“Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти” фанининг илмий-назарий асослари - Социология - Рефераты

“Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти” фанининг илмий-назарий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

www.arxiv.uz Режа: “Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти” фанининг тадкикот обьекти, максади ва вазифалари 2. Табиатдан фойдаланиш иктисодиёти: тушунча ва атамалар 3. Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иктисодий асослари 4. Табиат-хужалик-аҳоли тизими. 5. Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устувор йуналишлари ва уни оптималлаштириш

www.arxiv.uz “Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти” фанининг тадқиқот обьекти, мақсади ва вазифалари “Табиатдан фойдаланиш” деганда табиий ресурс салоҳиятини эксплуатация қилишнинг барча шакллари ҳамда уни муҳофаза қилиш бўйича тадбирлар мажмуаси тушунилади. Шунингдек, қайта тикланадиган ресурсларни мунтазам тиклаб бориш, миқдорини кўпайтириш, сифатини яхшилаш, табиатни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзгартириш, унинг айрим ҳудудларини фойдаланишдан чиқариб, алоҳида муҳофаза қилинадиган объектлар - қўриқхоналарга айлантириш кабиларни ҳам шу маънода тушунмоқ керак. Табиатни мақсадга мувофиқ ҳолда ўзгартириш – табиатнинг биологик тизимлари маҳсулдорлигини ошириш мақсадида режали ва илмий жиҳатдан асосланган негизда барқарор равишда ўзгартириш, демакдир. Табиатдан бойликларни олиш миқёси фан ва техника тараққиёти асосида тобора ортиб бораётган ва инсоннинг хўжалик фаолияти жадаллашаётган ҳозирги пайтда иккала турдаги фаолият – табиатдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш бир-биридан ажратилмаган ҳолда амалга оширилиши лозим. Табиатдан фойдаланиш жараёнидаги ҳар бир тадбир уни муҳофаза қилиш жараёнига мос келувчи тадбир билан қўшиб олиб борилгандагина табиий муҳит ҳолатини мунтазам тиклаб бориш, атроф - муҳитни ифсосланишининг олдини олиш мумкин. Бизнингча, табиатдан фойдаланиш, уни муҳофаза қилиш, қайта тиклаш, яхшилаш тадбирлари диалектик жиҳатдан ўзаро боғлиқ тадбирлар бўлиб, улар бир вақтнинг ўзида амалга оширилгандигина катта самарага эришилади. Бу жараённи “табиатдан оқилона фойдаланиш” атамаси билан ифодалаш мақсадга мувофиқдир. Узоқ вақтдар мобайнида табиатдан оқилона фойдаланишга амалий муаммо сифатида қараб келинди. Аммо табиатдан фойдаланишнинг амалий вазифалари махсус, кенг қамровли ва теран тадқиқотлар талаб қилаётган

www.arxiv.uz ҳозирги шароитда шундай тадқиқотлар билан шуғулланадиган, табиатдан оқилона фойд аланишнинг назарий асосларини ишлаб чиқадиган “ Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти ” фани шаклланди . У табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро таъсир ва боғлиқлик натижаларини очиб беради , таҳлил қилади ва баҳолайди , табиий ресурслардан фойдаланиш ҳамда табиий муҳитни ҳимоя қилишнинг назарий тамойилларини ишлаб чиқади . Ушбу фан қараб чиқадиган масалалар қаторида иқтисодий ва ижтимоий ( социал ) масалалар асосий ўринни эгаллайди . « Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти » табиатга ундан фойдаланишнинг ҳар қандай вазифалари ечилишида мажмуа ( мажмуали ) ва тизимли ( системали ) ёндашувни таъминлайди . Бундай ёндашув тадбирлардан ҳар бирини “ инсон – ишлаб чиқариш - табиат ” умумий тизимидаги таркибий қисм сифатида қарашни тақазо этади . Табиат , табиий ресурслардан фойдаланиш , уларни муҳофаза қилиш ва қайта тиклаш бўйича тадбирларни бир - бирига боғлиқ бўлмаган ва ишлаб чиқариш билан алоқасиз ҳолда қараш мумкин эмас . Бу унсурлар бир - бири билан боғлиқ бўлган ягона жараённинг таркибий қисмларини ташкил этади . Табиатдан фойдаланиш муаммосининг мажмуалилиги шунингдек , техникавий тадбирларни ташкилий - иқтисодий тадбирлар билан биргаликда бўлишини ва улар ишлаб чиқариш жараёнида бир пайтда қўлланилишини билдиради . « Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти » фанининг тадқиқот обьекти табиий ресурслар билан жамият ҳаёти ва унинг ижтимоий - иқтисодий ривожланиши ўртасидаги ўзаро алоқадорликдир . Ушбу алоқаларни мақсадга мувофиқлаштириш , инсон ҳаёт фаолияти муҳитини сақлаш ва тиклашга интилиш фан предметини ташкил этади ; - фан сифатидаги асосий мақсади ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш , аҳолининг ҳаётий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун табиий муҳитга мажмуали таъсир кўрсатишдир . - асосий вазифалари жамиятнинг табиий ресурсларга бўлган ва узлуксиз ортиб бораётган эҳтиёжларини қондириш , табиий ресурсларни

www.arxiv.uz қайта тиклаш , табиий муҳитнинг маҳсулдорлигини ошириш учун шароит яратиш , тикланмайдиган табиий ресурслардан тежамкорлик билан , оқилона фойдаланиш , атроф - муҳитни ифлосланишдан сақлаш , табиатни мақсадли ўзгартириш кабилардир . - табиий ресурсларни уларнинг мураккаб ўзаро алоқадаги инсон хўжалик фаолияти таъсирида ўзгариш қонуниятларини , инсон учун бу ўзгаришларнинг аҳамиятини аниқлайди , табиий ресурслардан фойдаланишни асослайди , уларнинг ҳозирги ва келгуси авлодлар учун зарур бўлган миқдорий ва сифатий хусусиятларини сақлаш ва тиклаш усулларини ишлаб чиқади ; У шунингдек , табиий маҳитни сифат жиҳатидан ёмонлашиб , миқдор жиҳатида қашшоқлашиб боришининг олдини олишнинигина эмас , балки уни мақсадли равишда узлуксиз яхшилашни таъминлаши ҳам лозим . Шундай қилиб , « Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти » нинг илмий йўналиши табиий ресурслардан фойдаланиш , уларни тиклаш ва муҳофаза қилиш , инсониятнинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш учун табиий муҳитни ифлосланиш ва бузилишдан ҳимоя қилиш , табиатни ўзгартиришга қаратилган тадбирлар мажмуасидан иборат . Лўндароқ қилиб айтганда , « Т абиатдан фойдаланиш иқтисодиёти » – кишилик жамияти ва табиий муҳит ўртасидаги ўзаро таъсир мақсадга мувофиқлаштирилишини таъминлайдиган тадбирлар мажмуасидир . « Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти » нинг умумий назариясини ишлаб чиқиш фанлараро вазифа бўлиб , унинг ечимига кўпгина фанлар ҳиссаси қўшмоқда . Аммо бу фанлар орасида табиатдан фойдаланишни илмий асосда ташкил этишга мажмуали ёндошадиган география ва иқтисодиёт фанлари тармоқлари алоҳида мавқега эга . Зеро , бу фанлар табиатдан фойдаланиш масалаларини ўрганиш ва бу масалалар бўйича амалий тадбирлар тизимини ишлаб чиқишда катта имкониятларга эгадир . Шу сабабли “ табиат – аҳоли – хўжалик ” ягона учликни ўрганадиган география ва иқтисодиёт фанлари табиатдан фойдаланиш иқтисодиётининг муҳим муаммолари бўйича тадқиқотларнинг асоси бўлиб хизмат қилади . Чунки

www.arxiv.uz “ Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти ” нинг география фанлари тизимидаги асосий вазифаси табиатдан фойдаланишнинг ҳудудий ташкил этишни ҳам табиий географик , ҳам ижтимоий - иқтисодий жиҳатдан ўрганиш бўлса , эҳтиёжларнинг чексизлиги билан ресурсларнинг чекланганлиги ўртасидаги номутаносиблик иқтисодиётнинг азалий муаммосидир . Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти: тушунча ва атамалар Инсон ҳаёт фаолияти кечадиган ёки жамият билан табиат ўртасидаги алоқалар рўй берадиган макон – муҳит турлича ифодаланади. Чунончи, “табиат”, “табиий муҳит”, “географик муҳит”, “ландшафт қобиғи”, “географик қобиқ”, “географик система(тизим)” ва бошқалар. Аслида, бу тушунчалар бир хилдек кўринса ҳам, мазмуний кўлами жиҳатидан бир- биридан фарқланади. «Табиат» тушунчаси умумий илмий ва фалсафий тушунча бўлиб, бутун борлиқ-коинот тушунчаларини ўз ичига олади, торроқ маънода эса, барча табиий фанларнинг ўрганиш обьекти ҳисобланади. Албатта, инсон табиатдан бундай кенг қамровда фойдаланиши мумкин эмас. “Табиий муҳит” тушунчаси эса табиат ва жамиятнинг бевосита алоқада бўлган қисмини ифодалайди. Фан ва техника имкониятлари кенгайган сари табиий муҳит ҳам энига, ҳам бўйига, ҳам баландлигига кенгайиб боради. Ҳозирги вақтда эса табиий муҳит чегараси Еримиздан ташқарига чиқиб бораяпти. “Географик муҳит” тушунчаси Ер (гео) билан боғлиқ тушунча бўлиб, у заминнинг юза қисми билан яқин атрофини ўз ичига олади. “Географик қобиқ” билан “ландшафт қобиғи” тушунчалари бир-бирига жуда яқин. Географик қобиққа ер пўсти (литосфера)нинг юза қисми, бутун гидросфера ва биосфера ҳамда атмосферанинг қуйи-тропосфера қисми киради ва улар ўзаро қўшилиб, бир-бирига таъсир этиб туради. “Иқтисод” эса, инсон яратган барча неъматларни, табиатдаги барча бойликларни, инсоннинг меҳнатини тежаб - тергаб ишлатишдир. Иқтисодиёт

www.arxiv.uz - инсон фаолиятининг асосий жиҳати, жамият ҳаётининг пойдеворидир. Иқтисодиётнинг қай тарзда ривожланиши билан табиий шароит ва табиий ресурслар ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд. Кишиларнинг ҳаёти ва фаолиятига таъсир этадиган, аммо моддий ишлаб чиқаришда қатнашмайдиган табиий муҳитнинг барча элементлари табиий шароит деб аталади. Табиатнинг хўжаликда фойдаланиладиган, инсониятнинг яшаши учун зарур бўлган барча элементлари, энергия бойликлари табиий ресурслар дир. Бироқ, улар ўртасидаги аниқ чегарани баъзан англаш мушкулга ўхшайди. Масалан, иқлим табиий шароит элементи, бироқ қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришидаги хусусиятига кўра ундан агроиқлим ресурси сифатида фойдаланилади ёки ўсимлик ўрмон ресурси сифатида яшаш воситаси бўлиши мумкин. Инсоннинг табиатга таъсири географик қобиқда рўй берар экан, демак, жамият ўзига керакли ҳамма ресурсларни шу географик қобиқдан олади, шу билан бирга уни муҳофаза қилади, фаол таъсир кўрсатиб, ландшафт (табиат)ни қисман ўзгартиради. Бошқача айтганда, табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг кескинлашув даражаси ҳам айнан табиий ресурслардан фойдаланиш кўлами ва жадаллигида намоён бўлади. Табиий ресурслар ишга солиниши ва қайта ишланиши туфайли ҳам табиатдан фойдаланиш иқтисодиётининг асосий объекти, жамият мавжудлигининг бош манбаси ҳисобланади. Табиий ресурсларни таснифлаш улардан оқилона фойдаланиш ҳамда иқтисодий ва экологик аҳамиятга эга. 1-чизма. Табиий ресурслар таснифи. Тугайдиган ресурслар Тугамайдиган ресурслар Тикланмайдиган ресурслар Тикланадиган ресурслар

www.arxiv.uz Ҳаво, сув, энергия (қуёш, шамол, ядро, геотермал, тўлқин энергиялари) ва ҳ.к.Барча ер ости фойдали қазилмалари (кўмир, нефть, табиий газ ва ҳ.к) Тупроқ, ўсимлик, ҳайвон, баъзи минерал ресурслар (денгиз тубидан олинадиган туз) Тугамайдиган ресурсларнинг сифат жиҳатдан, тугайдиганларининг миқдор жиҳатдан ўзгариши экологик ҳамда ижтимоий-иқтисодий муаммоларни келтириб чиқариши муқаррар. Шу боис, улардан оқилона фойдаланиш муҳимдир. Бундан ташқари ресурслар фойдаланишнинг техник имкониятлар даражасида – реал ва потенциал; иқтисодий мақсад жиҳатидан алмаштирса бўладиган ва алмаштириб бўлмайдиган; кўлами жиҳатидан миллий ва халқаро аҳамиятга молик турларига ажратилади. Қулай табиий шароит ва табиий ресурслар билан яхши таъминланганлик ҳамда улардан оқилона фойдаланишнинг йўлга қўйилиши мамлакат иқтисодий ривожланишида муҳим рол ўйнайди, шунингдек, халқаро географик меҳнат тақсимотида мамлакат нуфузини оширади. Масалан, жаҳон бозорида пахта толаси, ғалла, кофе, чой, банан каби маҳсулотлари билан фаол қатнашаётган давлатларнинг табиий шароити бозори чаққон шу маҳсулотларни берадиган экинларни ўстириш учун қўлайлиги билан изоҳланади. Саудия Арабистони, Қувайт, Ироқ, Бруней каби давлатлар иқтисодиётининг асосини нефть қазиб чиқариш ташкил этиши сир эмас. Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишининг ўзига хос миллий хусусиятлари орасида унинг табиий ва меҳнат ресурсларига бойлиги, сахий ери ва меҳнатсевар халқи борлиги бежиз таъкидланмаган. “Ўзбекистон, ўз ер ости бойликлари билан ҳақли суратда фахрланади” (И. А. Каримов, 1997, 230-бет). Дарҳақиқат, Ўзбекистон заминида турли табиий - минерал бойликлар бисёр. Бу ҳудуднинг геологик жиҳатдан узоқ ўтмишларда мураккаб ривожланиш жараёнларини бошдан кечирганлиги, илк бор тоғ ҳосил бўлиш ҳодисаларини, денгиз ҳавзаларининг вақти-вақти билан қуруқликка бостириб кирганлиги, қобиқ нурашининг кучли тарзда рўй берганлиги, вулқон

www.arxiv.uz ҳаракатлари, ер ости магматик жинслар турли қатламларга кириб, қотиб қолиши ва бошқа геологик ҳодисалар натижалари билан боғлиқ. Ҳозирги кунга келиб, Ўзбекистонда 2700 дан зиёд қазилма бойликлар конлари ва истиқболда очилиши мумкин бўлган янги конлар аниқланган. Ушбу конларда ер юзига яқин жойлашган хилма-хил минерал хом ашёлар мавжуд. Уларнинг 60 ҳилидан иқтисодиётда фойдаланилмоқда. Ўзбекистоннинг умумий минерал хом ашё салоҳияти 3,3 трл. АҚШ долларида баҳоланмоқда. Ҳар йили конлардан умумий қиймати 5,5 млрд. АҚШ долларига тенг бўлган турли қазилма бойликлар қазиб олинади. Бир қатор муҳим фойдали қазилмалар, чунончи, олтин, уран, мис, табиий газ, калий тузлари, фосфоридлар, каолин заҳираларининг кўплиги ва истиқболда фойдаланиш бўйича Ўзбекистон нафақат МДҲ мамлакатлари, балки жаҳонда олдинги ўринларни эгаллайди. Масалан, олтин заҳиралари бўйича дунёда 4, қазиб олиш бўйича эса 7, мис бўйича 10-11, уран бўйича эса 7-8-ўринда (Каримов, 1997). Табиий газнинг умумий заҳираси қарийб 2 трлн м 3 , кўмирники 2 млрд т дан зиёдроқ. Мутахассисларнинг дастлабки баҳолаш натижаларига кўра, мамлакат ҳудудининг таҳминан 60 фоизи нефть ва газ заҳиралари билан банд. Ўзбекистон ҳудудида Фарғона, Сурхондарё, Жануби- F арбий Ҳисор, Бухоро-Хива ва Устюрт нефть ва газли регионлар аниқланган. Ҳозирги вақтда энг кўп нефть ва табиий газ Бухоро-Хива нефть-газ районида-Ўртабулоқ, Кўкдумалоқ, Шўртан, Тошли, Шўртепа, Зевар ва уларга яқин бўлган бошқа конлардан қазиб олинмоқда. Биргина Қашқадарёдаги газ конлари бутун республикада қазиб олинаётган табиий газнинг 90%ини бермоқда. Кейинги вақтларда Устюрт платоси ва Орол денгизининг сувдан бўшаб қолган қисмида нефть ва газ конларини қидириш ишлари жадаллик билан олиб борилмоқда. Бу ҳудудларда табиий газ ва нефть конлари очилиши мумкинлигига мутахассислар катта ишонч билан қарамоқдалар (ҳозиргача Шоҳпахта, Урга, Бердақ, Шибинли, Қизилқайир, Оқшулоқ, Қорашулоқ каби жойлардаги конлар истиқболга эга), дастлабки газ конлари ишга туширилган (ҳозирги кунда Урга

www.arxiv.uz газ конидан кунига 1,2 млн м 3 газ олинмоқда, шунингдек, ҳар куни 25 т газ конденсати қазиб олинмоқда). Ўзбекистонда 20 дан ортиқ кўмир конлари ва кўмирли ҳавзалар аниқланган. Кўмирнинг саноат заҳиралари Ангрен, Шарғун ва Бойсун конларида жойлашган. Бойсун (жами заҳираси таҳминан 150 млн. т.) конида очиқ усулда тошкўмир қазиб олиш бошланган. Ғузор-Қумқўрғон темир йўли ишга туширилиши билан бу кондан кўплаб кўмир олиш мумкин бўлади. Ўзбекистон ноёб ва нодир металлар-олтин, кумуш, уран ва бошқаларни қазиб олиш бўйича олдинги ўринларни эгаллайди. Олтиннинг умумий заҳираси 4 минг т дан кўп. Республикада таркибида олтин ва кумуш мавжуд бўлган 30 дан ортиқ руда конлари, Мурунтов, Маржонбулоқ, Қурама ва Чотқол тизма тоғларида йирик олтин конлари топилган. Кумуш Қизилнура тармоқларида, Қизилқумда катта заҳираларга эга. Одатда, олтин бошқа элементлар билан бирга учрайди. Рангли ва нодир металлар –мис,қалайи,қўрғошин, вольфрам, литий, алюминий хом ашёси(алунитлар,каолинлар) ва бошқалардан иборат. Мис рудаси Қурама тоғларида Қалмоққир, Саричека, Қизота конларида, вольфрам, молибден, қалайи, висмут, симоб, сурьма Жанубий ва Ўрта Тяншандаги Қоратепа, Лангар, Қўйтош, Ингичка, Яхшон, Саргардон ва бошқа жойларда мавжуд, 20 та молибден кони аниқланган. Висмут рудаси, мишьяк-висмут, мис-висмут конлари Чотқол-Қурама тоғларида (Бурчмулла, Ўртасарой) бор. Жанубий Фарғонада 100 дан ортиқ симоб ва 10 дан зиёд сурьма конлари мавжуд. Қîðà ìåòàëëàð (òåìèð,òèòàí, ìàðãàíåö âà õðîì)íèíã áèð íå÷à þç êîíëàðè ìàâæóä. Óëêàí òèòàí ìàðãàíåöëè êîí Ñóëòîí Óâàéñ òîғëàðèäà (Òåïàáóëîқ, çàùèðàñè 4 ìëðä. т.), Íóðîòà òîғëàðèäà, ìàðãàíåöëè ÷ûêèíäè êîíëàðè Çàðàôøîí-Çèðàáóëîқ, Қîðàòåïà, Ëîëàáóëîқ âà áîøқà æîéëàðäà òîïèëãàí. Òîғ-êèì¸ ñàíîàòè õîì àø¸ñè áûëãàí ôîñôîðèòëàð (Қèçèëқóì), îø òóçè âà áîøқà òóçëàðíèíã êàòòà çàùèðàëàðè Áîðñàêåëìàñ, Õûæàèêîí, Áîéáè÷àêîí âà áîøқà æîéëàðäà àíèқëàíãàí. Қóðèëèø ìàòåðèàëëàðиíèíã 370 äàí îðòèқ êîíè áîðëèãè ùèñîáãà

www.arxiv.uz îëèíãàí. Îқ, қîðà, қèçғèø ìàðìàð êîíëàðè èøãà ñîëèíãàí. Ãåîëîãèÿ - қèäèðóâ èøëàðè êåíã ìèқ¸ñäà æàäàëëèê áèëàí äàâîì ýòòèðèëìîқäà, èñòèқáîëäà ÿíãè êîíëàðíèíã òîïèëèø ýùòèìîëè êàòòà. Табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик ва иқтисодий асослари Табиат яхлит геотизимидан иборат бўлганлиги туфайли ундан фойдаланишда тизимли ёндашув татбиқ қилинишини тақазо этади. Бинобарин, бу жараёнда табиат ва унинг ресурсларидан мажмуали равишда омилкорлик билан фойдаланиш зарурлиги экологик ва иқтисодий жиҳатдан аввалдан асосланган. Лекин бу жараён негизида географик қонунлар ва қонуниятлар мавжудки, биз аксарият ҳолларда уларга етарли эътибор бермаймиз, натижада катта миқёсда зарарли оқибатлар ривожланишига асос яратамиз. Дарвоқе, табиат ва унинг ресурсларидан фойдаланишнинг географик асослари мавжуд экан, уларни билишимиз айни муддао. Табиат қонунлари ва қонуниятлари ҳамда жамият ишлаб чиқариши. Инсоннинг хўжалик фаолияти табиатда содир бўлар экан, у албатта, табиат қонунларини ҳисобга олиши, қонуниятларга риоя қилиши лозим, акс ҳолда унинг ишлаб чиқариш фаолиятида иқтисодий самарадорлик, иш унуми, барқарор тараққиёт, маҳсулот сифатини яхшилаш ва бошқа соҳаларда жиддий ютуқларга эришиш, олдинга силжиш юз бермайди, шунингдек, экологик ва иқтисодий-ижтимоий оқибатлар кўлами ортиб боради. Табиатнинг туб қонунларидан бири мавжуд моддий тизим ва уни ўраб турган атроф - муҳитнинг бир бутунлиги ҳисобланади. Бу ҳолатни жамиятга нисбатан қўлланса, у ҳолда унинг географик муҳит билан бир бутунлик қонуни деб қараш мумкин. Табиатда, одатда, бир ҳодисанинг ўзгариши қўшни геотизимдаги худди шундай ҳодисанинг ўзгаришига таъсир этади. Бунда улар орасидаги боғлиқлиқ қанчалик яқин бўлса, ўзаро таъсир ҳам шунчалик кучли бўлиши кузатилади. Шунинг учун табиатдан фойдаланишда

www.arxiv.uz бу қонунга риоя қилиш нақадар муҳим, айниқса геопара, парагенетик тизимлар (Оролбўйи ва Орол денгизи, Балхашбўйи ва Балхаш кўли) да бу табиий ҳодисанинг жиддий оқибатлари кузатилади. Орол сатҳининг тез суръатларда тушиб кетиши туфайли Оролбўйида содир бўлаётган антропоген чўллашиш ҳодисаси Амударё ва Сирдарё дельталарида табиий муҳитнинг тиклаб бўлмайдиган даражада ўзгаришига олиб келмоқда. Табиий муҳитнинг тезкорлик билан тараққий қилишида ландшафт (геотизим)ларнинг хилма-хиллиги қонуни таъсири устуворлик қилади. Аниқланишича, ҳудудда табиий муҳит ва ресурсларнинг хилма-хиллиги қанча кўп бўлса, жамиятнинг ривожланиши учун ҳам қулай шароит вужудга келади. Аксинча, табиий шароит бир хил бўлиб, бойликлар ҳам камбағал бўлса, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши учун имкониятлар кам бўлади. Табиий муҳит хилма-хил ҳудудларда инсоннинг хўжалик фаолияти фаолроқ ёки кучли содир бўлиши туфайли геотизимларнинг ўзгариши ҳам тезлиги билан ажралиб туради. Бу жараёнда моддий тизим ва атроф - муҳит бирлиги қонуни ва ландшафтлар хилма-хиллиги қонуни бир-бирини тўлдиради ҳамда уларнинг бир вақтдаги ҳаракати юз бериши мумкин. Бу ҳодиса ландшафтларнинг структурали динамик ҳолати мураккаб бўлган ҳудудларда табиий муҳитнинг тезкорлик билан ўзгариши натижасида ривожланади. У ҳудудда табиий-географик шароитнинг хилма-хиллиги ва шу муносабат билан табиий мажмуаларнинг бир-биридан кескин фарқ қилиши билан боғлиқ. Ушбу қонунлар таъсири натижасида катта ҳудудларда табиий (экологик) шароитларнинг ўзгариши кузатилади. Табиий компонентларнинг бир-бири билан ўзаро боғлиқлик, алоқа, ҳамжиҳатлик муносабатида бўлиш қонуни муҳим амалий аҳамиятг касб этади. Бунда ташқи таъсир натижасида бирор компонентнинг ўзгариши бошқа компонентларга ҳам таъсир этади, бинобарин, бу жараёнда геотизим ҳам маълум даражада ўзгаришга учрайди. Шу муносабат билан табиатдан фойдаланиш жараёнида бу қонунга амал қилмаслик ҳунук оқибатларга олиб келади.

www.arxiv.uz Булардан ташқари модда ва энергия айланиши, зоналлик, азоналлик, ландшафт қобиғидаги ритмик ҳамда цикллик ҳодисаларини билмай, уларга амал қилмай туриб, табиатдан тўғри фойдаланиб бўлмайди. Табиат мажмуаларининг табақалашуви ва табиатдан фойдаланиш. Табиат мажмуалари табиий жиҳатдан чегараланганлиги туфайли ўзлари эгаллаган ҳудудларда экологик шароит ва бойликларнинг деярли бир хиллиги ёки бир-бирига яқинлиги билан тавсифланади. Бу жиҳатдан қараганда ҳар бир мажмуа ўзи эгаллаган ҳудуд ва ўлчамларига қараб қишлоқ хўжалиги ёки саноат ишлаб чиқаришида маълум тармоқни ривожлантириш ёхуд объектни жойлаштириш учун қулай имкониятларга эга бўлади. Гап ушбу мавжуд табиий шароит ва ресурснинг табиий хусусиятларини тўлиқ ҳисобга олган ҳолда деҳқончиликнинг аниқ тармоғини ривожлантириш ҳамда маълум саноат объектини жойлаштириш устида бормоқда. Чўл шароитида оддий ботиқ туб ва ёнбағирлар фацияларидан иборат бўлса, улар бир хил табиий шароитга эгалиги билан фарқланади. Бундай вазиятда унинг туби деҳқончиликда, айтайлик шоли, ёнбағирлари ғўза ёки ем-хашак экинларини ўстириш учун қулай. Агарда ботиқ туби шўрланишга мойил бўлмаса, у ҳолда шоли ўрнига беда, маккажўхори ва намликни севувчи бошқа экинларни жойлаштириш лозим. Оддий географик фация мисолида экинларни тўғри жойлаштира билиш муҳим, акс ҳолда ернинг мелиоратив ҳолати ёмонлашади. Оддий урочиша бир неча фациялардан ташкил топганлиги сабабли деҳқончилик мақсадларида фойдаланилганда алмашлаб экиш схемаларини тўғри қўллаган ҳолда экинларни ернинг мелиоратив ҳолатига қараб жойлаштириш айни муддаодир. Бунда экинларнинг намликни истеъмол қилиш хусусияти ва шўрга чидамлилиги, шунингдек, нишаб ёнбағирларда ирригация эрозияси вужудга келиши мумкинлигини эътиборга олиб, маълум далалар схемаси тарзида уларни жойлаштириш мақсадга мувофиқ. Далалар схемаси деганда уларнинг маълум релъефга мос келувчи фациялар назарда тутилади. Фация миқёсида деҳқончиликни ривожлантириш ерларни

www.arxiv.uz мелиорация жиҳатидан яхшилашда ҳам қўл келади. Чунки ҳар бир фация маълум турдаги мелиоратив тадбирга муҳтож, бу жиҳатдан қараганда экилаётган экинлар схемаси ҳам унга мос келиши лозим. Эрозияга мойил ерлар – тупроқни ювилишдан сақлаб қолиш мақсадида иҳотазорларни тўғри режалаштириш ва экинларни кулис усулида жойлаштиришни тақозо этади. Бундай вазиятда сув айирғич, кенг ёнбағир ва этак қисмларда эрозия жараёнининг даражасига қараб экинларни жойлаштириш таклиф қилинади. Жой тизими бир неча урочишалар мажмуасидан иборат бўлганлиги туфайли деҳқончиликни ривожлантиришда ҳудуднинг аниқ хусусиятларини ҳисобга олиш талаб этилади. Бу борада район планировкаси тамойилларини қўллаш айни муддао. Чунки жой мураккаб рельеф ва уни ташкил қилган ётқизиқлар кескин ўзгарувчанлиги билан тавсифланади. Ботиқ ва қавариқ ер шакллари ўзаро алмашиб келиши ва уларнинг ўлчамлари турлича бўлиши сабабли, баъзан чуқурроқ ва баландроқ рельеф шакллари мавжудлиги туфайли ердан фойдаланиш схемасини мураккаблаштиради. Бу борада суғорма деҳқончилик, чорвачилик, боғдорчилик, мелиорация ва ирригация, ер ости ва ер усти коммуникациялари, қишлоқ хўжалик техникасини таъмирлаш корхоналари, саноат, рекреация, спорт, маданий-маиший, аҳоли яшаш жойлари, маориф, соғлиқни сақлаш, савдо, бошқарув ва бошқа объектларни географик жойнинг хусусиятларини тўғри ҳисобга олган ҳолда жойлаштириш лозим. Район планировкаси лойиҳасида деҳқончилик учун қулай бўлган барча ерлар иложи борича қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига ажратилиши лозим. Қишлоқ, савдо, транспорт, спорт ва бошқа инфратузилма обьектлари ўзаро уйғунлашиши ва ягона макон бош лойиҳаси асосида тузилиши мақсадга мувофиқ. Бинобарин, табиий мажмуаларнинг табақалашуви ердан қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришида фойдаланишни режалаштириш ва у билан боғлиқ бўлган соҳаларни жойлаштиришни асослаш ва уларни амалга оширишда мажмуали негиз вазифасини ўтайди. Бу борада ландшафт бир неча жой тизимидан иборат бўлганлиги сабабли юқорида кўрсатиб ўтилган объектлар ва деҳқончилик ерлари, мелиорация

www.arxiv.uz ҳамда ирригация тизимларини жойлаштириш, шунингдек, аҳоли яшаш жойларини белгилашда, пахта ва бошқа хом ашёларни қайта ишлаш, тайёр саноат маҳсулотларини ишлаб чиқарадиган корхоналар, тадбиркор ва фермерлар корхоналарини жойлаштириш ва бошқа объектларни ҳисобга олган ҳолда лойиҳалашда бош асос вазифасини ўташга хизмат қилади. 4. «Табиат-хўжалик-аҳоли» тизими Табиат ва жамият тизими аслида “табиат-хўжалик-аҳоли” тизими тарзида ифодаланса мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаш мумкин, чунки табиат инсоннинг хўжалик фаолияти натижасида ўзгаради. Ўзгариш илмий асосланган ҳолда амалга оширилган тақдирда табиат жамият мақсадларига мос келадиган тарзда ўзгаради. Бунда табиат ҳам, инсон ҳам азият чекмайди. Лекин ишлаб чиқаришни ривожлантириш жараёнида техника, технология, меҳнат ҳарактери, субъектнинг айби билан қатор камчиликларга йўл қўйилиши туфайли табиат бойликларидан фойдаланишда исрофгарчилик, деградация, хом ашёларни мажмуали қайта ишламаслик, турли чиқиндиларни муҳитга кўплаб чиқариш натижасида табиат жиддий зарар кўрмоқда. Ернинг ҳаво ҳарорати кейинги 110 йил давомида 1 даражага ортгани ва уни БМТ маълумотига кўра у 2030 йилгача 4-5 даражага ортиши башорат қилинаётгани, бунинг ҳунук экологик ва ижтимоий-иқтисодий оқибатлари ҳозирдаёқ жиддий сезилаётгани фикримизнинг яққол далилидир. Ўзбекистонда табиатдан фойдаланиш жараёни бозор иқтисодиёти шароитида мураккаб кечмоқда. Собиқ иттифоқ даврида вужудга келган қатор экологик муаммолардан қутулганимиз йўқ, жойларда улар жиддийлашган. Улардан қутулиш борасида эндигина амалий ишлар бошланди, Чунончи, суғорма ерларнинг бир қисми деҳқонларга томорқа тарзида бўлиб берилиши, фермер ва ширкат хўжаликлари тузилаётгани, корхоналарнинг хусусийлаштирилиши инсоннинг табиий ресурсларга бўлган муносабатини сифат жиҳатдан тубдан ўзгартиради. Бу ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва

www.arxiv.uz ривожлантиришнинг жуда ҳам самарали шаклидир. Чунки деҳқон, тадбиркор, мулк соҳиби бойликларга меҳр кўзи билан қараб, улардан иложи борича омилкорлик билан фойдаланиш мақсадида меҳнат қилади. Бу бошланган хайрли ишни тобора ривожлантириш ва такомиллаштириш лозим. Табиатдан фойдаланиш мураккаб ва серқиррали жараён, бунда кўпгина омилларга мунтазам аҳамият бериш талаб этилади. Аввало меъёр, қўлланиладиган технология, иш режими, чиқиндиларни ушлаб қолиш(йиғиш) ва мажмуали қайта ишлаш ҳамда тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлаб чиқариш технологияси жараёнининг мураккаблигига қараб кам чиқиндили ёки берк технологияга ўтиш масалаларини босқичма-босқич ҳал қилиш асосий мақсад бўлиши лозим. Бундай вазиятда атроф - муҳитнинг корхоналар чиқиндилари ҳисобига ифлосланиши камайиб боради. Табиат бойликларидан фойдаланишда ҳудуднинг географик шароитини ҳисобга олиш нақадар аҳамиятли, кўп ҳолларда бунга амал қилмаслик оқибатида номақбул ҳодисаларнинг шаклланиши содир бўлиши натижасида табиат ва жамият жиддий зарар кўради. Бу борада ҳудудий ва маҳаллий шароитлар ҳамда қонуниятларни эътиборга олиш энг зарурий шарт ҳисобланади. Чўл шароитида ҳавонинг ўз-ўзини тозалаш қобилияти анча кучли, шунинг учун ҳам саноат корхоналари атроф-муҳит ҳавосининг ифлосланишида асосий омил ҳисобланмайди. Навоий, Муборак, Қоравулбозор, Шўртанг ва бошқа саноат корхоналари атмосфера ҳавосини фақат корхоналар атрофидагина ифлослантиришлари мумкин, барқарор шамол ҳаракати газсимон чиқиндиларни тўзитиб юборади ва улар ҳавонинг умумий циркуляциясига аралашиб, атмосферада тарқалиб кетади. Тоғ олди (Чирчиқ, Оҳангарон, Сурхондарё, Қашқадарё) ва тоғ (Сўҳ, Қувасой, Хондизасой) водийларида маҳаллий минерал ресурслар асосида бир неча саноат корхоналари кўпдан бери фаолият кўрсатмоқда ва янгилари лойиҳаланиш арафасида турипти. Бир ҳисобда корхонани хом ашё базаси яқинида бунёд этилиши иқтисодий географик жиҳатдан тўғри, бошқа жиҳатдан атроф - муҳит ифлосланиши назарда тутилса, мантиққа тўғри

www.arxiv.uz келмайди. Тоғ-водий шамолларининг кун ва тунда турли йўналишларда эсиши натижасида корхоналар чиқиндилари тоғ олди ва тоғ водийларида бир текисда тақсимланади, оқибатда табиий муҳит барча жойларда ифлосланади. Бунда нафақат табиат, шунингдек, аҳоли ҳам катта зарар кўради (сув ва ҳавонинг ифлоланиши турли хил касалликлар тарқалишига олиб келади). Бундай вазиятда корхоналарнинг ишлаб чиқариш жараёни берк ёки кам чиқиндили технология билан алмаштирилиши айни муддаодир. Тоғ олди қия пролювиал текисликлар сув ўтказувчанликлари билан тавсифланади, шунинг учун ҳам уларда фаолият кўрсатаётган саноат корхоналари (Олтиариқ ва Фарғона нефтни қайта ишлайдиган, Янги Қўқон кимё, Олмалиқ тоғ-металургия ва бошқа) нафақат ҳаво, шунингдек, ер ости ва ер усти сув ҳавзаларини ҳам ифлослантириб келмоқда. Шундай табиий жараён содир бўлиши ушбу корхоналарни лойиҳалаётган пайтда ҳам мутахассисларга маълум бўлган, лекин унга тегишли эътибор берилмаганлиги оқибатида табиий муҳит ва аҳоли жиддий зарар кўрмоқда. Ирригаторлар сув омборларини лойиҳалаётган пайтда баъзан мавжуд ботиқлар ўрнидан фойдаланишни афзал кўрадилар, чунки тайёр ҳавза ортиқча қазиш ишларини талаб этмайди. Лекин бундай ҳавзалар тубида бир неча метр қалинликдаги туз қатламлари мавжуд бўлганлиги туфайли уларнинг суви шўрлиги билан тавсифланади ва суғоришда ишлатилади. Бу ҳодиса мелиорация жиҳатидан мутлақо мумкин эмас. Ер ва сув ресурсларини муомалага киритишда ниҳоятда эҳтиёткорлик зарур, чунки аввало ер суғориш учун нечоғли қулайлиги асосланилса ва шунга қараб суғорма деҳқончилик ривожлантирилса, шунингдек, номатлуб ҳодисалар шаклланишининг олдини олувчи махсус тадбирлар амалда қўлланилгандан сўнг ер ва сувдан фойдаланишни бошлаш ҳамма жиҳатдан ҳам мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаш мумкин. Бу жиҳатдан қараганда Қорақалпоғистон, Бухоро, Мирзачўл, Қарши ва Жиззах чўлларида ерларни ўзлаштиришнинг “аччиқ” тажрибаси доимо эътиборда бўлиши лозим.

www.arxiv.uz «Табиат-хўжалик-аҳоли» тизими уч кичик тизим мажмуасидан иборат ва табиатдан фойдаланиш жараёнида бир бутун тизим сифатида ифодаланади. Бу мажмуа характери жамиятга боғлиқ, жамият ва уни ташкил қилган аҳоли қанчалик ҳуқуқий демократия негизига таянса ва ресурслардан фойдаланиш илмий асосланган тарзда амалга оширилса, ушбу тизимнинг экологик вазияти ва мувозанати шунчалик барқарор бўлади. Акс ҳолда табиатнинг жамиятга қайта таъсири ҳамма жиҳатдан кенг миқёсли, кескин, фалокатли ва табиий муҳитнинг тиклаб бўлмайдиган даражада ўзгаришига сабаб бўлади. Орол денгизи ва Оролбўйида содир бўлаётган кенг миқёсдаги антропоген чўллашиш ҳодисалари бунинг ёрқин мисолидир. Шу ўринда халқимизнинг ер-сувдан фойдаланиш, чўллашишга қарши курашишдаги ўзоқ ўтмиш бой тажрибаларидан фойдаланиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Чунки халқимиз азалдан табиат бойликларини эъзозлаш, қадрлай олишга, унга озор етказмасликка одатланган. Тарихий меросимиз “Авесто”да ҳам, Муқаддас китобларимиз Қуръони Кариму ва Ҳадису Шарифларда ҳам табиатни севиш, асраб-авайлаш, ундан тежамкорона фойдаланишга даъват этилган. Ҳадису Шарифда шундай сатрлар бор: – “Тангри гўзалдир, гўзалликни яхши кўради”. Демак, тангри оламни гўзал қилиб яратган, биз шу гўзалликнинг қадрига етишимиз шарт.

www.arxiv.uz Табиатдан фойдаланиш тамойиллари, устувор йўналишлари ва уни оптималлаштириш Бозор иқтисодиёти шароитида табиий бойликлардан фойдаланиш шундай илмий тамойилларга асосланиши зарурки, бунда табиат ҳам, жамият ҳам азият чекмаслиги лозим. Биосферада табиий компонентларнинг бир- бирлари билан ўзаро мувозанатда бўлиши билан бирга, тирик табиат билан нотирик табиат ўртасидаги ўзаро экологик мувозанат тамойиллари ҳам амалий аҳамият касб этади. Бу тамойилларга кўра, табиий чегараланган ҳар бир ҳудудда икки турдаги табиат орасида шундай тенг муносабат мавжуд бўладики, бунда улар бир-бирларининг маълум табиий мувозанатда бўлишини тақозо қилади. Лекин улардан бирининг ташқи таъсир натижасида бузилиши мувозанат узоқ муддат (бир неча юз асрли) издан чиқишига олиб келади. Ушбу бузилишнинг параметрлари асосида содир бўлган ҳодиса бошқа бир неча ҳодисаларнинг таркиб топиш таъсири билан белгиланади (сабаб-оқибатлар занжирининг бир-бирлари билан туташиб кетиши). Экологик мувозанат жуда ҳам мўрт бўлиб, кўп ҳолларда геотизимларнинг сув мароми, ўсимлик оламининг қашшоқланиши, тупроқ қопламининг бузилиши билан боғлиқ (Оролбўйи, Балхашбўйи). Инсон меҳнат фаолиятининг экологик жиҳатдан тозалик тамойили муаммолар ечимида амалий аҳамиятга эга. Бу тамойил ишлаб чиқариш жараёнида ва кундалик турмушда вужудга келган турли қаттиқ, суюқ ва газсимон чиқиндиларни табиий муҳит - атмосферага, сув ҳавзалари, тупроққа обдон тозалаб, бутунлай зарарсизлантирилгандан сўнг чиқариш зарурлигига асосланади. Мазкур тамойилнинг амалиётда татбиқ этилиши атроф - муҳит ифлосланишини тўхтатиш ва унинг барқарор тозаланишида энг самарали ҳисобланади. Бизнингча, аввалига қисман, кейинчалик вақт мобайнида тўлиқ амал қилишга босқичма-босқич ўтиш билан табиий муҳитнинг тозаланишига эришиш мумкин.

www.arxiv.uz Табиат ресурсларидан меъёрига яраша фойдаланиш тамойилини олдинги тамойил билан биргаликда қўлланилиши мақсадга мувофиқ, чунки улар бир-бирларини тақозо этади. Қуръони Каримда «Дунёда барча нарсалар ўлчоқли» деган ибора бор. Дарвоқе, табиат ва унинг ресурслари ҳам чексиз эмас, улар ўз ўлчамига эга. Уларнинг ифлосланиши ва қашшоқланиши эса фойдаланиш жараёнини мураккаблаштиради, сунъий тақчилликларга сабаб бўлади. Бинобарин, табиий бойликлардан эҳтиёжига ва меъёрига катта эътибор берган ҳолда фойдаланишни ташкил этиш айни муддао. Бу борада тикланадиган, тикланмайдиган, иккиламчи ресурсларнинг барча ўлчамларини ҳисобга олган ҳолда меъёрий фойдаланишга амал қилиш тамойили барча турдаги ишлаб чиқариш жараёнида ва инсоннинг кундалик турмушида қўлланилиши даркор. Табиатдан фойдаланиш жараёнининг мажмуалиги ва бу борада тадбирларнинг экологик жиҳатдан асосланганлик тамойили ишлаб чиқаришнинг атроф - муҳитга салбий таъсирини иложи борича камайтиришга, муҳитнинг тозаланишига, аҳолининг турли касалликларга мубтало бўлмаслигига ижобий таъсир этади. Табиий ресурслардан фойдаланиш чоғида барча технологик жараёнларнинг экологик жиҳатдан атроф - муҳитга таъсири энг кичик кўрсаткичларга қадар пасайтирилиши экологик муаммоларнинг ечимини тезлаштиради. Бунга чиқиндисиз технология, кам чиқиндили технология, берк технология каби ишлаб чиқариш жараёнларини қўллашга ўтиш билан эришилади. Иккиламчи ресурсларни мажмуали тўлиқ қайта ишлаш тамойилига амал қилиш билан ишлаб чиқариш жараёнида вужудга келган терриконлар- ағдармалар ва бошқаларни, маиший турмушда таркиб топаётган турли чиқиндиларни қайта ишлаш билан атроф - муҳит ифлосланиши ва яйловлар банд бўлишининг олди олинади. Бозор иқтисодиётига ўтилаётган ҳозирги пайтда ресурслардан фойдаланишда такомиллашиш тамойилига амал қилина бошланди, чунки ер умумхалқ мулки бўлиб қолган ҳолда ундан фойдаланувчилар ширкатлар,

www.arxiv.uz фермер хўжаликлари, оилавий пудрат шакллари таркиб топа бошлади. Хўжаликнинг бу шаклларда ривожлантирилишида деҳқонлар ер уларга узоқ вақтга қадар фойдаланиш учун ажратиб берилганлиги туфайли унга ўз мулки сифатида қарайди, яъни аввало ердан оқилона фойдаланиш, уни турли жараёнларга берилишининг олдини олиш тўғрисида қайғуриш, сувдан расамадига қараб фойдаланиш, сифатининг бузилишидан сақлашга ҳаракат қилади. Хўжаликни бу тарзда ривожлантириш катта иқтисодий самара берибгина қолмай, табиат муҳофазаси йўналишида ҳам ресурсларнинг мунтазам маҳсулдорлигини ошириб бориш учун реал имкониятлар вужудга келтиради. Табиий бойликлардан фойдаланиш маълум стратегия ва тактикага асосланиши лозим, чунки уларнинг баъзилари тугалланадиган, тикланмайдиган гуруҳларга оид бўлса, қолганлари тугамайдиган ва тикланиш хусусиятига эга. Баъзан тугамайдиган ресурслардан жуда кучли даражада фойдаланилиши туфайли маълум давргача уларнинг амалда қўлланилиши чекланади, чунки улар мутлақо яроқсиз ёки сифатсиз ҳолга келиши мумкин. Минерал хом ашёлардан фойдаланишда маълум илмий тамойилга асосланиш ўта зарур. Бу борада мажмуалик тамойили жуда ҳам асқотади. Табиатда фақат бир элементдан ташкил топган қазилма бойлик камдан-кам учрайди, кўп ҳолларда 2-3 ва ундан кўп, баъзан 15-20 хил фойдали элементлардан ташкил топган конлар учрайди. Кондан фойдаланишда аксарият керакли бойлик ажратиб олингани ҳолда, қолганлари (масалан, сочилма элементлар) ағдарма сифатида терриконларда тўплана боради, бу жараёнда уларнинг сифати бузилади, исроф бўлади, атроф - муҳитга зарар келтиради. Ушбу нохуш ҳодисанинг олдини олиш ва кўпроқ иқтисодий самара олиш мақсадида конлардан мажмуали фойдаланиш, яъни барча фойдали элементларни бир вақтда ажратиб олишни йўлга қўйиш айни муддаодир, бу ҳамма жиҳатдан ҳам фойдалидир, атроф - муҳит зарар кўрмайди, ортиқча терриконлар вужудга келмайди, яйловлар майдони

www.arxiv.uz қисқармайди. Демак, минерал хом ашёлардан фойдаланишда мажмуалик тамойили устивор бўлган ҳолда унга ҳамма конларда мунтазам риоя қилиниши мақсадга мувофиқ. Суғориладиган ерлар иқтисодий жиҳатдан энг самарали эканлиги барчага аён. Бироқ суғорма ерлардан олинадиган ялпи маҳсулот миқдори ва уларнинг таннархи турли воҳаларда турлича, бошқача айтганда иқтисодий самара бўйича бир-бирларидан кескин фарқ қилади. Бундай аҳволни таҳлил қилиш натижаларига кўра, ҳамма гап ернинг мелиоратив ҳолатида эканлигига тақалади. Дарвоқе, иқтисодий самара устун бўлган воҳаларда тупроқ-мелиоратив шароит экинларнинг ўсиши учун қулайлиги билан тавсифланади ва аксинча. Мелиоратив аҳвол оғир бўлган вилоятларда сувдан фойдаланиш ҳам издан чиққан, яъни гектар ҳисобига сарф қилинадиган сув миқдори катталиги билан ажралиб туради. Ер-сувдан омилкорлик билан фойдаланиш ва иқтисодий самарага эришиш учун энг аввало ерларнинг мелиоратив ҳолатини тубдан яхшилаш, сувдан расамадига яраша фойдаланиш технологиясини жорий этиш ва шундан сўнг агротехник ва агромелиоратив тадбирларни қўллашга ўтиш маъқул. Чунки ерларни обдон шўрсизлантирмагунча унга минерал ўғит солиш ва бошқа тадбирлар самарадорлиги мутлақо сезилмайди ёки наф бермайди. Воҳаларда ерлардан фойдаланиш энг аввало тупроқ-мелиоратив аҳволни тубдан яхшилаш, экинларни суғоришни меъёрий кўрсаткичлар асосида амалга ошириш (суғориш техникасини янада такомиллаштириш) устивор йўналиш бўлиши лозим. Мазкур йўналишдаги тараққиёт босқичма- босқич амалга оширилиши назарда тутилади, ишларни мелиоратив шароити оғир бўлган Қуйи Амударё, Қуйи Зарафшон, Мирзачўл, Қарши чўлидан бошланиши мақсадга мувофиқ. Табиатдан фойдаланиш жараёнида қолган барча ресурслар бўйича ҳам энг устивор йўналишлар аниқланиши ва ҳаётга татбиқ этилиши бозор иқтисодиёти шароитида муҳим аҳамият касб этади, чунки табиатдан фойдаланишда дунё андозаларига асосланиш юқори иқтисодий самара

www.arxiv.uz беради, табиат потенциалидан тўлиқ ва тўғри фойдаланиш имконига эга бўлинади. Табиатдан фойдаланишни оптималлаштириш муаммоси бўйича кўп йиллардан бери тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Бу борада баъзи ютуқлар мавжуд, лекин ҳалигача ҳам сезиларли ёки жиддий самарага эришилди, деб ҳисоблашга вақт эрта, чоғи. Табиатнинг функциялари бисёр. Табиат, энг муҳими, инсонни турли бойлик (хом ашё)лар билан таъминлайди, турли чиқинди ва ифлосликларни ютади, одамларга хизмат кўрсатади (рекреация объектлари, табиат таровати ва б.). Бироқ табиатнинг ушбу энг муҳим хусусиятлари ҳали шу вақтга қадар иқтисодий жиҳатдан баҳоланмаган. Иқтисодиёт ер, сув, яйлов, ўрмон, рекреация объектлари, ландшафт, ҳайвонот олами, маъданлар ва бошқа ресурсларнинг маълум чегараларда тўлиқ такомиллашган баҳоларига эга эмас. Шу боисдан ҳам авваллари ишлаб чиқариш аксарият экстенсив равишда ривожланиб келди, хоҳлаганча ер-сув, ўрмон, яйлов, қазилма бойлик хўжалик муомаласига киритилди, атроф - муҳит ифлослантирилди, экологик вазият жиддийлашди. Бошқача айтганда, табиатдан фойдаланиш борасида илмий тамойилларга асосланишга жуда ҳам тўлиқ эътибор берилмади. Натижада ресурслардан фойдаланишнинг экологик ва ижтимоий- иқтисодий оқибатлар миқёси улкан бўлди. Бизнингча, табиатдан фойдаланишни оптималлаштириш усулларидан бири ресурсларнинг ҳар бири ўз баҳосига эга бўлиши, бунда улар нафақат умумий, шунингдек, айрим ҳудудлар бўйича ҳам баҳоланиши мақсадга мувофиқ. Айтайлик, сув маълум баҳога эга бўлиб, у маълум хўжалик ёки корхонада фойдаланилса, фойдаланилган ҳажм учун давлат ҳисобига ҳақ тўланиши шарт, шундагина хўжалик (корхона) ўзига фақат керакли миқдорда сув олади, ифлослантиргани учун эса (яъни, ўзидан ортган сувни ифлос ҳолда ҳавзага ташласа) устама жарима тўлаши ҳақида олдиндан огоҳлантирилиши лозим.

www.arxiv.uz Ҳозирги вақтда республикада табиий ресурслар кадастрларини ишлаб чиқиш ишлари бошланган, хайрли иш поёнига етказилса, улардан фойдаланишда баҳолаш тамойилига амал қилиш бошланиши керак. Табиатдан фойдаланишни оптималлаштиришнинг бошқа бир мезони – бу, ишлаб чиқаришни интеграл геотизим асосида ташкил қилиш тамойилига ўтишдир. Бу тўғрида юқорида сўз юритилди, бошламасига тажриба тариқасида мамлакатнинг энг характерли ҳудудларида ушбу тамойил асосида хўжалик юритишни қўллаш таклиф қилинади, агарда у ўзини оқласа, у ҳолда уни кенг миқёсда қўллашга ўтиш жоиз. Табиатдан фойдаланишда компонентлар ва мажмуаларни бир-бирлари билан ўзаро боғлиқлик, ҳамжиҳатлик, таъсир қонуни, экологик мувозанат, барқарорлик хислатларини, албатта, ҳисобга олиш лозим. Мазкур жамлама мезон бойликлардан фойдаланиш жараёнида жуда зарур ва унга барча ҳудудларда амал қилиш катта самара беради. Қисқача хулосалар «Табиатдан фойдаланиш иқтисодиёти» фани табиий ресурлар ва жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ўртасидаги ўзаро алоқадорликни ўрганади. Табиатдан фойдаланишда унинг бир бутунлиги, хилма-хиллиги, ўз- ўзини қайта тиклаш ва тозалаш каби хусусиятлари ва қонуниятларини билиш лозим. Табиатдаги ўхгаришлар илмий асосланган ҳолда амалга оширилгандагина табиат жамият мақсадларига мос келадиган тарзда ўзгаради. Бунда табиат ҳам жамият ҳам азият чекмайди. Табиатдан фойдаланиш ислоҳатлар шароитида экологик мувозанат, тозалик, меъёрга яраша, тўлиқ қайта ишлаш, пуллилик каби тамойилларга таянишни тақозо этади.

Похожие

Социология фанининг назарий асослари

Глобаллашувнинг назарий асослари

Социология фан сифатида унинг назарий асослари

Социал иқтисодиёт фанининг предмети ва концептуал асослари

Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикаси мақсади ва вазифалари