaqat tashqi jihatlarini tahlil qiladi, balki muallifning dialogda o’tgan hodisalarni yoritishi bilan o’zining tafakkur uslubi haqida ham muayyan tasavvurlar hosil bo’lishiga guvoh bo’ladi. Ijtimoiy muhitning chuqurligini, ushbu sharoitdagi odamlar o'rtasidagi munosabatlarni, voqealar mualliflarining sub'ektiv baholari va talqinlarini tushunishga yordam beradi. Dialogning yozma usuli hodisalarni turli nuqtai nazardan aks ettirishi, shu tufayli voqealarning haqiqiy xaritasi ochilishi bilan qiziq. Dialogning yozma usuli nafaqat avtobiografiya va shaxsiy xatlar, balki siyosatchilar nutqlari, ilmiy ma'ruzalar, reklama va boshqa matn materiallarini tadqiq qilishda ham qo'llaniladi. Siyosatchilar o'zlarining nutqlarida ma'lum bir auditoriya bilan aqliy muloqot o'tkazadilar, shunga muvofiq ravishda ishontirish uchun dalillar yaratadilar. Masalan, amerikalik siyosatchilar avtoritar qarashlarning sharqiy qarashlari, an'anaviy qarashlari bilan bir vaqtda umumiy pozitsiya tamoyiliga amal qilishadi. Reklama mahsulotning talabini oshirish uchun odamlarning maxsus fazilatlari va ehtiyojlari, ongning stereotiplari uchun mo'ljallangan. Muloqotning og'zaki usuli - bu og'zaki nutqni va nutqlarni tahlil qilish, intervyular paytida yoki ommaviy axborot vositalarida va muloqot paytida respondentlarning bayonotlari va fikrlari umumlashtirishdir. Insonning ongli faoliyati – bu turli xil odamlar va boshqalar bilan muloqot hisoblanadi. Muloqot metodining obyekti ongli faoliyatdir, bu ham hayotiy tajriba, ham ichki tuyg'u va ma'naviy to'g'ri pozitsiyalar va harakatlarning mantiqiy-semantik o'zgaruvchanligini o’z ichiga oladi. Tadqiqot mavzusiga qarab, uning ma'lum bir tarkibiy qismiga e'tibor qaratiladi. Respondentlarning so'rovnomada berilgan savollarga bergan javoblarining o’rganilishi odamlarning subyektiv dunyosini bilishda juda oz ma’lumot beradi. Dialog texnikasi nafaqat qarashlar va fikrlarni , balki fikrlashning aqliy vositalarini , fikrlashning madaniy xususiyatlarini , odamlarning haqiqiy hayotini qamrab oladi va eng muhimi , ular harakatlarni belgilaydigan ushbu e ' tiqod va qarashlarni ta ' kidlaydi . Muloqotda inson har tomonlama, jumladan, shahvoniy, qadriyat- normativ va oqilona darajada, ya’ni ongning barcha shakllarining birligida ochib beriladi. Bu nafaqat tafakkurni, balki inson faoliyati yo'lini belgilaydigan ongning chuqur, kontseptual tuzilmalariga kirib borishga imkon beradi. Shunday qilib, dialog usullari yordamida muhim metodologik muammo - ijtimoiy jarayonlarni ong va harakatlarning tizimli birligida tahlil qilish hal etiladi. Maxsus tur – bu o’zlik bilan muloqotga kirishish deb atalib, uni o'zi yoki ichki nutqi bilan suhbat deb ataymiz, bu inson butun hayotini o'z pozitsiyalarining zaifligi, qadr-qimmatining namoyon bo'lishi uchun boshqaradi. I. Kant yozganidek: "Fikrlash – bu o’zlik bilan so’zlashish, demak, bu o'zini ichki (reproduktiv ta'lim orqali) eshitish demakdir". O'z-o’zi bilan suhbatlashish usuli respondentlarni o'z vaziyatidagi haqiqatni, to'g'ri tanlov qilish va konstruktiv qarorlar qabul qilish qobiliyatini, vaziyatni va o'zlarini o'zlashtirish darajasiga respondentlarning e'tiborini jalb qilishga chorlaydi. Savollar o'zgaruvchan xususiyatlari, faoliyatning amaldagi me'yorlari va usullarini tushunishga qaratilgan shaxsiy-muammoli vaziyatlarni aniqlashtirish sifatida o'ziga murojaat qiladi. "O'z- o'zi bilan muloqot" usuli nafaqat aqliy faoliyatga, balki umuman ong ishiga, o'z taqdirini belgilashning ichki jarayoniga qaratilgan. Ushbu bilimlar asosida odamlar bilan ishlashning individual strategiyalari, kasbiy va shaxsiy o'sish bo'yicha treninglar ishlab chiqiladi. Faoliyatning antinomiyalarini ajratib ko'rsatish, unifikatsiya qilish yoki yo'nalishni buzish uchun asos bo'lib xizmat qiladigan xususiyatlarni belgilash orqali insonning shaxsiy hayoti va sharoitlarini etarli darajada baholash shakllanadi. Dialog uslubining protsedurasi uning 3 tarkibiy qismini ajratib ko'rsatish orqali quriladi: semantik; majoziy, ramziy tabiatga ega obrazli, va tizim hosil qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan mantiqiy yo’l. Umumiy ahamiyatga ega bo'lgan ma'noni qayta tiklash, shaxsning dispozitsiyasini tashkil etadigan ong elementlari o'rtasida tizimli aloqani izlash orqali amalga oshiriladi. Barqaror va o ' zgaruvchan shakllarning mazmunini aniqlash orqali , hissiyotlar , me ' yorlar , qadriyatlar , aql , mantiqiy bog ' liqlik ishtirokchilar shaxsiyati moyilligi aniqlanadi . Shaxslarning o ' zaro ta ' siriga kiritilgan barcha elementlar to ' plami bilan ishlash begona va chinakam qiziqish va istaklarni , ijobiy va salbiy fikrlash vositalarini va ongning ichki holatining mohiyatini aniqlash imkonini beradi . Bir-biriga o'xshamaydigan elementlarni birlashtirib, faoliyat aloqasi, ijtimoiy harakatlarni belgilaydigan mantiqiy invariant yaratish mumkin. Tizimli yaxlit tahlil yo'naltirilgan doiraga, to'g'ridan-to'g'ri ijtimoiy harakatlarga kiritilgan fikrlar, g'oyalar va e'tiqodlarni aniqlaydi. Shunday qilib, nutq, ya'ni dialog ishtirokchilarining "nutq apparati" aniqlanadi. Muhokama tahlili - bu hodisalarni zamonaviy ilmiy tizimli tadqiqotlar uchun yana bir vosita hisoblanadi. Madaniyatning har bir turi o'ziga xos funktsiyalar va ijtimoiy ehtiyojlarni vujudga keltiradi, ular shaxsiyat xususiyatlariga bo'lgan talabni belgilaydi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda moslashuvchanlik, tashabbuskorlik, aniq hisoblash va foyda olish qobiliyati kabi fazilatlar katta ahamiyat kasb etadi. An'anaviy jamiyatlarda kollektivizm, shaxslararo munosabatlar, odob-axloq qoidalari, oilaviy aloqalar ko'proq qadrlanadi. Shuning uchun har bir ijtimoiy tizimning o'z normalari, qadriyatlari va ratsionalizatsiya turlari mavjud. Ijtimoiy-madaniy muhitda ba'zi tamoyillarni tasdiqlash va boshqalarini yo'q qilish uchun asos yaratadi. Shu bilan birga, hissiyotlar ishlashga bog’liq emas, deb hisoblaydigan har qanday kishi ko'plab va qimmatga tushuvchi mojarolarni keltirib chiqarishi mumkin." Ijtimoiy tizimlar doirasida ham, umumiy jarayonlar miqyosida ham o'zaro konstruktiv aloqalarni o'rnatish uchun ularni qayta tashkillashtirish parametrlarini boshqarish, o'qitish, ta'lim, ishlab chiqarish tarkibiga kiritish orqali optimallashtirish zarur. Bu nutqni tahlil qilish orqali amalga oshiriladi. Nutq kategoriyalariga tilshunoslik, ijtimoiy psixologiya, etnografiya va sotsiologiyada katta e'tibor berildi. Matn muallifining pozitsiyalari, uning fikrlash tarzining o'ziga xos xususiyatlarini, voqealar bilan o'zaro bog'liqligini aniqlash uchun ong va aqlni tahlil qilish sifatida nutqning ta'rifi katta ahamiyatga ega. Ushbu ta'riflar T. Van Deykning nutqning kognitiv nazariyasiga asoslangan bo'lib, u ma'lum nutqiy vaziyatda axborotni idrok etish, birinchi navbatda, ma'ruza ma'nolari bilan bog'liq holda ierarxik ravishda tuzilganligini ta'kidladi. Shuning uchun ushbu ierarxiya ijtimoiy tuzilmalar nuqtai nazaridan aniqlanishi kerak, chunki nutq aktlari ijtimoiy o'zaro ta'sirning ajralmas qismi hisoblanadi. Van Deykning nutq nazariyasining g'oyalari nutqni tahlil qilish doirasini kengaytirdi, uni jamiyatdagi o'zaro ta'sirlar modellarini kashf etishga qaratilgan samarali fanlararo yondashuvga aylantirdi. Sotsiologiyada nutqni tahlil qilish aqliy faoliyat amaliyoti sifatida rivojlanadi. Gofmanning so'zlariga ko'ra, nutq o'z pozitsiyasini saqlab qolish uchun zarur bo'lgan qo'llab-quvvatlovchi va terapevtik almashinuvda ichki o'zini ifoda etadi. O'zaro ta'sirning chuqurligi, murakkabligi va barqarorligi shaxslarning ijtimoiy harakatlarni cheklash va o'zgartirish qobiliyatiga qarab ko'rib chiqiladi. Shunday qilib, Gofman nutqni tahlil qilishda o'zaro ta'sirning gumanistik jihatlarini o'z ichiga oladi. Tadqiqotchining intuitiv texnikasidan dialog va nutqni tahlil qilish usullari muntazam, takrorlanadigan, takrorlanadigan usullarga aylanishi kerak, chunki ular potentsial jihatdan muhim bilim qobiliyatlariga ega. Muloqot usullari nafaqat idrokda foydali bo'lishi mumkin, balki boshqarish va kelishuvlarga erishish, mehnat samaradorligini oshirish va inson kapitalidan foydalanish vositasi sifatida ham xizmat qilishi mumkin. Odamlarning ichki qobiliyatlarini rivojlantirish uchun sharoit yaratishdan iborat bo'lgan kadrlar boshqaruviga moslashuvchan yondashuv – ularning samarali amaliyotni 14 ta'minlashga qo'shgan hissasi ham dialog usullari bilan ta'minlanadi. Ishga bo'lgan munosabat bo'yicha o'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ijodkorlikdan foydalanadigan, o'zini namoyon qilishga imkon beradigan, quvonchli va oson, shuning uchun samarali ish. Shuning uchun, ushbu usullarning maqsadlaridan biri ishchilarning individual-aqliy "dasturlash" ning tashkiliy bilan mos kelish darajasini aniqlashdir. Bunday bilimlarni mulohaza yuritish oqimida insonning sub'ektiv dunyosini to'liq tavsiflovchi muhimni ta'kidlaydigan dialog va nutqni tahlil qilish usullari yordamida olish mumkin. Dialog va nutqning tahlil usullari muntazam, muntazam, takrorlanadigan usullarga aylanishi uchun ma'lumotlarni yig'ish, qayta ishlash va tahlil qilish texnologiyalarini ishlab chiqish zarur. sotsiologik ma'lumotlarni tahlil qilishda hukmronlik qiladigan statistik usullar har doim ham inson va jamiyatning ongli faoliyati kabi murakkab tizimlar uchun muammolarni hal qilish uchun mos kelavermaydi. Sotsiologik tadqiqotlar uchun sifatli metodologiyani ishlab chiqish ma'lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish uchun axborot texnologiyalarini takomillashtirishni talab qiladi. Ma'lumotlar bazalarida yashiringan modellar va munosabatlarni topish uchun ishlab chiqilgan va qo'llanilayotgan sun'iy neyron tarmoqlariga asoslangan ma'lumotlarni qazib olishning eng yangi texnologiyalari odamlarning sub'ektiv dunyosi haqidagi bilimlarni chuqurlashtirmoqda. Ma'lumotlarni qazib olish - bu insonning aqliy faoliyati, ma'no va qaror qabul qilish jarayonlarini ochib beradigan vositalar (algoritmlar) to'plamidir. Bilishning yangi ustuvor yo'nalishlariga muvofiq, bir xil tanlov mezonlari bo'lmagan, turli xil sifatdagi ma'lumotlarni sintez qilish zarur bo'lgan va talqin qilishda qiyinchiliklar mavjud bo'lgan ma'naviy jarayonlarni tahlil qilish bilan bog'liq ravishda informatikani rivojlantirish kerak. Faoliyat ma'nosini shakllantirishning yashirin, yashirin jarayonlarini, ijtimoiy integratsiya usullarini ishlab chiqishni, statistik jihatdan aniqlanmaydigan ratsionallik turlarini ochib beradigan algoritmlar zarur. Intellektual usullar tashqi ijtimoiy sharoitlarni ichki, mantiqiy bog'liq tushunchalarga, individual fikrlar, tajribalar va qarashlarning sintezi sifatida o'tish usullarini ko'paytirishga yordam beradi. Axborotni tizimli tahlil qilish metodlari Nazariy qismi birinchi bosqich bo'lgan dasturni tayyorlash, obyektning tashqi aniqlanishini tahlil qilishni o'z ichiga oladi; keyin obyektning ichki aniqlanishini tahlil qilish. Shu tufayli, o'rganilayotgan jarayon belgilari empirik darajada aniqlanadi va o'rganilayotgan obyektning ushbu belgilarining ko'rsatkichlari ichki va tashqi omillarning yaxlitligida quriladi. Obyektni tizim tahlili usullari obyektning ishlashi va rivojlanishining asoslari, shartlari, omillarini tanlashdan kelib chiqadi. O'rganilayotgan jarayonning asoslari olingan shartlarni, munosabatlar, boshqarish usullari, tashkil etish yoki faoliyatning mazmuni yoki tarkibi bo'lgan olingan ma'lumotlarni tizimlashtirish printsipi bo'lib xizmat qiladi. Sotsiologik tadqiqotda ma'lumotlarni tahlil qilishning 2 ta vazifasi mavjud: 1- yangi bilimlarni olish va 2-farazlarni sinash uchun o'rganilayotgan obyekt sifatini aniqlash. Obyektni tizimni tahlil qilish usullari o'rganishdagi qiziqish xususiyatlariga qarab bir o'lchovli, ko'p o'lchovli va murakkabdir. Dastlab, atribut maydonini qurish va usulning rasmiy apparatini tanlash amalga oshiriladi. Uslublarni ishlab chiqish bosqichlari quyidagilardan iborat: uslubning kontseptual sxemasini tuzish, xususiyatlarini rivojlantirish, bu hodisani tushuntirishga imkon beradi, xususiyatlarni aniqlash uchun asoslarni operativlashtirish, xususiyatlar makonini qurish va usulning rasmiy apparatini tanlash. Usulning asosini faoliyatning shakllari, maqsadlari yoki faoliyati tuzilishi bo'lgan tizim elementlarini tizimlashtirish printsipi tashkil etadi. Obyektni tizim tahlil usullari quyidagilardir: guruhlash, tasniflash, taksonomiya, tabaqalash, tipologiya. Tasnifi Tasniflash - bu elementlarni bir hil aloqalarni o'rnatadigan xususiyati asosida guruhlarga taqsimlash, masalan, bir o'lchovli tasnif: ijtimoiy guruhlar, monoteistik dinlar va boshqalar. Ma'lumotlarni tahlil qilish usullarining ikkita vazifasi sifatida yangi bilimlarni olish va ma'lumotlar sifatini baholash. Tasniflash - obyektlarni bir hil aloqalarni o'rnatadigan xususiyati asosida guruhlarga taqsimlash, masalan, ijtimoiy guruhlar, monoteistik dinlar va boshqalar. Hodisalar klassi hodisalar guruhiga xos xususiyat sifatida, tizim elementlarini ma'lum bir sifatga berish. O'rganilayotgan obyekt sinflarga bo'linadigan asosni, keyin belgilarni, xususiyatlarni taqsimlash. Tasnif bir o'lchovli, ko'p o'lchovli va ierarxikdir. Bir o'lchovli tasnifga misol sifatida huquq va erkinliklar darajasiga qarab jamiyat turlarini tasniflash mumkin. Bu jamiyatning ochiq va yopiq turlarga bo'linishi. Ochiq jamiyat - bu o'z muammolarini yashirishni emas, balki ularni ochiqchasiga muhokama qiladigan, ularni jamoatchilikka etkazadigan, ushbu muammolarni hal qilish uchun mutaxassislarni jalb qiladigan, echimlarni birgalikda ishlab chiqadigan jamiyat. Bu matbuot erkinligi, fikrlari, diniy e'tiqodlari, barcha milliy, etnik jamoalar va ozchiliklar, erkaklar va ayollar, qariyalar va yoshlarning tengligi va boshqalar. Bu moliya va foyda shaffofligi, davlat mablag'larini sarflash. Bular mamlakatga kirish va chiqish huquqlari va boshqa ko'p narsalar. Yopiq jamiyat - bu barcha inson huquqlarining buzilishi, ijtimoiy hayotning ijobiy tomonlarini bo'rttirib ko'rsatish va olib borilayotgan siyosatning salbiy oqibatlarini yashirishdir. Bu ma'lumotni yashirish yoki ma'lumotlarning faqat bir qismini ochiq qilishdir. Jamiyatning yopiq tizimining sababi jamiyatni beqarorlashtirishni istamasligi, jamiyatni yot, asosial xulq-atvor standartlaridan himoya qilish istagi, buzg'unchi g'oyalar va axloqsiz hayot tamoyillarining kirib borishi va bu o'zining ijobiy tomonlariga ega. SSSR jamiyatning shunday tizimi edi. Ammo ma'lumotni yashirish zararli bo'lishi mumkin. mish-mishlarni, tashvishlarni keltirib chiqaradi va hozirda Internet davrida bu mumkin emas. Guruhlash - bu o'rganish davomida olingan ma'lumotlarning ixcham tavsifi, variatsion qatorlarni qurish, parametrlarni hisoblash va jadvallarni tuzish. Bu ijtimoiy hodisalar va tarkibiy o'zgarishlarning tuzilishini aniqlash uchun taqsimot qatorlarini qurish; obyektning o'zaro bog'liqligi va o'zaro bog'liqligi, hodisalar va ularning belgilari o'rtasidagi bog'liqlik va bog'liqlik. Guruhlash vazifalari sifatida o'rganilayotgan hodisalarning turlarini aniqlash. Guruhlashning maqsadi ijtimoiy hodisalarning umumlashtirilgan parametrlari va koeffitsientlarini topishdir. Mavzu bo'yicha tipologik, tarkibiy va tahliliy guruhlar mavjud. Tahlil darajasiga ko'ra birlamchi va ikkilamchi bor. Birlamchi - bu olingan ma'lumotlarni tizimlashtirish, ikkilamchi - taqqoslash, dastlabki ma'lumotlarni o'lchash. Guruhlash - bu o'rganilayotgan obyekt birliklarini o'rganilayotgan jarayonlar uchun zarur bo'lgan xususiyatlarga ko'ra bir hil guruhlarga taqsimlash. Graplinglar olingan ma'lumotlarni ko'rinadigan qiladi va empirik ma'lumotlar yig'ilgandan keyingi birinchi protsedura hisoblanadi. Xususiyatlarning statistik, tartiblangan, variatsion qatorlari tuzilgan. Statistik qator - bu kuzatuv birliklarini bitta atribut bo'yicha guruhlash natijasidir. Reytinglar qatori - xususiyatlarni oshirish yoki kamaytirish orqali ma'lumotlarni tizimlashtirish. Variantlar qatori - bu o'rganilayotgan populyatsiyada yuzaga keladigan belgining o'zgaruvchan qiymatlarini tizimlashtirish. O'rganilgan xususiyatlarning har biri uchun jadvallar tuziladi: guruhli, oddiy, kombinatsion. Oddiy - miqdoriy yoki sifat xususiyatiga ega bo'lgan kuzatuv birliklari ro'yxati. Bir atributga asoslangan guruh va ikki yoki undan ortiq atribut bo'yicha kombinatsion. Tizimli yondashuvning ma’lumot to’plash, va tahlil qilish metodlari Deyarli har bir sotsiologik tadqiqotda tipologizatsiya, ijtimoiy voqelikni bilishning tipologik usulini qo'llash muammosi paydo bo'ladi. Tipologik tahlil - bu ijtimoiy ahamiyatga ega, ichki bir hil, bir-biridan sifat jihatidan turlarini shakllantiruvchi xususiyatlar bilan ajralib turadigan, tabiati turlicha bo'lgan, har xil turdagi hodisalarni tashuvchisi sifatida talqin qilinadigan obyektlar guruhidan sifat jihatidan farq qilishga imkon beradigan murakkab ijtimoiy obyektlarni o'rganish usullarining to'plamidir. Tipologiya - bu umumlashtirilgan modellar yordamida ularning eng muhim xususiyatlarining umumiyligi asosida elementlarning guruhlanishi. Tipologiya ideallashtirilgan model yoki tur (ideal yoki konstruktiv) yordamida ma'lum xususiyatlarga ega bo'lgan buyurtma qilingan va tizimlashtirilgan guruhlarga obyektlarning o'rganilayotgan to'plamini ajratishga qaratilgan ilmiy bilim usuli sifatida. Tipologiyani ularni qurish tartiblariga ko'ra ajratish: morfologik va strukturaviy (statik); protsessual (dinamik); genetik; qiyosiy tarixiy. Tipologik tahlil tipologiya obyekti, xususiyatlarini turlarning xarakteristikasi sifatida ajratishdan boshlanadi, keyin tipologiyaning asosini tanlash (ya'ni, bir xil turdagi va xilma-xillik xususiyatlarini aniqlash), tip hosil qiluvchi xususiyatlarning xususiyatlarini tahlil qilish), tipologiyaning rasmiy apparatini tanlash mavjud. Tipologiyaning asosini qaysi predmetlarni bir xil turga kiritish mumkin va qaysilarini iloji yo'qligini aniqlash uchun asosli zaruriy shartlar to'plami tashkil etadi. Tur - bu o'rganishda zarur bo'lgan xususiyatlarga ko'ra obyektning turli xil xususiyatlarini umumlashtiruvchi ko'rsatkichi. Rasmiylashtirish - bu o'rganilayotgan obyekt sifatlarini miqdorini aniqlash uchun obyektlarni bir hil guruhlarga bo'lish uchun ishlatiladigan har qanday usulning protsedurasi. Masalan, "madaniyatli shaxs" tushunchasi bo'yicha yoshlarning g'oyalarini o'rganishda quyidagi tarkibiy qismlar ajratib ko'rsatildi: aloqa madaniyati; boshqalarga munosabat; xulq-atvor tamoyillari; shaxsiy fazilatlar va ularning har biri uchun respondentlarning javoblari umumiylik (tipiklik) printsipiga muvofiq umumlashtirildi. Madaniyatli kishining eng tipik namoyishlari 1. shaxsiy fazilatlar (xushmuomalalik, yaxshi nasl-nasab, aql, odob-axloq) bo'lib chiqdi; 2-o'rinda boshqalarga bo'lgan munosabat (o'zaro yordam, ehtiyotkorlik, boshqalarning huquqlarini buzmaslik); va 3-o'rinda muomala madaniyati (o'z fikringizni to'g'ri ifoda etish qobiliyati, nutq uslubi, o'z nuqtai nazaringizni tushuntirish qobiliyati). Stratifikatsiya - bu usul sifatida munosabatlardagi ierarxiyadagi mavqelariga ko'ra bir hil guruhlarni aniqlash orqali jamiyatdagi tengsizlik darajasini aniqlashdir. Stratifikatsiya - bu odamlarning mavqei to'g'risidagi ma'lumotlarni uch yoki undan ortiq ko'rsatkichlar bo'yicha tizimlashtirish: 1) obro'-e'tibor; 2) xavfsizlik darajasi; 3) boshqarishda qatnashish darajasiga ko'ra 4). Ta'lim darajasi bo'yicha. Ushbu ma'lumotlarni statistik va matematik usullar bilan uch va undan ortiq xususiyatlar bo'yicha umumlashtirish va tabaqalanishning umumiy tizimidagi shaxslar yoki guruhlar holatining murakkab ko'rsatkichlarini keltirib chiqarish. Stratifikatsiya - bu qabul qilingan mezon bo'yicha odamlar yuqoridan yoki pastdan joylashtirilgan boshqariladigan tengsizlik tizimini aniqlash uchun metodologiya. Adabiyotlar: 1. Герчиков В.И. Типологическая концепция трудовой мотивации. //Мотиаация и оплата труда. 2005 №2. 2. Методология и методы социологических исследований. Под ред. Масловой М. ИС РАН, 1996. 3. Татарова Г.Г. Методология анализа данных (введение). Учебник для вузов НОТА БЕНЕ, 1999. 4. Статистические методы анализа информации в социологических исследованиях. М., Наука, 1979. 5. Малахов В.А. Группировка социологической информации. Социс 1989 №2. 6. Татарова Г.Г. Использование методов многомерной классификации для типологического анализа социальных явлений. //Математические методы анализа и интерпретации социологических данных. 7. Типология и классификация в социологических исследованиях. М., Наука, 1982. 8. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., Добросвет, 1998.

Похожие

Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda
Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida
Maks Veberning sotsiologik talimoti
Sotsiologik tadqiqotlarni tashkil etish va umumlashtirish
Empirik sotsiologik tadqiqotlarni tashkil etish va umumlashtirish