Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикаси мақсади ва вазифалари - Социология - Рефераты

Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикаси мақсади ва вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

192.5 KB

Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикаси мақсади ва вазифалари Режа: 1. «Шахс ва жамият» курсининг ўқитиш методикаси предмети, мақсади ва вазифалари. 2. «Шахс ва жамият» курсининг ўқитиш методикасининг бошқа фанлар билан алоқалари. 3. Умумий ўрта таълим, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлар учун яратилган Давлат Таълим стандарти, дастурлар, дарсликлар ва ўқув қўлланмалар. 4. «Шахс ва жамият» курсининг тузилиши,мазмуни,вазифалари.

Шахс ва жамият ўқитиш методикаси илмий педагогик фан бўлиб, у ўқувчиларга Шахс ва жамият курсидан пухта билим бериш, уларни миллий истиқлол ғояси руҳида тарбиялаш ва камол топтиришда ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида ўқитиладиган курснинг мақсадини, таълим-тарбия вазифалари, мазмуни, метод ва усулларини ҳамда ўқитишнинг энг муҳим воситаларини белгилаб беради. Шахс ва жамият ўқитиш методикасининг асосий фан сифатида олий ўқув юртларидаги тарих факультетларининг ўқув режасига киритилиши ва уни ўрганишдан кўзда тутилган келгусида ўқитувчи бўлиб чиқадиган талабаларни ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида Шахс ва жамият ўқитишнинг илмий асослари билан қуроллантиришдан иборат. Шахс ва жамият ўқитиш методикаси ўзининг мустақил текшириш предметига эга. Ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида Шахс ва жамият фанининг ўқитилиши ва ўқитиш жараёнининг ўрганилиши Шахс ва жамият ўқитиш методикасининг предметини ташкил этади. Ўқитиш жараёнининг объектив суратда амал қиладиган ўз қонуниятлари бор. Уларни билиб олиш ва таълим-тарбия жараёнида бу қонуниятларга амал қилиш, улардан оқилона фойдаланиш ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида Шахс ва жамият ўқитишни илмий асосда олиб боришнинг муҳим шартидир. Шахс ва жамият ўқитиш методикаси тадқиқ этадиган, талабаларнинг пухта ва мукаммал билим олиши ва амалда суяниши керак бўлган Шахс ва жамият ўқитишнинг умумий қонуниятлари нималардан иборат ва улар таълим жараёнида қандай намоён бўлади?

Ўқитишнинг асосий омиллари Методикани асосий вазифаси - ўргатиш Мақсадлар (таълимий, тарбиявий ривожлантирувчи) Синфлар, мавзулар, дарслар бўйича мақсадларни аниқлаштириш Мазмун (тарихий материални саралаш) Мазмунни мақсадлар ва ўқувчиларнинг билим имкониятларига мувофиқ танлаш Мақсадлар ва билим имкониятларини ҳисобга олган ҳолда таълим усуллари, шакл ва воситаларини моделлаш. Таълим натижаларини дастурлашТаълим жараёнини ташкил этиш (усуллар, воситалар, методлар). Ўқувчиларнинг билим имкониятлари. Таълим натижалариМетодика – ўқитиш жараёни унинг самарадорлиги ва сифатини ошириш мақсадида тадқиқ этувчи педагогика фани соҳаси

Шахс ва жамият жараёнининг таркибий қисмлари (мақсади, мазмуни, ўқитишнинг метод ва усуллари, натижалари) ўртасидаги қонуниятли алоқалар қуйидагича намоён бўлади: ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида мақсади, таълим-тарбия вазифаларининг муваффақиятли амалга оширилиши ўқитишнинг мазмунига, ғоявий-сиёсий ва назарий жиҳатдан пишиқ бўлишига боғлиқ бўлганидек, ўқувчиларнинг Шахс ва жамият жараёнининг таркибий қисмлари ва улар ўртасидаги алоқалар курсини ўзлаштириш даражаси ҳам ўз навбатида ўқитишнинг ўрганиладиган мавзунинг мақсади, таълим-тарбия вазифалари ва мазмунига мос келадиган таълим шакллари, ўқитиш метод ва усуллари ҳамда воситаларидан қай даражада мақсадга мувофиқ фойдалана билишига боғлиқдир. Шунингдек, ўқитишнинг натижалари ҳам ўқитувчининг ўқитишдан кўзланган мақсадни, унинг таълим-тарбиявий вазифаларини аниқ белгилай олишига, курснинг мазмунига мос тарзда амалга оширишга ёрдам бера оладиган метод ва усулллардан илмий асосда фойдалана билишига боғлиқдир. Шахс ва жамият жараёнининг таркибий қисмлари ва улар ўртасидаги алоқалар жараёнинг таркибий қисмлари ўртасидаги бу ўзаро диалектик боғланиш натижасида улар бир-бирига ўзлуксиз таъсир кўрсатиб боради. Шахс ва жамият жараёнининг таркибий қисмлари ва улар ўртасидаги алоқалар да ана шу қонуниятларга суянмасдан, уларни эътиборга олмасдан туриб яхши натижага эришиб бўлмайди. Проф П.В.Гора тарих ўқитиш методикаси программаси ва лекция курсининг илмий асосларига бағишланган маърузасида ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих таълими жараёнининг умумий қонуниятларини қуйидаги схемада ифодалаб, уларнинг ҳар қайсисига изоҳ

беради: Шахс ва жамият ўқитиш деганда, ўқув материал воситасида ўқувчиларга билим бериш, уларни миллий истиқлол руҳида тарбиялаш ва камол топтириш вазифаларини амалга ошириш зарур бўлган жараён, ўқитувчи ва ўқувчиларнинг ақлий (ички) ҳамда ўқув ҳаракатлари (ташқи) жараёни тушунилади. Шахс ва жамият курсининг мазмуни деганда, биринчи галда дастурда белгилаб берилган билимлар кўлами, ўқув материали: унинг асл мазмуни, ўқувчиларнинг тарихий материалларни ўзлаштириш, олган билимларидан фойдалана билиш соҳасидаги ўқув усуллари, кўникма ва малакалари системаси, шу жумладан, уларни илмий тадқиқ қилиш ишларининг энг оддий шаклларини эгаллашлари кўзда тутилади. Шахс ва жамият курсини ўқитишнинг мақсади (таълим-тарбия ва ривожланиш вазифалари) Ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих таълимининг мазмуни Ўқувчиларнинг ёш хусусиятлари ва билиш имкониятлари Шахс ва жамият курсини ўқитиш (ўқитиш ва ўрганиш) ни ташкил этиш Ўқитишнинг натижалари: тарихий билимлар, тарбия ва ўқувчиларнинг ривожланиш даражаси

Шахс ва жамият ўқитишни ташкил қилиш деганда, ўқитиш ва ўқувчиларнинг уни ўрганишни ташкил этиш, уларнинг ўрганиш фаолиятини ўқитувчиларнинг бошқаришига ёрдам берадиган метод ва методик усуллар, ўқувчилардаги мавжуд билимларн ишга солиш уларни ижодий билишга йўналтириладиган топшириқлар системаси ҳамда таълимнинг турли хил формалари (дарс, семинар машғулотлари ва бошқалар) тушунилади. Ўқитишнинг натижалари деганда эса, ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида шахс ва жамият ўқитишнинг мақсад ва вазифаларини, мазмунини мувафаққиятли равишда амалга оширилиши; ўқувчиларнинг тарих фани асосларини, тарихий материалга мос самарали метод ва усулларни билиш ва билимлардан фойдалана билиш малакаларини пухта ўзлаштиришлари шу асосда ўқувчиларнинг тарихий тафаккурини, тасаввури ва нутқини, махсус ва умумий қобилиятларини ўстириш кўзда тутилади. Таълимни муайян педагогик мақсадга йўналтирмоқ учун ўқитувчи ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих ўқитишнинг мақсадини, унинг асосини ташкил қилган таълим-тарбия вазифаларини аниқ белгилаб олиши керак. Шу билан бирга, умумий вазифаларни амалга оширишда ҳар бир ўқитиладган курсининг ўрни, вазифалари, ўз навбатида мазкур курсни ўқитишнинг таълим-тарбия вазифаларини амалга оширишда унинг ҳар бир бўлими, бўлимдаги мавзулар, хатто ҳар бир дарсда ўтиладиган мавзунинг ҳам жузъий вазифалари олдиндан белгилаб олиниши керак. Чунки ҳар бир тарих дарсининг бутун тарих курсининг умумий дарслар системасида тутган ўрни бор, бу дарсда ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих ўқитиш олдига қўйилган умумий вазифанинг қандайдир элементи ёки бўлаги хал этилади. Тарих ўқитиш мақсадларини белгилашда, аввало таълим ва тарбиянинг узвий бирлигини, ўқитиш давомида ўқувчиларнинг ғоявий-сиёсий савияси мутассил ўсиб боришини, уларда кўникма ва малакалар ҳосил қилишни ҳамда ижодий фаолиятга тайёрланишларини назарда тутмоқ керак. Таълимдан кузатилган мақсадларнинг муваффақиятли равишда амалга

ошмоғи учун, улар илмий асосда белгиланмоғи лозим. Бу мақсадлар таълимининг мазмуни ва вазифалари билан белгиланади. Шунингдек, бунда таълимнинг бошқа шарт-шароитлари: ўқувчиларнинг савияси, билими, кўникмалари ва малакалари, дарс учун ажратилган вақт, дарсни ўтиш имкониятлари ва бошқалар ҳам назарда тутилади. Таълим мақсадларининг илмий асосда белгиланиши уларнинг реаллигини таъминлайди. Таълимдан кўзланган мақсадларни ўқитувчи нақадар чуқур англаб олган бўлса, ўқитиш мазмунан шунчалик ғоявий ва тарбиявий натижа беради. Бинобарин, ДТС асосида ўқувчиларга ўргатиладиган Шахс ва жамият таълимидан кўзда тутилган мақсад, таълим-тарбиявий вазифалар олдиндан аниқ белгиланиши ўқувчилар билимининг ривожланиб, чуқурлашиб боришига, воқеаларнинг моҳиятини пухта тушуниб олишларига ёрдам беради, зарур кўникма ва малакаларни юзага келтиради, ўқувчиларнинг мустақил ишлаш қобилиятини ўстиради. Дарс ва дарсдан ташқари машғулотларда ўқувчиларнинг билиш фаолиятининг бўлишлиги жуда кўп омилларга, аввало, машғулот мазмунининг ғоявий ва илмий-назарий жиҳатдан юқори савияда бўлишига, ўқитувчининг энг муҳим жонли ва ишонарли тарзда очиб бера олишига ва бу воқеаларни чуқурроқ ўрганиб олишнинг муҳимлигини ўқувчиларнинг тушуниб олиши ҳамда уларда ўрганишга иштиёқ уйғотиш боғлиқдир. Бу ўринда ўқитувчининг ўқувчиларни машғулот мазмунини ўзлаштириб бориши устидан қилинган назорати, ўқувчилар ўрганишини бошқара билиши, шунигдек уларнинг янги билимларини ўзлаштириш учун ўзларидаги мавжуд билим ва малакалардан фойдалана билиши, яъни ўзлаштирилган билим ва эгалланган малакаларини актуаллаштирилиши ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Шахс ва жамият курсининг мазмуни ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида уни ўқитиш ва ўқувчиларнинг ўрганиш фаолияти орқали уларнинг онгига, тарбияси ва тафаккурига таъсир кўрсатади, уларнинг камол топишига ёрдам беради. Демак, машғулотнинг мазмуни ўрта таълим ва ўрта

махсус таълим тизимида ўқитишнинг сифати ва самарадорлигини ошириш ҳамда ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштиришнинг ҳам асосий омили бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун ўқитувчи билиш фаолиятини фаоллаштиришга ижобий таъсир этувчи ва умуман ўқитишнинг самарадорлигини таъминловчи методик усул ва воситаларни танлашда ҳам ўрганилаётган тарихий материалнинг мазмунини назарда тутмоғи лозим. Шахс ва жамият ўқитиш методикаси жараёнинг таркибий қисмлари ўртасидаги қатъий такрорланадиган ўзаро алоқа ва боғланишларда намоён бўладиган қонуниятларни очиб беради ва тарих ўқитиш жараёнини такомилллаштиришда улардан фойдаланиш йўл-йўриқларини ҳам кўрсатиб беради. Демак, шахс ва жамият ўқитиш методикаси бўлажак ўқитувчиларни ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида тарих ўқитишнинг илмий- назарий асослари билан қуроллантиради. Шунингдек, методика уларни ўқитиш жараёнини ўрганишнинг текшириш методлари билан ҳам қуроллантиради. Шахс ва жамият ўқитиш жараёни икки йўл билан ўрганилади. Биринчиси, кузатиш методидир. Бу методдан фойдаланганда турли хилдаги ўқув-методик адабиётлар, ўқувчиларнинг ёзма ишлари, докладлари, уларнинг жавоблари, ўқитишга берилган баҳо ва хулосалар билан танишиб чиқилади, дарслар кузатилади, ўқувчиларнинг билими ва малакалари ўрганилади. Шундай қилиб, кузатиш методидан фойдаланганда, тадқиқотчи шахс ва жамият ўқитишнинг мавжуд тажрибаси доирасидан четга чиқмайди, уни табиий равишда кузатади ва ўрганади. Иккинчиси эксперимент методи. Ўқитувчи ўқитиш жараёнини ўзи хоҳлаганича уюштиради. Хуллас, ижодий иш қилади ва унинг бу иши илмий экспериментга ўхшаб кетади. Бироқ, ўқитувчи қилган ижодий изланишларнинг илмий экспериментдан фарқи, аввало шундаки, ўқитувчи дарсда амалий вазифани ҳал қилади, унинг хулослари эса, ўз фаолиятининг натижаси бўлади. Илмий экспериментда кўпчилик ўқитувчиларнинг иши учун умумий бўлган қонуниятлар тадқиқ этилади, чиқарилган хулослар

илмий асосда расмийлаштирилади. Шунинг учун ҳам тарих ўқитиш жараёнини тадқиқ этишдаги кузатиш методини экспериментал тадқиқотдан фарқ қила билиш керак. Шахс ва жамият ўқитиш методикаси тарих фани билан ўзвий боғлиқдир. Шахс ва жамият ўқувчиларга тарихий воқеликни билдиришдан иборатдир. Шу жиҳатдан ўқувчиларнинг тарихий воқеликни билиш йўллари тарихий тадқиқотга ўхшаб кетади. Ўқувчилар Шахс ва жамиятни ўрганишда олимлар томонидан илмий жиҳатдан текширилиб кўрилган ва таҳлил қилиб чиқилган фактлар ҳамда илмий хулосаларга асосланиши билан бирга, баъзан фактларни янада аниқлаш, тарихий фактлардан умумий хулосалар чиқариш, умумий хулосалардан янги фактларни ўрганиш учун фойдаланишлари мумкин. Бироқ, ўқувиларнинг Шахс ва жамиятни ўрганиши илмий текширишидан фарқ қилади. Ўқитиш жараёнида ўқувчилар тарих фанини ва унинг баъзи тадқиқот методларидан билиб оладилар. Шундай қилиб, Шахс ва жамият фани ва Шахс ва жамият ўқитиш методикаси ўзининг алоҳида ўрганиш объекти, вазифаси ҳамда тадқиқот методига эга. Шахс ва жамият фани кишилик жамиятининг тараққиёти жараёнини ўрганади. Кишилик жамиятининг тараққиёт қонунларини билиш ўтмиш ва ҳозирги замонни яхшироқ тушуниб олишга, келажакни олдиндан кўришга имкон беради. Методика ўқитувчиларни ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида Шахс ва жамият ўқитиш жараёнининг таркибий қисмлари ва улар ўртасидаги қонуниятли алоқаларни очиб бериш билан бирга ўқитишнинг самарадорлигини ошира бориш мақсадида Шахс ва жамият ўқитиш жараёнини тадқиқ этиш методлари билан ҳам қуроллантиради. Методика фаннинг асосларини очиб бериш мақсадида тарихий манбалар, фактлар ва умумий хулосалардан фойдаланади. Ўқитиш методикаси тарих фанининг баъзи бир текшриш методларидан фойдаланар экан, ўқувчиларнинг билимларини яхшироқ ўзлаштиришларини ва уларни тарих фанининг баъзи тадқиқот методлари билан таништиришни кўзда тутади. Ўқувчиларнинг

янги фактларни таҳлил этиш ва улардан зарур хулосаларни чиқариш пайтида ўрганган билимлари жуда ҳам мустаҳкам ва ишонарли бўлади, шунингдек, ўқувчилар мустақил фикрлашга ўрганади, бу уларни тадқиқот олиб боришнинг дастлабки усуллари билан таништиришга ёрдам беради. Шундай қилиб, ўз предмети, вазифалари ва тадқи этиш методларига эга бўлган Шахс ва жамият ўқитиш методикасини тарих фанлари қаторига киритиб бўлмайди. Шахс ва жамият ўқитишда ўқувчиларнинг ёши, билими, фикрлаш қобилияти ва умуман психик фаолиятини эътиборга олмасдан туриб, уларнинг ўқув фаолиятига самарали таъсир этиб ўлмайди. Шу сабабли методика психология фани билан чамбарчас боғлиқдир. Шахс ва жамият ўқитиш жараёнида устод ва шогирдлар ўртасида маънавий яқинлик, соғлом ва эстетик кайфият вужудга келтириши ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини фаоллаштиради, дарснинг самарадорлигини оширади. Психология фани ўқувчилардаги психик фаолиятнинг умумий қонуниятларни ўрганади, методика эса ўқувчиларнинг психик фаолиятини уларнинг тарихий материални ўзлаштиришлари билан боғлиқ бўлган томонларинигина тадқиқ қилади. Шунингдек, унинг ўқувчилардаги психик фаолиятни тадқиқ этиш методларидан ҳам қисман фойдаланади. Психология психик фаолиятнинг умумий қонуниятларини ўрганади, методика эса, Шахс ва жамият ўқитишнинг мазмуни ва методик усуллар билан психик фаолият орқали эришиладиган натижалар ўртасидаги қонуниятли боғланишларни ўрганади. Демак, ҳар иккала предметнинг ўрганадиган объектлари қисман ўхшаш бўлса-да, вазифалари бошқа-бошқадир. Шундай қилиб, Шахс ва жамият ўқитиш методикаси ўқитишда яхши натижаларга эришиш, ўқувчиларнинг тарихий материални пухта ўзлаштириши билан фаолияти ўртасидаги қонуниятли боғланишаларни ҳам ўрганади, ўқувчиларга таълим-тарбия беришда психология фанига суянади,

ўқувчиларнинг психик фаолиятини ўрганишда психологик текшириш методларидан фойдаланиш йўлларни ҳам кўрсатиб беради. Методика таълим-тарбия ҳақидаги педагогика фани, унинг таркибий қими бўлган дидактика билан чамбарчас боғланган, унинг мустақил бир тармоғидир. Методика педагогик жиҳатдан яхши натижаларга эришиш мақсадида ҳам тарих ўқитиш жараёнини ҳам, педагогик жараён ўқитишда яхши натижаларга эришишни кўзда тутади. Ўқитиш жараёнинг ўргатиш методлари педагогик методлар бўлиб, ўқитиш натижаларининг кўрсаткичлари ҳам педагогик кўрсаткичлардир. Шундай қилиб, Шахс ва жамият ўқитиш методикаси педагогика фанининг мустақил бир тармоғи бўлиб, у ўзининг мустақил текшириш предметига эга. Методика фанининг назарий қисмини эгаллаш Шахс ва жамият ўқитиш жараёнининг умумий қонуниятларини ёш авлодга таълим-тарбия бериш ва камол топтира бориш ишини янада такомиллаштириш мақсадида фойдаланишга ёрдам беради.

Шахс ва жамият курсининг ўқитиш методикасининг бошқа фанлар билан алоқалари. Маълумки, бизга ҳозирча маълум бўлган дунё уч қисмдан, яъни: а) қум заррасидан тортиб галактикагача бўлган моддий борлиқ, яъни табиатдан б) табиатнинг ривожланиб ўзига хос яшаш тарзини ўтаётган, ҳозирча фақат ерда кузатилган ва инсон жисми билан боғлиқ бўлган кўриниши – жамиятдан ҳамда в) ана шу иккала борлиқнинг инсон онгидаги инъикоси бўлмиш маънавий борлиқ – яъни руҳият дунёсидан иборатдир. Шу маънода оламни Тарихий билим категорияларини ТАРИХ ўрганишда Тарихий воқеликни билиш методоло- ФАЛСАФА гиясида Таълимда шахснинг психологик жараён- ПСИХОЛОГИЯ лари хусусиятларини ўрганишдаТаълим ва тарбия, шахсни шаклланти- ПЕДАГОГИКА риш вазифаларини ҳ а л этишда Ўқитувчи, унинг жамиятдаги ролини СОЦИОЛОГИЯ ўрганишда

ўрганувчи фанларни шартли равишда уч йўналишга бўлиш мумкин: табиатшунослик, жамиятшунослик ва маънавиятшунослик. Уларнинг ҳар бири, ўз навбатида, яна бир қанча йўналишлар ва турларга бўлиниб кетади. Масалан, табиатшунослик химия, физика, биология, геология ва бошқаларга бўлинса, жамиятшунослик тарих, ҳуқуқшунослик, сиёсатшунослик, социология, эстетика, маънавият асослари ва шу кабиларга бўлинади, маънавиятшунослик эса – ахлоқшунослик, психология каби фанларни ўз ичига олади. Шуни унутмаслик керакки, ушбу фанларнинг ҳар бири ҳам ўз навбатида, бир неча фанларга бўлиниб кетадилар. Масалан, химия – анорганик ва органик химияга, физика – механика, электродинамика, оптика, квант механикаси ва бошқаларга, биология – ботаника, зоологияга бўлинади ва ҳоказо. Шу билан бирга бу фанлар ҳам, ўз навбатида, янада кичикрок, аммо янада аниқроқ фанларга бўлинадилар. Фанлар тараққиётидаги ушбу жараён уларнинг янада бойиб, инсон билимининг эса янада чуқурлашиб бораётганидан далолат беради. Илмий тилда бунга фанлар дифференциацияси деб аталади. Юқорида кўрсатилган йўналишларнинг ҳар бири яна бир қанча фанлардан ташкил топади, улар ҳам ўз навбатида янада "кичикроқ", "чуқурроқ" қисмларга бўлиниб кетади. Фанлар тараққиётида дифференциацияга тескари бўлган, аммо фанларнинг янада ривожланаётганидан далолат берувчи бошқа бир ҳодиса ҳам юз берадики, унга фандаги интеграция жараёни дейилади. Бунда аксинча, фанларнинг ўз ичида янада чуқурлашуви эмас, балки бир неча фанларнинг ўзаро қўшилиши юз беради. Аслини олганда бу ҳол реал дунёдаги бир-бири билан боғланган жараёнларни акс эттиради, яъни уларнинг инъикоси сифатида амал қилувчи фанлар ҳам ўзаро қўшилиб кетадилар ва ўзига хос "синтез", "аралашма" фанлар ҳосил бўлади. Бунга биофизика, иқтисодий кибернетика, биогеохимия, радиоастрономия, иқтисодий география, астробиология, физик химия ва бошқа фанларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин.

Шу пайтгача биз инсон ва жамият ҳаётининг турли томонларини (масалан, иқтисодий, ахлоқий, диний, ҳуқуқий ва шу каби томонларини) алоҳида-алоҳида кўриб чиқдик. Энди эса мустақил ҳаётга қадам қўйиш арафасида инсоний муносабатлар, жамият, унинг тузилиши, мазмуни ва ривожланиш хусусиятларини умумий тарзда, уларни ташкил қилувчи томонларнинг бир-бирларига таъсири жараёнида кўриб чиқишга ҳаракат қиламиз. Шу пайтгача мактаб даврида олган билимларимизга таяниб инсон ва унинг турли-туман жамоалари жуда мураккаб ҳодисалар эканлигини англаб олдик. Масалан, мавжуд фанларнинг асосий кўпчилиги инсоннинг ўзини ҳар хил нуқтаи назарлардан тадқиқ қилади. Биология ва тиббиётга оид фанларда у жонли организмларнинг бири сифатида ўрганилиб, физиологик, жисмоний, анатомик, гигиеник, генетик ва бошқа томонлардан тавсифланади. Психологияда эса одамнинг руҳий олами, унинг хотираси, ҳиссиётлари, интилишлари, тафаккури ва шунга ўхшаш жиҳатлари ўрганилади. Тарих фани да эса унинг тарихий тараққиёти ва камолоти кўриб чиқилади. Сиёсатшунослик, диншунослик, фалсафа ва бошқа фанлар ҳам инсон ни ўз предмети нуқтаи назаридан ўрганадилар. Хуллас, фанлар комплекси биргина инсоннинг ўзини ҳар жиҳатдан ўрганади ва унга ҳар хил таърифлар беради. Шу нуқтаи назардан инсоннинг ўзини бир неча тушунчалар ифодалашини кўришимиз мумкин: одам, инсон, организм, индивид, банда, тана, шахс ва бошқалар. Жамият ҳ ақида ҳ ам юқоридаг и каб и фикрларни айтишимиз мумкин. Уни ҳам турли фанлар ўз нуқтаи назарларидан ўрганадилар ва унинг ҳам кўплаб, баъзан бир-бирига мутлақо мос келмайдиган таърифлари мавжуд. Сиз улар ҳақида тарих, ҳуқуқшунослик, иқтисодиёт асослари каби предметларни ўрганиш пайтида муайян тушунча ҳосил қил гансиз. Масалан, "китобсеварлар жамияти", "овчилар жамияти", "файласуфлар жамияти", " кибор лар жамияти" каби тушунчаларга дуч келган пайтимизда "жамият" сўзи остида ягона қизиқиш, бираликда фаолият кўрсатиш, бир-бирига

кўмаклашиш мақсадида бирлашган кишилар гуруҳини англаймиз. "Ибтидоий жамият", "феодал жамияти", "буржуа жамияти" ёки "америка жамияти" иборалари эса инсоният тараққиётининг муайян босқичларини ёки аниқ бир мамлакатни акс эттиради. Мазкур тушунчани янада умумлаштирадиган бўлсак, у табиатдан ажралиб чиққан, аммо барибир унинг бир қисми бўлиб қоладиган кишилар ҳамжамоасини, бир-бири билан турли-туман ва мураккаб муносабатларга киришадиган Ер юзидаги барча кишилар йиғиндисини англатади. Кишиларнинг ўзаро алоқалари ва муносабатлари натижасида жамият ҳаётида бир биридан фарқланадиган, аммо бир-бирига фаол таъсир қиладиган нисбатан мустақил бўлган бир қанча қисмлар, бўлаклар, элементлар амал қилади. Уларнинг биргаликдаги фаолияти жамиятнинг бир бутун ва доимий ўзгаришда бўлган динамик тизим сифатида амал қилишини таъминлайди. Умуман олганда " тизим " ибораси деярли барча нарса, объект ва ҳодисаларни тавсифлайди ва уларнинг нисбатан кичикроқ қисмлардан, бўлаклардан, элементлардан ташкил топганини ҳамда улар ўртасида муайян алоқалар, боғланишлар мавжуд лиг ини билдиради. Тизим нинг нормал амал қилишида унинг турли қисмлари ўртасидаги алоқа ва муносабатлар белгиловчи рол ўйнайди. Динамик, яъни ўзгаришда бўлган тизим жуда кўп, баъзан сон-саноқсиз доимий ўзгаришда бўлган қисмлар ва элементлардан иборат. Уларнинг ҳар бири ўз навбатида янада кичикроқ бўлган тизим ва элементларга ажралади, ёки аксинча, ҳар бир тизим унга нисбатан каттароқ, кенгроқ ҳодисага нисбатан элемент сифатида амал қилиши мумкин. Жамият мустақил бўлган , лекин нисбатан торроқ , (кўпинча фанда "подсистема" дейилувчи) кичикроқ, ижтимоий ҳаёт соҳалари деб аталувчи тизим лардан иборат . Масалан, иқтисодий (моддий ишлаб чиқариш жараёнидаги муносабатлар), ижтимоий (гуруҳлар, табақалар, синфларнинг муносабатлари), сиёсий (давлат ташкилотлари, сиёсий партиялар фаолияти), маънавий (ахлоқий, диний, маданий, фалсафий, илмий тизим ва ҳоказо). Буларнинг ҳар бири мураккаб ҳодиса бўлиб, ўз навбатида янада кичикроқ,

торроқ элементлардан, қисмлардан ташкил топади. Шунинг учун ҳар хил тадқиқотчилар жамиятни ҳар хил нуқтаи назардан: кимдир ташкилотлар сифатида, кимдир – ижтимоий муносабатлар сифатида, кимдир – кишилар гуруҳлари сифатида, кимдир – ижтимоий бирликлар алоқадорлиги сифатида ўрганадилар. Жамиятнинг асосий элементларидан бири сифатида инсон жамият ҳаётида қандайдир (масалан, меҳнат, касаба ташкилоти, этник, диний ва шу каби) жамоаларнинг аъзоси сифатида иштирок этади. Бу маънода жамият жамоаларнинг жамоаси сифатида юзага чиқади. Ана шу жамиятни ўрганувчи фанлар ҳам жамиятнинг ўзи сингари турли-туман бўлиб, улар жамиятни турли нуқтаи назардан очиб берадилар. Масалан, тарих фани турли-туман конкрет тарихларга ажратилади. Бунга у ёки бу мамлакат тарихи, ҳар бир фан тарихи, ҳар бир кашфиётлар тарихи, ҳар бир мамлакатдаги турли ҳудудлар, шаҳарлар тарихи, ижтимоий-сиёсий ҳаракатлар, партиялар тарихи, қўйингки, ҳар бир оила ва шахс тарихи мисол бўлиши мумкин. Буларнинг ҳар бири ўз объекти бўлмиш нарса ёки ҳодисани пайдо бўлишидан тортиб у қачонгача босиб ўтган вақт мобайнида бошидан кечирган барча воқеаларни хронологик кетма-кетликда акс эттиради. "Шахс ва жамият" ўқув предмети жамият ёки инсон тўғрисидаги муайян масалаларни кўриб чиқаётган пайтда уларнинг тарихидаги ўзига хосликлар, турли воқеаларнинг мазкур ҳодисалар ривожига кўрсатган таъсирини эътиборга олиши, яъни уларнинг тарихини эътибордан четда қолдирмаслиги керак. Чунки у ёки бу мамлакат ўртасидаги ҳозирги муносабатлар ўрганилаётганда уларнинг узоқ тарих давомидаги ўзаро муносабатларида юз берган ходисалар албатта таъсирини кўрсатади. Уларни эътибордан четда қолдирмаслик эса ҳозирги пайтдаги муносабатларидаги баъзи "ноаниқ", "тушунарсиз" ҳолатларни тўғри англашда ёрдам беради. Бунга мисол тариқасида Ўзбекистон ва Туркия ўртасидаги муносабатларга бундан 550-600 йил илгари юз берган воқеалар кўрсатган таъсирни ёки Марказий Осиё ҳамда Араб дунёси, Муғулистоннинг

ўзаро муносабатларига уларнинг узоқ тарихининг таъсирини кўрсатишимиз мумкин. Ёки "Иқтисодиёт асослари" ва "Шахс ва жамият" предметларини бир- бирининг билимлари ва тушунчаларисиз тўлиқ тушуниш қийин. Чунки жамият ҳаётининг турли соҳалари ва инсон фаолияти иқтисодий қонунлар таъсири остида юз беради ва, аксинча, иқтисодиёт соҳаларидаги ўзгаришлар жамиятнинг сиёсий, ҳуқуқий, маънавий ўзгаришлар таъсирида кечади. Улар доимо бир-бирини тақазо қилади. Уларни инкор этиш ёки тан олмаслик ҳам инсонга, ҳам жамиятга салбий таъсир этади. Инсонни жуда кўплаб фанлар ўрганади. Масалан, унинг жисмоний- физиологик хусусиятлари биология, одам анатомияси ва физиологияси, генетика кабилар томонидан, ҳатти-ҳаракатлари ахлоқшунослик, педагогика, психология ва бошқа фанлар томонидан тадқиқ этилади. Аслини олганда фанларнинг барчаси у ёки бу даржада инсон масаласини ўз ичига олади. Шу маънода инсон, унинг табиий ва ижтимоий борлиғи кўплаб фанларнинг ўрганиш мавзуини ташкил этади. Инсонни ўрганишда унинг теварак-атрофидаги ижтимоий ҳодисаларга яхшилик, ёмонлик, виждон каби ахлоқий хусусиятлар нуқтаи назаридан ёндошиш этика предметининг мавзуини ташкил этади. Худди шуларга нафосат, чиройлилик, хунуклик, улуғворлик, фожеалилик, кулгилилик нуқтаи назаридан ёндошилса эстетик билимлар ҳосил бўлади. "Шахс ва жамият" предмети эса бу ҳодисаларни бирданига ҳам ахлоқий, ҳам эстетик, ҳам сиёсий, ҳам ҳуқуқий ва бошқа ижтимоий билимлар нуқтаи назаридан кўриб чиқади. Шу маънода ушбу фан инсон ва жамият ҳақидаги алоҳида фанларнинг ўзига хос бирлашуви, синтези ҳисобланади ва унда ана шу соҳаларга доир билимлар ўзига хос тарзда намоён бўлади. Демак, "Шахс ва жамият" фанида фақат инсон ва жамият ҳақидаги конкрет фанларни ўрганиш асосидагина муваффақиятга эришиш мумкин. Бинобарин мазкур фан жамият ва инсон ҳақидаги фанлардан олган билимларни умумлаштиришга, уларнинг истиқболи қандай бўлиши

тўғрисида муайян хулосалар чиқаришга ёрдам беради. Бу эса ҳар бир кишининг мазкур фанни ўрганиш орқали дунёда кечаётган воқеаларни тушунишини ва унда уларни таҳлил қилиш кўникмалари ҳосил бўлаётганини англатади. Ушбу фаннинг энг асосий хусусияти ҳам ана шундадир. "Шахс ва жамият" предметининг мазмуни ва вазифалари Фанлар интеграцияси ва дифференциацияси муаммоларини ўрганишда ўқитувчи ўз илмий қизиқишлари ва ўқув-услубий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда, ушбу саволларни биология, химия, социология, психология ва бошқа фанлар мисолида ёритиши мумкин. Бунда энг асосийси ўқувчиларда фанлар тараққиётининг ушбу йўналишлари тўғрисида илмий тасаввур шакллантиришга ёрдам беришдир. Ушбу мавзуда навбатдаги муҳим масала инсон ва жамият тўғрисидаги фанларнинг ўзаро алоқаси муаммосидир. Уларнинг ҳаммаси билимлар интеграциясида ўз вазифасини ўташи, кишиларга аввало жамиятда ва ўзларида юз бераётган ўзгаришларнинг моҳиятини англаб олишга, сўнгра эса жамиятни қайта қуриш учун, мавжуд турли ижтимоий муносабатларни уйғунлаштириш учун, ўз-ўзларини ўзгартириш учун ҳаракат қилишга ёрдам бериши лозим. Буларнинг ҳаммаси дунё ҳақидаги турли-туман тасаввурларни тартибга солишга, уларни илмий нуқтаи назардан англаб олишга имкон берадиган йўналиш кўрсатувчи асосни яратишга бўлган эҳтиёжни кучайтиради. Бундай асос энг аввало социологик билимлардир. Социология – бу жамиятни бир бутун ҳодиса сифатида, тўлалигича ўрганадиган ягона фандир (жамиятнинг ўтмишини ўрганувчи тарихдан ташқари). У ижтимоий жараёнлар кечишининг қонуниятлари ва тенденцияларини ишлаб чиқиш, бўлажак воқеаларни олдиндан билишга имкон беради. Социологик билимлар ижтимоий ўзгаришларнинг объектив ва субъектив томонларини системали тушуниш ҳисобланувчи ижтимоий тафаккурнинг ўзаги бўлиб, ижтимоий жараёнларга ҳар томонлама ёндашишни шакллантиришга ёрдам беради. Ижтимоий жараёнларнинг моҳиятини

тушуниб олишга ижтимоий фалсафа ҳам кўмаклашади. Инсонни ўрганишда фалсафий антропология, психология, шахс психологияси ва шу каби фанлар катта ўрин тутади. Ижтимоий антропология эркинлик, танлаш, ижод, масъулият, виждон, ҳаёт мазмуни каби асосий тушунчаларнинг моҳиятини очиб беради. Шахс психологияси шахс ва фаолиятнинг ўзаро таъсирига асосланиб, унинг ҳаракатчан функционал структурасини очиб беради. Бизнинг давримизда шахслараро муносабатларнинг мураккаблашуви билан, катта ва кичик гуруҳларда кишиларнинг ҳамкорлигини ташкил қилиш муҳимлашиб бориши билан бу фаннинг аҳамияти ошмоқда. Ҳозирги даврда сиёсат соҳасидаги билимларнинг аҳамияти бундан кам эмас. Ўн беш - йигирма йиллар аввал мавжуд бўлган шароитдан фарқли ўлароқ ҳар бир фуқаро янги ҳодиса бўлган сиёсий плюрализм, партиялар ва улар ғояларининг кўплиги билан дуч келмоқда. Энди у муқобил сайловларда қатнашиб, рўйхатдаги номзодлардан бирига, сиёсий бирлашмалардан бирига овоз бермоқда. У хилма-хил, ўзгарувчан, баъзан эса аниқ мақсадга қаратилган нотўғри сиёсий ахборотлар оқими остида қолмоқда. Сиёсат, ҳокимиятнинг тузилиши, тақсимланиши ва амалга оширилиши тўғрисидаги сиёсатшунослик фани аҳамиятининг ошиб бориши шахсий сиёсий фикрларга, фуқароларнинг онгли сиёсий танловига боғлиқ бўлиб, улар нафақат Ватанимизнинг тақдирини, демакки, бизнинг тақдиримизни ҳам белгилаб беради. Сиёсатшунослик фани очиб берадиган демократик қадриятлар аксарият аҳоли онгидан жой олмаса Ўзбекистонда демократиянинг мустаҳкамланиши мумкин эмас. Бир томондан, мамлакат ҳуқуқий тизимининг ривожланиши, Асосий Қонунимизда кенг кўламда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари мажмуининг мустаҳкамланиши билан, иккинчи томондан, ижтимоий нобарқарорлик шароитида ҳуқуқ-тартиботни сақлаб туришнинг муҳим эканлигидан ҳуқуқий билимларнинг аҳамияти, ҳар бир ёшни ҳуқуқий қадриятларга ва ҳуқуқий соҳада ижобий, жамиятга фойдали фаолият юритишга жалб этишнинг

аҳамияти ошиб боради. Ўзбекистоннинг демократик ҳуқуқий давлатга айланиши фуқаролардаги ҳуқуқий нигилизмни енгиб ўтмасдан, улар кўпчилигининг ҳуқуқий онгини юқори даражага кўтармасдан амалга ошиши мумкин эмас. Ҳуқуқий билимларни эгаллаш ёшларга ижтимоий муносабатларни яхшироқ тушунишга ёрдам беради, чунки ҳуқуқ меъёрлари бу муносабатларнинг катта қисмини тартибга солиб туради, ижтимоий ҳаётда юз бераётган ҳодисалар пайтида тўғри ҳаракат қилиш учун шароит яратади. Шундай қилиб, ҳозирги замон жамиятшунослик фани бўлмиш “Шахс ва жамият”да инсон ва жамият ҳақидаги билимлар ўқувчилар кўз ўнгида бир ёқлама, фақатгина баъзи бир фан соҳасидан эмас, балки комплекс тарзда гавдаланиши керак. Кўриниб турибдики, жамият объект сифатида бир қанча ижтимоий фанлар мажмуи томонидан ўрганилади. Лекин уларнинг ўрганиш мавзуи турлича. Тарих фанининг предмети ўтмишнинг аниқ ва такрорланмас воқеа ва ҳодисаларидир. Бу фанлар инсоният ўтмишидаги воқеаларни ҳар бирининг индивидуаллигида ва кўпқирралилигида ўрганади. Бошқа ижтимоий фанлар мавжуд воқеликни асосан умумлаштирилган ҳолда ўрганади. Социологиянинг предмети умуман ижтимоий ривожланишнинг умумий қонуниятлари бўлса, политология жамият ҳаёти сиёсий соҳасининг ривожланиш қонуниятлари ва замонавий тенденцияларини ўрганади. Тарих фанлари, одатда, жамият ривожланишининг вертикал кесимини кўрсатса, бошқа ижтимоий фанлар, асосан, горизонтал кесимини кўрсатади. Тарих фани учун бош масала жамиятни ўрганишга нисбатан тарихий ёндашув, бошқа ижтимоий фанлар учун мантиқий ёки структуравий ёндашув бўлади. Тарих таълими жамиятшунослик таълимининг, жамиятшунослик таълими эса тарих таълимининг ўрнини боса олмаслигини таъкидлаш лозим. Улардан ҳар бири ўз қимматига эга. Улар ўртасида яқин алоқа мавжуд. Ўтмишни талқин қилишда кўплаб жамиятшунослик фанларининг тушунча ва категориялари кенг қўлланилади. Ва аксинча, ижтимоий фанлар тушунчалари

ва умумлашган хулосаларининг шаклланиши тарихий тажрибага асосланган ҳолда амалга оширилади. XX асрнинг сўнгги ўн йиллигида илгари “Жамиятшунослик” деб аталган ва умумий ўрта, ўрта махсус таълим соҳасида собиқ СССР давлатлари ҳудудида ўқитилган синтетик жамиятшунослик фани жамиятнинг қайта қурилиши билан бир вақтда, ижтимоий фанлар ривожида чуқур ўзгаришлар кечган ҳолда янгилана борди. Россия Федерацияси, Қирғизистон ва бошқа баъзи мамлакатларда у энди “Инсон ва жамият”, Ўзбекистонда “Шахс ва жамият”, Белоруссияда “Инсон. Жамият. Давлат» деб аталади. Номдаги ўзгаришларга қарамасдан, улар мазмунан барибир жамиятшунослик, яъни социология, сиёсатшунослик, ҳуқуқшунослик, ижтимоий руҳшунослик ва шахс руҳшунослиги, антропология ва этика (баъзи мамлакатларда эса иқтисодий назария, маданиятшунослик ва диншунослик) негизида шаклланувчи, инсон ва жамият ҳақидаги билимлар мажмуи бўлиб қолаверади. Шундай қилиб, мавжуд илмий фанларнинг аксарияти инсон ва жамиятни ўрганишга қаратилган. Умуман олганда, бу таъкид табиий фанларга нисбатан ҳам адолатлидир. Масалан, биология йўналишидаги кўпчилик фанларда инсон тадқиқот объекти бўлади. “Одам анатомияси, физиологияси ва гигиенаси” фанида инсон биологик организм сифатида ўрганилади. У инсон маънавиятининг ўзига хослигини, бошқа ижтимоий хислат ва сифатларини ўрганмайди. Инсоннинг кўрсатилган жиҳатлари ижтимоий-гуманитар характердаги фанлар томонидан ўрганилади. Бу фикрларни биз фақат битта фан доирасида инсонга хос ранг-барангликнинг, хислат ва жиҳатларнинг бутун кўламини очиб бериш мумкин эмаслигини кўрсатиш учун келтирдик. Ўқитувчи бу жиҳатларни ўқувчиларга ушбу масалани кўриб чиқишда тушунтириб бериши керак. Жамият ва инсон тўғрисида иложи борича кўпроқ маълумотни умумлаштириб бериш асосий вазифаси бўлган “Шахс ва жамият” фанининг мазмунидан фарқли равишда, бошқа фанлар инсон ва жамиятни ўзларининг

тор илмий нуқтаи назарларидан ёритадилар. “Шахс ва жамият” фани қамраб олган билимлар имкони борича инсон ва жамият ҳақида бошқа турли фанлардан олинган билимларга асосланиши керак, яъни бу ерда улар мувофиқлик тамойилига асосланиши зарур. Юқорида кўрсатилган ижтимоий-гуманитар фанлардан ҳар бирини алоҳида ўрганиш – олий мактабнинг вазифаси. Ўрта умумтаълим мактабларига, ўрта махсус, касб-ҳунар ўқув юртларига келсак, уларнинг ўқув дастурлари ўз негизида ҳозирги кунда ҳам, яқин келажакда ҳам илмий билимларнинг айтиб ўтилган барча соҳаларига мос келувчи ўқув фанларини сиғдира олмайди. Бироқ бу билимлар ҳаётга қадам қўяётган ҳар бир киши учун кераклидир. Оқилона ечим ўқувчига, олий ўқув юртидаги каби, мустақил фанларни эмас, балки педагогика нуқтаи назаридан танлаб олинган, “Шахс ва жамият” деб номланувчи ягона жамиятшунослик фанига жамланган билимларни тақдим қилишдан иборат. Бу ҳолат гуманитар билимларнинг уйғунлашуви тўғрисидаги замонавий хулосаларга мос келади. Умумий ўрта таълим, академик лицей ва касб-ҳунар коллежлар учун яратилган Давлат Таълим стандарти, дастурлар, дарсликлар ва ўқув қўлланмалар Ҳозирги даврда “Шахс ва жамият” предметини ўқитиш борасида бир қатор муаммолар мавжуд. Улар ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими бўйича Давлат таълим стандартлари талабларининг ўқувчилар томонидан ўзлаштирилиши самарадорлигига ўз таъсирини ўтказади. Биринчидан, мавжуд умумтаълим дастурларини тўлиқ ўзлаштиришга интиладиган ўқувчилар учун ўқув юкламаларининг ҳаддан ортиқлиги муаммоси мавжуд. Иккинчидан, юқори синф ўқувчилари (академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежлари битирувчилари) оладиган билимлар баъзан ижтимоий вазиятларга амалда кам мослаштирилган. Учинчидан, битирувчиларда тавсия этилаётган билимларни сифатли ўзлаштириш даражаси унчалик юқори эмаслиги кузатилмоқда.

Тўртинчидан, ижтимоий-гуманитар фанлар учун ажратиладиган дарс соатлари миқдори деярли ўзгармаган ҳолда, ўқув режасини гуманитарлаштиришга интилишнинг кучайиши кузатилмоқда. Янгидан-янги “кичик фанча”лар юзага келиши билан бир вақтда ижтимоий-гуманитар фанларни ўрганиш ҳажми тобора камайиб бормоқда. Буларнинг ижтимоий- гуманитар йўналишдаги фан ўқитувчиларининг дарс соатлари ҳажмига, уларнинг тайёргарлик даражасига ва ўқувчиларнинг ушбу фанларни ўзлаштиришлари сифатига таъсир қилиши шубҳасиз албатта. “Шахс ва жамият” фанини ўқитиш жараёнига таъсир қилувчи бошқа муаммолар ҳам мавжуд, жумладан, ўрта умумтаълим, ўрта махсус ва касб- ҳунар ўқув муассасаларида ушбу фанга мутахасислашган ўқитувчиларининг етишмаслиги, “жамиятшунослик ўқитувчиси” мутахассислиги бўйича талабалар тайёрлаш ҳажмининг қисқартирилгани, баъзи олий педагогик ўқув юртларида умуман тўхтатилгани, талабалар педагогик амалиётига ажратилаётган соатлар миқдорининг қисқариши. Шунинг учун кўпгина ўрта умумтаълим, ўрта махсус ва касб-ҳунар муассасаларида ушбу фанни асосан тарихчилар ўқитмоқдалар. Лекин бундай ихтисосдаги ўқитувчиларнинг етишмаслиги сабабли дарс беришга кўп ҳолларда бошқа мутахассислик ўқитувчилари жалб қилинмоқда. Улар эса ўзлари истамаганликлари учун эмас, балки объектив равишда “Шахс ва жамият” фанидан етарли даражада дарс ўта олмайдилар. Ҳозирги вақтда кўрсатилган муаммоларни қисман ҳал этиш учун республикамиз олимлари ва педагоглари томонидан “Шахс ва жамият” фани бўйича умумтаълим мактабларининг XI синф ўқувчилари ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими муассасаларининг битирувчи курс талабалари учун тамомила янгича, амалиёт билан боғлиқ ҳолда дарс беришга ва билимларни ўзлаштиришга қаратилган ўқув адабиётларини яратиш борасида муайян ишлар амалга оширилмоқда. Бундай адабиётлар қаторида Н. Жўраев ва Ш. Азизовларнинг “Шахс ва жамият” ўқув қўлланмасини ва бир гуруҳ муаллифлар (С. Мамашокиров, А. Ҳукумов, М. Лафасов, С. Шорин, И.

Каримов, О. Овчаренко, С. Саяпин, К. Ҳайитова, А. Ҳасанов, Б. Раҳмонов) томонидан тайёрланган “Шахс ва жамият” ўқув қўлланмасини қайд этиб ўтиш мумкин. Ўқув қўлланмаси мазмунига ва материалларни баён этишга оид концепция тўғрисида Ўқувчиларнинг ушбу фан бўйича дастурий талабларни ўзлаштиришларини яхшилаш мақсадида ўқув қўлланмасининг муаллифлари (С. Мамашокиров, А. Ҳукумов, М. Лафасов ва бошқалар) бутун материални иккита йирик бўлимга ва учинчи қўшимча – ахборот-маълумот бўлимига тақсимлаганлар. Биринчи бўлим ўқув қўлланмасида “НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАР”, иккинчи бўлим “АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР” деб номланган. Матнларни ҳавола қилиш услублари ва материалларни баён қилиш хусусиятларига кўра, ушбу бўлимлар бир-биридан анча фарқ қилади. Уларни тушунтиришга тўхталиб ўтамиз. Биринчи бўлим “Шахс ва жамият” фани бўйича бирламчи назарий ахборотларни етказувчи сифатида хизмат қилади. Бу ахборотларни ўқитувчининг маърузасидаги ва ўқувчиларнинг мустақил ўқув-изланиш фаолиятида олинадиган материаллар билан тўлдириш ва кенгайтириш зарур. Иккинчи бўлим материаллари ўқувчиларга ўрганилаётган ҳозирги замон дунёси ва жамиятининг мураккаб тузилишини очиб беришга қаратилган муаммоларни таҳлил қилиш учун хизмат қилади. Бу қисм назарий ва амалий материалларни муаммоли ҳолда баён этишни кўзда тутади. Шунингдек, унинг мазмуни нафақат ўқувчиларнинг ақлига, балки уларнинг ҳис- туйғуларига ҳам мурожаат қилиш имконини беради. Иккинчи қисм материалларини танлаш ва ёритилиш хусусиятлари қўшимча тушунтиришни талаб қилади. Бу қуйидагилардир: - назарий қисмнинг асосий тушунча ва қоидалари бизни қуршаб турган дунё ҳодисалари таҳлилини кенгайтириш учун хизмат қилади;

- кўтарилаётган муаммоларни “ўтмиш - ҳозирги замон” кўринишида параллел таққослаб таҳлил қилиш усули уларнинг муҳим эканлигини равшанроқ тасаввур қилишга ёрдам беради; - маҳаллий ва хорижий материаллар мавжудлиги миллий ва умуминсоний қадриятлар ҳар бир шахснинг ҳатти-ҳаракатларига таъсир кўрсатишини очиб беришга имкон яратади; - бадиий адабиёт ва публицистик матнлардан парчалар жалб қилиниши материални тушунтиришнинг эмоционал-ҳуқуқий жиҳатини кучайтиради. Бу эса хулқ-атвор қоидаларини ўрганишда ва ҳамма томонидан қабул қилинган ҳуқуқий меъёрларга амал қилиш зарурлигини тушунтиришда айниқса муҳимдир; - миллий қонунчиликка оид ва турли халқаро ҳужжатлардан келтирилган парчалар амалий қисмда кўтарилаётган масалаларнинг умумийлиги ва оламшумуллигини тушунишга кўмаклашади. Иккала қисмни нима бирлаштиради? Қўлланманинг биринчи ва иккинчи қисмлари, энг аввало, умумий тушунча-атамали материалга эгалиги ҳамда ўқитувчига мавзулар матнини ўзгартириш, материаллардан фойдаланишга ижодий ёндошиш имкониятини бериши билан бирлаштирилган. Ўқув қўлланмасининг навбатдаги ва асосий жиҳати жамият ва давлат ҳаётининг тарихий ва ҳозирги муаммоларига оид ҳам миллий, ҳам ғарб мамлакатларига оид фактологик, адабий ва бошқа материалларнинг мутаносиб равишда мавжудлигидир. Қўлланма материалларини танлаш ва баён қилиш концепциясини яратишда муаллифлар “Шахс ва жамият” фани бўйича дарсларда академик лицейлар ва касб-ҳунар коллежларининг учинчи курс ўқувчилари учун ўрта мактабнинг 11-синфидаги ўқишдан фарқли таълим муҳитини вужудга келтириш лозимлигидан келиб чиққанлар. Бу, бир томондан, ўқувчиларнинг ёшга оид хусусиятлари билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, лицей ва коллежлардаги ўқув жараёнини ташкил этиш методикаси билан боғлиқдир. Маълумки, лицей ва коллежларда машғулотларнинг синф-дарс шакли эмас,

балки маъруза-амалий ўқув фаолияти кўпроқ бўлиши назарда тутилади. Ўқитишнинг маъруза-амалий тизими дарсни катта ҳажмдаги системалаштирилган маълумотларни ўқувчиларнинг мустақил ишига йўналиш берувчи асос сифатида узатиш шаклига айлантириш имконини беради. Биринчи қисм мавзулари ўқувчиларга жамиятшунослик муаммоларининг муайян кўламига киришда йўналиш кўрсатувчи конспект, илмий категорияларни ўрганишнинг бошланғич босқичи ҳамда ўқитувчи маърузаларининг асосий қоидаларини мустаҳкамлаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Материал тузилиш тартиби ўқитувчига ўқувчилар эътиборига ҳавола қилинадиган материални ўз маърузаларида структуравий-мантиқий схемалардан, фанлараро алоқалардан (масалан, “Маънавият асослари”, “Умумий биология” ва б.), ўзаро фаоллик (интерактивлик) усулидан (масалан, ўқувчилар ва педагогнинг шахсий ҳаёт тажрибаси) фойдаланган ҳолда бойитиш ва кенгайтириш имконини беради. Қўлланмада қўшимча ахборот манбаларидан фойдаланиш бўйича муайян эслатмалар бор. Масалан, ўқитувчи тарихий манбалар, жамиятшунослар ва адабиётшуносларнинг асарлари ҳамда турли миллий қонунчилик ҳужжатлари ва халқаро ҳужжатларни ўрганиш бўйича ишни ташкил қилиши лозим бўлади. Ушбу ўқув қўлланмаси ҳошияларида эслаб қолиш учун саналар, цитаталар, фикрлар келтирилган, матнга бой ҳамда ўқувчи ўрганиши талаб қилинадиган ахборотнинг умумий кўлами белгилаб берилган ва ягона ҳужжат ҳисобланмиш одатдаги мактаб дарслиги эмас. Шу билан бирга, ўқув қўлланмасининг тузилиши ва унда баён қилинган материаллар мазмуни “Шахс ва жамият” фанининг ўқув дастури ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълимининг Давлат таълим стандартлари талабларига мос келади. Ўқув қўлланмаси мавзуларига тавсиялар тузишда муаллифлар ушбу фан ўқитувчиларининг аксарияти фалсафа, социология ва ҳуқуқ каби фанлар эмас, балки тарих фани бўйича мутахассис эканликларини эътиборга

олдилар. Шу сабабли қуйида баён қилинадиган материалларнинг ҳажми турлича бўлиб, улар биринчи навбатда мавжуд мавзулар бўйича махсус касбий қўшимча билимлар зарурлигини назарда тутади. Келтирилган материаллар бир-бири билан боғлиқ ва бир-бирини тўлдиради. Уларда дунёни, шу жумладан инсон ва жамиятни илмий ўрганиш муаммолари тўғрисида, инсон вужудга келишининг табиий ва ижтимоий омиллари, жамият ривожланишининг қонуниятлари ва цивилизациявий тараққиёт босқичлари тўғрисида маълумотлар мавжуд. Уларни ўрганишга услубий ёндошувларга келсак, ўқувчилар “цивилизация”, “маданият”, “қадриятлар” каби тушунчаларни, умуман курсни бир бутун тизим сифатида ташкил этувчи асосий тушунчаларини англаб етишлари жуда муҳимдир. Бунда ушбу тушунчаларнинг кўп маъноли эканлигини ҳисобга олиш зарур. “Цивилизация” тушунчасига келадиган бўлсак, ўтмишдаги ва ҳозирги замон тадқиқотчиларининг унга берган таърифларини очиб бериш керак. Марказий Осиё минтақасининг умумцивилизациявий жараёндаги ўрнига доир масалани муҳокама қилиш учун вақт ажратиш зарур. Бунда ўқитувчи мавжуд кўплаб адабиётлардан, жумладан, қуйидагилардан фойдаланиши мумкин: - Очерки по истории государственности Узбекистана. Т., Шарк, 2001. - С. Норқўзиев. Инсон ва жамият. Наманган, НамДУ. 1997. Ундан ташқари, ўқувчиларнинг “жамият”, “инсон” каби дунёқарашнинг асосий тушунчаларини идрок этишлари учун ҳамда жамиятнинг мураккаб тузилишга эга эканлигини, шижоат билан ўзгараётган воқеликни кўрсатиш учун маълумотлар берилган. Мавжуд материал ҳозирги замон жамиятининг тузилиши ва ривожланиш тамойиллари тўғрисидаги билимларни янада чуқурлаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади, бу эса ўқувчиларнинг тўлақонли ижтимоийлашуви учун ҳаётий заруратдир. Шунингдек, ўқувчиларнинг эътиборини ушбу фаннинг бошқа гуманитар фанлар (энг аввало ватан тарихи ва жаҳон тарихи) ва табиий фанлар

(масалан, биология, химия, астрономия ва бошқалар) билан фанлараро алоқаларига қаратиш лозим. Таълим тараққиётининг барча жабҳаларида кўзланган бош мақсад — Республика таълимини ўсиб келаёттан ёш авлод таълим-тарбиясини миллий истиқлол ғоялари, талаблари асосида ташкил этиш; жамиятимиз қадам қўйган XXI аср таълимини тараққиёт, маънавий-маданий қарашлар руҳида бўлишини, энг муҳими, жаҳон андозаларига жавоб бера оладиган даражада бўлишини таъминлашдир. Шу мақсадларни амалга ошириш йўлида бажарилган дастлабки ташкилий тадбирларнинг айримларини кўриб чиқамиз. Авваламбор, бу икки Қонунни таълим муассасалари амалиётига тадбиқ қилиш мақсадида алоҳида истиқбол дастури ишлаб чиқилиб, Вазирлик ҳайъати мажлисида тасдиқланди. Бу ҳужжатларнинг мақсад ва моҳияти барча воситалар орқали таълим муассасаларида, ота-оналар, аҳоли ўртасида кенг тушунтирилди. Таълимга оид меъёрий ҳужжатлар: концепциялар, давлат таълим стандартлари талаблари, ўқув режалари ва дастурлари, Низомлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар юқоридаги икки Қонун моддаларига мувофиқлаштирилди. Республикада узлуксиз таълим тизими узил-кесил шакллантирилди. “Таьлим тўғрисида”, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонунларнинг қабул қилиниши мамлакатимиз салоҳиятининг беқиёс ривожланиши, мустақил Республикамизнинг жаҳонга кенг қамров билан чиқиши учун улкан омилдир. Шу боисдан ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг XIV сессиясида ҳаётимизга самарали таъсир этувчи жабҳалар қаторида таълим-тарбия тизимини тубдан ўзгартириш вазифалари ҳам устувор соҳа сифатида кўриб чиқилганлиги бежиз эмас. Президент Ислом Каримов мазкур сессиядаги нутқида бу масалага фавқулодда катта аҳамият бериб, таълим-тарбия соҳасидаги ютуқ ва камчиликларни таҳлил этар экан, тизимда янгиликка интилиш бўлмаса, тараққиёт ҳам бўлмаслигини таъкидлади. Бугун замон талаби, эртага

бажарилиши керак бўлган долзарб вазифалар халқ таълими тизимини тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини тақозо этаётганини кўрсатди. Маълумки, соҳанинг асосий бўғини узлуксиз таълимдан иборат. Давлатимиз раҳбари узлуксиз таълимни ташкил этишда унинг жаҳон талаблари даражасида бўлиши ҳамда у юксак маънавият заминида қуришига катта аҳамият бериш кераклигани таъкидлар экан, давлат таълим стандартларини жорий этиш ва унинг механизмини ишлаб чиқиш нақадар мухимлигига эътиборни қаратди. Хўш, таълимда давлат стандарти нима? Таълимни стандартлаштириш инсониятнинг ижтимоий онгида рўй берган туб ўзгаришлар туфайли келиб чиққан заруратдир. Чунки, ахборотлар алмашинуви максимал чегарага етган давримизда дунёнинг бир бурчагида яшаётган киши иккинчи қутбда содир бўлаётган воқеаларни билибгина қолмай, уларнинг не боисда айнан шу тарзда рўй берганини англаши ва хис қилиши зарурдир. Бир сайёрада бир вақгда яшаб туриб, бир-бирини тушунмаслик баъзан инсонлар ўртасидаги муносабатларни боши берк кўчага киритиб қўйиши мумкин. Шунинг учун ҳам иқтисодий аҳволи ва тараққиёт даражаси турлича бўлган давлатларда яшовчи барча кишиларнинг фикрлаш даражасини иложи борича бир хил ҳолатга келтириш эҳтиёжи пайдо бўдди. Бу ҳолат таълим стандартлари деб аталмиш тушунчани юзага чиқарди. Стандарт — таълимда яратилган меъёрий режа, дастур, дарсликларни ўзлаштириш эквиваленти, яъни таълим мазмунини ўзлаштириш даражасидир. Стандартни ишлаб чиқишда ўқувчини ҳаддан ташқари зўриқгириб юбормаслик талабларига риоя қилиш, яъни у ўқувчи ёшига мос, уни бажаришга қурби етадиган даражада бўлиши керак. Бунда албатта, таълим олувчининг қизиқиши, хохиши, эҳтиёжи ҳисобга олиниши лозим. Таълим стандартларини ўзлаштиришда шахсга муҳим аҳамият берилиши, унга якка тартибда ёндашилиши мақсадга мувофиқдир. Стандартларни ўқув жараёнига татбиқ этишдан олдин ўта пухталик билан тажриба-синовдан ўтказилади ва шу асосда босқичма-босқич ўқув жараёнига киритиб борилади.

Давлат ва жамият таълим муассасалари олдига муайян ижтимоий буюртмалар қўяётган экан, ўша муассасалар томонидан тайёрланадиган кадр эгаллаши лозим бўлган ижтимоий сифатларнинг минимал чегарасини ҳам кўрсатиб бериши табиийдир. Тарбияланувчи ёки таълим олувчилар эгаллаши лозим бўлган билим, кўникма, малака ёхуд маънавий сифатларнинг энг қуйи миқдори илмий асосларда белгилаб берилган расмий педагогик ҳужжат — давлат таълим стандарти ҳисобланади. Стандартларда белгиланган натижаларга эришилмаса, ё ўша кўрсаткичларни эгаллай олмаган бола, ёхуд ёшларда муайян микдордаги билим, кўникма, малака ва маънавий сифатларни шакллантира олмаган педагогикани мукаммал деб бўлмайди. Бундан кўриниб турибдики, давлат таълим стандарти (ДТС) назорат воситаси, айни вақгда, таълим муассасаларида кўзланган кўрсаткичларни қўлга киритиш учун зарур бўлган шароитни белгилаш ўлчови ҳамдир. Давлат таълим стандартларининг кўрсаткичлари амалдаги мавжуд таълим мазмунидан эмас, балки шакллантирилаётган ўқувчига сингдириши лозим бўлган сифатларнинг жаҳон бўйича зарур деб ҳисобланган микдоридан келиб чиқади. Давлат таълим стандартларининг икки асосий вазифасини алоҳида таъкидлаб кўрсатиш мумкин. Бундай стандартлар умумий ўрта ўрта таълим ва ўрта махсус таълим тизимида ўқувчиларга бериладиган таълим мазмунининг мажбурий минимумини ҳамда битирувчиларнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган талаблар мажмуасини белгилаб беради. Таълим мазмунининг мажбурий минимуми ўқув дастурлари ва дарсликларда тўлиқ ўз ифодасини топиши шарт. Битирувчиларнинг тайёргарлик даражасига кўра ўқувчи муайян босқичда эгаллаши шарт бўлган билим, кўникма ва малакаларнинг минимал миқдори белгиланади. Ўзбекистон Республикаси умумтаълим мактабларининг XI синфлари учун “Шахс ва жамият” фанининг соатлари тақсимоти (34 соат) Мавзулар Мавзулар номи Соат

1-мавзу “Шахс ва жамият” курсининг мазмуни, вазифалари ва бошқа фанлар орасида тутган ўрни. 1 2-мавзу Инсон – биоижтимоий мавжудот 1 3-мавзу Инсоннинг вужудга келиши ва камолоти ҳақидаги концепциялар 2 4-мавзу Қадимги дунёда инсон ва жамият ҳақидаги қарашлар 2 1-баҳс дарси Қочоқлар ва кўчирилганларнинг ҳолати – турли даврларнинг долзарб муаммоси 1 5-мавзу Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари 2 2-баҳс дарси Шахснинг қадр-қиммати ва эркинлиги 1 6-мавзу Европада инсон ва жамияятнинг моҳияти тўғрисидаги ғоялар 2 7-мавзу Ҳозирги замон жамиятшунослиги 1 3-баҳс дарси Ҳимояга муҳтожларга муносабат: ўтмиш ва ҳозирги замон 1 8-мавзу Жамиятнинг ижтимоий тузилиши. Ижтимоий адолат ва барқарорлик – Ўзбекистондаги ижтимоий ўзгаришларнинг бош мақсади 2 4-баҳс дарси Болалар жамиятнинг ижтимоий структурасида 1 9-мавзу Жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими. Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик жамият қурилишининг асосий йўналишлари 2 5-баҳс дарси Инсонпарварлик ва шафқатсизлик – инсоний муносабатларнинг икки томони 1 10-мавзу Инсон ва жамиятнинг маънавий ҳаёти. Ўзбекистонда маънавий янгиланишнинг асосий масалалари 2 11-мавзу Халқаро муносабатлар – жаҳон тараққиётининг кўзгуси 1 12-мавзу Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида 2 6-баҳс дарси Минтақавий можароларни ҳал қилишда Ўзбекистоннинг ҳиссаси 2 13-мавзу Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг вужудга келиши ва тараққиёти 1 7-баҳс Ўзаро ёрдам анъаналарининг жамият ҳаётидаги ўрни 1

дарси 14-мавзу XXI аср ва жамият келажаги ҳақидаги башоратлар 2 8-баҳс дарси Шахс ҳуқуқий маданиятининг қарор топиши 1 15-мавзу Замонамизнинг оламшумул муаммолари ва Ўзбекистоннинг келажаги 2 Академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида «Шахс ва жамият» предмети мавзуларининг тақсимоти (40 соат) Дарслар Мавзулар Мавзулар номи Соат 1-дарс 1-мавзу 2-мавзу "Шахс ва жамият" предметининг мазмуни, вазифалари ва бошқа фанлар орасида тутган ўрни. Инсон - биоижтимоий мавжудот. 1 1 2-дарс 3-мавзу Инсоннинг вужудга келиши ва камолоти ҳақидаги концепциялар. 2 3-дарс 4-мавзу Қадимги дунёда инсон ва жамият ҳақидаги қарашлар. 2 4-дарс 1-баҳс дарси Қочоқлар ва кўчирилганларнинг ҳолати – турли даврларнинг долзарб муаммоси. 2 5-дарс 5-мавзу Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлари. 2 6-дарс 2-баҳс дарси Шахснинг қадр-қиммати ва эркинлиги. 2 7-дарс 6-мавзу 7-мавзу Европада инсон ва жамиятнинг моҳияти тўғрисидаги ғоялар. Ҳозирги замон жамиятшунослиги. 1 1 8-дарс 3-баҳс дарси Ҳимояга муҳтожларга муносабат: ўтмиш ва ҳозирги замон. 2 9-дарс 8-мавзу Жамиятнинг ижтимоий тузилиши. Ижтимоий адолат ва барқарорлик – Ўзбекистондаги ижтимоий ўзгаришларнинг бош мақсади. 2

10-дарс 4-баҳс дарси Болалар жамиятнинг ижтимоий структурасида 2 11-дарс 9-мавзу Жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими. Ўзбекистонда ҳуқуқий демократик жамият қурилишининг асосий йўналишлари. 2 12-дарс 5-баҳс дарси Инсонпарварлик ва шафқатсизлик - инсоний муносабатларнинг икки томони. 2 13-дарс 10-мавзу Инсон ва жамиятнинг маънавий ҳаёти. Ўзбекистонда маънавий янгиланишнинг асосий масалалари. 2 14-дарс 11-мавзу 12-мавзу Халқаро муносабатлар – жаҳон тараққиётининг кўзгуси. Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида. 1 1 15-дарс 6-баҳс дарси Минтақавий можароларни ҳал қилишда Ўзбекистоннинг ҳиссаси. 2 16-дарс 13-мавзу Халқаро инсонпарварлик ҳуқуқининг вужудга келиши ва тараққиёти. 2 17-дарс 7-баҳс дарси Ўзаро ёрдам анаъналарининг жамият ҳаётидаги ўрни. 2 18-дарс 14-мавзу ХХI аср ва жамиятнинг келажаги ҳақидаги башоратлар. 2 19-дарс 8-баҳс дарси Шахс ҳуқуқий маданиятининг қарор топиши. 2 20-дарс 15-мавзу Замонамизнинг оламшумул муаммолари ва Ўзбекистоннинг келажаги. 2

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. 2-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 5. Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. "Fidokor" газетаси мухбирининг саволларига жавоблар. 2000 йил 8 июнь. 6. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., 2000. 7. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 1992. 8. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Т.: Ўқитувчи, 1992. 9. Алимова Д., Буряков Ю., Филанович М. Объективность в истории – ответственность за будущее. "Учитель Узбекистана", 2003 г., 16 мая. 10. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т.: Фан, 1990. 11. Бекмуродов А. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: 1997. 12. Бобоев Х., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. Т.: Ёзувчи, 1999. 13. Буюк сиймолар, алломалар. Т.: мерос, 1-китоб – 1995, 2-китоб – 1996, 3-китоб – 1997. 14. Воҳидов Ҳ.Ф. Ўзбек маърифатпарварларининг социологик қарашлари. Т.: 1996. 15. Во ҳ идов Р., Неъматов Ҳ., Ма ҳ мудов М. Сўз бағридаги маърифат. Т., 2001.

Похожие

Жамият, шахс ва гурухлар социологияси

Шахс ва жамият курсини ўрганишда педагогик технологиялардан фойдаланиш

Жамият ва унинг тизимлари

Жамият конунлари, унинг жамият тараккиётидаги урни ва ахамияти

Шахс социологияси ва унинг ижтимоийлашуви