Социал иқтисодиёт фанининг предмети ва концептуал асослари - Социология - Рефераты

Социал иқтисодиёт фанининг предмети ва концептуал асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

272 KB

Социал иқтисодиёт фанининг предмети ва концептуал асослари Режа : 1. Социал иқтисодиёт предмети моҳияти, унинг мақсади ва вазифалари 2. Социал иқтисодиётнинг концептуал асослари 3. Социал иқтисодиётнинг замонавий моделлари 4. Ўзбекистонда социал иқтисодиётнинг шаклланиши

1. Социал иқтисодиёт предметининг моҳияти, мақсадлари ва вазифалари Кишилик жамиятининг ривожланиши тарихида иқтисодиёт тизимининг ўнлаб моделлари маълум. Бу моделлар ўртасидаги фарқни социал иқтисодиётнинг асосий муаммоларини ҳал қилишда турли услублар ва ёндашишлар орқали аниқлаш мумкин. Иқтисодий тизимининг пайдо бўлиши ва ривожланиши тарихи мамлакатларнинг ривожланиши ва мукаммаллашуви билан чамбарчас боғлиқ. Иқтисодиёт тизими урф-одат, миллий анъаналар орқали авлоддан авлодга ўтиб келган ва сақланиб қолган. Бу хусусиятлар илмий адабиётларда “Анъанавий иқтисодий тизим” деб юритилади. Одатда, бундай мамлакатларда моддий бойликларни ишлаб чиқариш, уларнинг технологияси, тақсимлаш тартиби, айрибошлаш, истеъмол қилиш, урф-одат ва тарихий жиҳатдан шаклланган анъаналарга асосланади. Кишиларнинг иқтисодий ва социал эхтиёжлари меросхўрлик ва маълум табақага ажралган социал гуруҳга тегишлилигига қараб белгиланади ва амалга оширилади. Иқтисодий тизимнинг анъанавийлиги миллий табиий-иқтисодий имкониятлардан фойдаланишга қаратилади. Одатда, бундай мамлакатларнинг иқтисодиёти бирёкламалик билан ифодаланади, Фақат битта асосий ишлаб чиқариладиган маҳсулот (пахта, қаҳва, цитрус ўсимликлари ва бошқалар) турига ихтисослашади. Оқибатда, бундай мамлакатлар иқтисодий жиҳатдан қарам бўлган давлатлар қаторида колиб кетишлари мумкин. Анъанавий социал-иқтисодий тизим, ҳозирги шароитда, тараққиёт йўлига тўсиқ бўлади ёки амалдаги тузумнинг барқарорлигига таҳдид солади. Иқтисодий тизимнинг бош омили бўлган - инсон ва унинг эҳтиёжларисиз шакллана олмайди. Барча ривожланган мамлакатлар ўзларининг асосий иқтисодий дастурларини фуқаролар фаровонлиги ҳақидаги ғамхўрликка қаратади. Кишиларнинг иқтисодий ва маданий талабларини қондириш, кам таъминланган оилалар, ногиронлар, кекса

кишиларни ҳимоя қилишни мамлакатлар ўзларининг иқтисодий ва молиявий имкониятларидан, биринчи галда давлатлар иқтисодий сиёсатининг устувор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда амалга оширадилар. Ҳозирги авлодимиз яна бир иқтисодиёт тизимининг жонли гувоҳи бўлиб ҳисобланади. Бу тизим марказлаштирилган – режали ёки маъмурий - буйруқбозлик иқтисодиёт тизими деб ҳам аталади. Маъмурий - буйруқбозлик тизимида иқтисодиётнинг барча масалалари, шу жумладан, социал масалалар бўйича қарорлар марказий ҳукумат, юқори давлат ташкилотлари ва жойлардаги уларнинг вакиллари томонидан қабул қилинади ва ҳал қилинади. Моддий ва молиявий маблағлар давлат мулкидир. Шундан келиб чиқиб, гарчи мулк қонуний жиҳатдан жамият аъзолари мулклари деб аталиб, халқ мулки деб ҳисобланса-да, у моҳият эътибор билан давлат ихтиёрида бўлади, ва бу мулк тизими маъмурий буйруқбозлик усули орқали бошқарилади. Маъмурий буйруқбозлик тизими бошқарувда барча иқтисодий тузилиш, уй-рўзғор хўжалиги, корхоналардан тортиб, то халқ хўжалиги тармоқлари ва жойлардаги иқтисодиётигача ягона халқ хўжалиги режасига буйсундирилади. Моддий маблағлар халқ хўжалиги маълум тармоқлари ва ҳудудларнинг ҳақиқий истеъмол қилиш талабларини ҳисобга олмасдан биринчи ўринда узоқ муддатга тақсимланади. Социал-иқтисодий алоқаларнинг СССР ва социалистик тизимдаги бошқа бир қатор мамлакатларнинг тажрибалари мазкур тизим самарасизлигини, кўп харажатлилигини, бошқариш жуда қийинлигини ва ижтимоий ишлаб чиқариш пировард мақсади бўлган, халқнинг иқтисодий аҳволини яхшилашни ва юксалтиришни таъминлай олмаганлигини кўрсатди. Кўп асрлик жаҳон тажрибаси иқтисодий алоқаларнинг бозор муносабатлари энг юқори самара берувчи тизим эканлигини кўрсатди. Бозорий иқтисодиёт хусусий мулкчиликнинг турли туман шаклларига асосланади. Бу тизимда хусусий мулкчиликнинг мавжудлиги туфайли ишбилармонлик ва рақобатчилик биринчи ўринда туради. Амалда бўлган социал иқтисодий тизимнинг моҳияти шундан иборатки, моддий бойликлар

истеъмолчи ва сотиб олишга қурби етадиган харидорнинг талабига қараб белгиланади. Харидор ўзининг пулига сотиб олиш орқали фойда кўришини назарда тутиб “овоз” беради. Ишлаб чиқарувчи, ўз навбатида, бозорнинг талабига қараб товарлар ишлабчиқаради ва хизматлар кўрсатади. Бу жараёнда илғор технология хизматидан унумли фойдаланиб, кам харажат қилишга ҳаракат қилади. Натижада, харидорнинг талабини қондиради ва ўзи ҳам меҳнати орқали даромадга эришади. Бозор иқтисодиётидаги рақобатчилик, иложи борича, кам харажат қилиб, сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришга мажбур қилади. Айни пайтда, кишининг рақобатдошига нисбатан товарни паст нархда кўпроқ сотиши фойдали бўлади. Дунё мамлакатларининг асосий қисми социал-иқтисодий тизимнинг бозорий моделидан фойдаланадилар. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, бозорий иқтисодиёт тизими ўз-ўзидан халқнинг иқтисодий аҳволи ва иқтисодий осойишталигини таъминламайди. Дунёда жуда кўп тараққий қилмаган, лекин бозор муносабатларига ўтган мамлакатлар бўлиб, улар юз йиллар давомида иқтисодий мустақилликка ҳамда табиий бойликларини халқнинг фаровонлиги учун ишлатишга эришолмасдан келишмоқда. Бу ҳодисанинг асосий сабаби сифатида амалда бўлган мустамлакачилик сиёсатининг мероси оқибатлари деб ҳисоблаш мумкин. Кўп асрлар давомида метрополия давлатлари мустамлака халқларнинг иқтисодий қарамлигини таъминловчи тузумни ўрнатган эдилар. ХХ асрнинг II ярмидан бошлаб, БМТ ташаббуси билан мустамлакачилик тизимининг оқибатларини йўқотиш ҳамда қолоқ давлатлар ҳудудида муносиб турмуш шароитларини яратишнинг кенг дастури амалга оширилмоқда. Аммо кўп миллионлик қарзларнинг йиғилиб қолиши иқтисодий ва социал муаммоларни тезда ҳал қилишда тўсиқ булиб келмоқда. Бундай мамлакатларда камбағалчиликни ва қашшоқликни енгиш долзарб муаммолардан бири бўлиб келмоқда. Фақатгина нормал шаклланиб келаётган бозорий тизим иқтисодиётнинг самарали ривожланиши ҳамда социал муаммоларни муваффақиятли ҳал этишни таъминлаши мумкин. Буни индустриал

давлатларнинг ва иккинчи жаҳон урушидан сўнг мустақиликка эришган Жанубий Корея, Малайзия, Сингапур, Гон-Конг каби мамлакатлар мисолида кўриш мумкин. ХХ аср учун иқтисодий-социал тизимнинг аралаш турдаги яна бир моделининг пайдо бўлиши хос бўлди. Бу модел иқтисодий сиёсатда тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги ва бозорий воситалар орқали социал муаммоларни ҳал этишда давлатнинг фаол иштирокини биргаликда муваффақиятли қўшиб олиб боради. Аралаш моделга асосланган давлатлар сирасига Швеция, Германия ва бир қатор бошқа давлатлар киради. Бу давлатларда иқтисодий юксалиш стратегияси муҳим социал муаммоларни ҳал этишга бўйсундирилган. Кучли социал йўналтирилган иқтисодиётни яратишга МДҲнинг кўплаб давлатлари қаторида Ўзбекистон Республикаси ҳам ҳаракат қилмоқда. Аралаш иқтисодиётга асосланган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатади-ки, “соф” бозор ва марказлашган-режали иқтисодиёт моделларини қўллайдиган давлатларга нисбатан бу тизим бир қатор афзалликларга эга, яъни барча турдаги ресурслардан самарали фойдаланиш учун шароитларни яратади, катта ҳажмдаги инвестиция (қуйилма)ларни талаб қиладиган замонавий технологияларни ишлаб чиқаради ва муваффақиятли жорий этади, тадбиркорлик фаолиятининг эркинлигини кўзда тутади, муҳим социал муаммоларни ҳал этишда давлат аралашувини таъминлайди. “Социал иқтисодиёт” предметининг моҳияти “Социал иқтисодиёт” ўз мазмунига мувофиқ турли социал-қтисодий фанлар . билан боғлиқдир. (1-Чизмага қаранг). Кўплаб ёш илмий йўналишлар каби социал иқтисодиёт аниқ таърифга эга эмас. Ҳозирги пайтда бу фаннинг илмий асосланган таърифини бериш буйича дастлабки уринишлар қилинмоқда. «Социал иқтисодиёт – бу хўжалик юргизиш тизими булиб, у бир вақтнинг ўзида социал жиҳатдан йўналтирилган иқтисодиётни ҳамда

ижтимоий йўналтирилган социал ривожланишни таъминлашга қаратилгандир» деган таъриф мавжуд1. Социал иқтисодиётни шакллантириш ва амалга ошириш концептуал мазмунининг марказида инсоний капитал туради деб, муаллиф мантиқий равишда тўғри фикр юритади. Бундай таърифда социал иқтисодиётнинг иқтисодий ўсиш ва социал ривожланиш ўртасидаги ўзаро алоқаси намоён бўлмоқда. Лекин, мазкур таърифда социал иқтисодиёт иқтисодий категория сифатида ўрганилмайди. Бундан ташқари, ҳаётий неъматларни яратиш ва истеъмол қилиш ҳамда турмуш даражасини шакллантириш жараёнида одамлар ва социал гуруҳларнинг иқтисодий муносабатлари ўз аксини топмаган. 1-Чизма. Социал иқтисодиётнинг бошка фанлар билан алоқаси Бизнинг фикримизча, “Социал иқтисодиёт”га «мулкчиликнинг хилма- хил шаклларига, тадбиркорликнинг эркинлигига, соғлом рақобатчиликка

ҳамда иқтисодиётнинг юқори ривожланиши асосида аҳолининг муносиб ҳаёт кечириш даражасини таъминлайдиган социал сиёсатга асосланган муносабатлар тизими» сифатида таъриф бериш мақсадга мувофиқдир. Бундай тушунча Социал иқтисодиёт фақатгина ривожланган давлатларнинг бозорий иқтисодиёт ҳамда ўтиш иқтисодиётига асосланган давлатларда бозорий муносабатлар шаклланиши шароитидагина амал қилиши мумкинлигини таъкидлайди. Белгинланган тушунчада, айниқса, мулкчилик муносабатлари, уларнинг хилма-хиллиги кайд этилади. Бу эса улар ўртасида соғлом бозор рақобатчилигини, маҳоратли бизнесменлар ва оддий товар ишлаб чиқарувчиларнинг қобилиятларини амалга ошириш учун имконият очиб берадиган тадбиркорлик эркинлигини тақозо этади. Бундан ташқари, юқоридаги тушунчада аҳолининг социал ҳимоя кафолатини таъминлашга алоҳида ўрин ажратилган. социал ҳимояланмаган фуқаролар (нуронийлар, кўп болали оилалар, ногиронлар ва ёрдамга муҳтож бўлганлар) фаровонлигини бозорий муносабатлар зиддиятларини кучсизлантириш учун лозим. Социал иқтисодиётнинг бош мақсади - инсоннинг эркин ривожланишини, ҳар бир фуқаро учун ва бутун мамлакат аҳолисининг муносиб турмуш сифатини таъминлаш зарурати ҳисобланади. илғор фан ва техника ютуқлари ҳамда инсоний омилдан ҳар тарафлама фойдаланиш асосида, узлуксиз равишда ривожланаётган иқтисодиётга ўтиш даврида, эришиш воситасидир. Социал иқтисодиётнинг шаклланиши ва ривожланиши фақатгина давлатнинг фаол иштироқида мавжуд бўлади. Иқтисодий ва социал дастурларининг муваффақиятли амалга ошиши давлатнинг иқтисодий сиёсатига ва давлат ҳокимиятининг субъектлари сиёсий жиҳатдан етуклигига боғлиқдир. Ижтимоий соҳа иқтисодий стратегиянинг устивор йўналишига айланмоқда. Объектив сабабларга кўра давлат «Социал давлат» бўлиб келмоқда. Фуқаролар социал ҳаётини таъминлаш, социал эхтиёжларини қондириш, турмушнинг муносиб даражасини ва сифатини

таъминлаш нафақат социал ривожланиш тенденцияси, балким давлатнинг социал сиёсатининг меъёрига айланмоқда. Айнан шу ижтимоий муҳитда социал иқтисодиётнинг назарияси ва амалиёти ривожланмоқда. Синфий ва социал гурухларнинг ўзаро муносабатларида социал ҳамкорлик муносабатлари ўрнатилмоқда. Чуқур ижтимоий йўналтирилган иқтисодий сиёсатга асосланган давлатларгина социал давлатларга айланиши мумкин. “Социал давлат” тушунчаси пайдо бўлиши айнан шу билан боғлиқдир. Бу тушунча Швеция, Германия, АҚШ ва эришилган иқтисодий ютуқларга асосида кенг кўламдаги социал ислоҳотларни олиб борувчи бошқа давлатларни тавсифлашда қўлланилади. Адабиётларда «бозорий социализмнинг Швеция модели», «Германия социал бозорий иқтисодиёти», «АКШ либерал бозорий модели каби ибораларни ҳам учратиш мумкин. Социал давлатда фуқаролар ва давлат ўртасида хуқуқий асосда бири-бири олдида мажбуриятлар ўрнатилади. Давлат инсоннинг муносиб турмуш даражасини ва эркин ривожланиши учун шароитларни яратиш учун масъулдир. Фуқаролар кафолатланган эркинлик ва мулкчилик муносабатлари асосида ўз моддий фаровонлиги учун жавобгардир. Давлат ва фуқаролар ўртасидаги ўзаро масъулиятлилик социал иқтиодиётнинг ҳуқуқий таянчи сифатида хизмат қилади. “Социал иқтисодиёт” фанининг мақсадлари:  талабаларнинг инсонларга муносиб ҳаёт кечиришлари учун зарур бўлган шарт-шароитларни ва уларни кафолатланган социал ҳимоялашга мўлжалланган кучли иқтисодиётга асосланган тизимни яратишга ҳаракат қилаётган жамиятда иқтисодий ва социал жараёнларининг ўзаро алоқалар моҳиятини чуқур ўрганиш ва тушунишлари;  мамлакат фуқаролари фаровонлигининг юксалишига йўналтирилган давлат Социал сиёсатини ҳаётга татбиқ этишда фаол иштирок этиш маҳоратини ҳосил қилишлари талаб килинади.

“Социал иқтисодиёт” фанини ўрганишда қуйидаги вазифалар белгиланган:  иқтисодий ва социал вокеъликларни ўзаро алоқаларини ва мураккаб жараёнларини чуқур таҳлил қилиш билимларини эгаллашни ўрганиш;  иқтисодиёт ва социал соҳанинг мувозанатланган ривожланишини таъминлаш йўлларини ва манбаларини аниқлаш;  Социал иқтисодиёт бўйича назарий билимларни маҳалла, корхоналар, туман, шаҳар, вилоят, мамлакат, келгуси иш-жой миқёсида иқтисодий ва социал вазифаларни ҳал этишда қўллаш;  ижодий ёндашув асосида социал иқтисодиётнинг турли моделларини ўрганиш ва шу йўналишдаги илмий изланишларда иштирок этиш. Илмий йўналиш сифатида социал иқтисодиётнинг асосий вазифалари деб қуйидагиларни ҳисоблаш лозим:  иқтисодиётнинг ва жамиятнинг социал ҳаётининг ўзаро алоқаларини ўрганиш;  социал жараёнларга иқтисодиётнинг таъсирини ва иқтисодиёт ривожланишига социал омилнинг қайта таъсири механизмини ёритиб бериш;  социал-иқтисодий муносабатлар тизимида инсоннинг ўрнини аниқлаш. Инсон ва унинг доимо ўсиб бораётган эҳтиёжлари иқтисодиёт ва социал ҳаётнинг ўзаро алоқаларнинг марказий бўғини.эканлигини исботлаш; Социал иқтисодиётга таянган ҳар бир давлатга хос бўлган умумий белгилари ҳам бор, яъни:  юқори иқтисодий имкониятлар ва реал ялпи ички маҳсулотининг (ЯИМ) жадал ўсиш суръатлари;  даромадларнинг етарлича юқори даражаси, нарҳлар барқарорлиги, инфляциянинг паст суръатлари;

 миллий валютанинг барқарорлиги, унинг эркин конвертацияси;  аҳолининг муносиб турмуш даражасини таъминловчи давлат сиёсати;  аҳолини социал ҳимоялаш кафолати;  шахсий мулкчилик ва тадбиркорлик фаолиятининг эркинлигини ҳимоялаш;  ҳар бир кишининг меҳнат турини қўллаш, танлаш эркинлиги;  хилма-хил мулкчилик ва рақобатчиликка асосланган тез суръатлар билан ва барқарор ривожланаётган бозорий иқтисодиёт мавжудлиги;  юқори даражада ташкил қилинган социал инфратузилманинг мавжудлиги;  давлатнинг фаол социал сиёсати. Социал иқтисодиётнинг айтиб ўтилган белгилари ҳар бир давлат учун турмуш даражасини ва тарзини шакллантиришда миллий хусусиятлари ва анъаналаридан келиб чиққан ҳолда алоҳида мезонларини ва кўрсаткичларини аниқлашда асос бўла олиши мумкин. Социал иқтисодиётни яратиш жараёни вақт, маблағ ва пухта иқтисодий ва социал сиёсатни талаб қилади. МДҲнинг кўп давлатлари ҳозирги кунда маъмурий буйруқбозлик тизимини бозор тизимига айлантириш ислоҳотларини амалга ошириб келмоқда. Шу давлатларнинг қонуний хужжатларида социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётни яратиш вазифалари қўйилмоқда. Бу ҳолат ўтиш даври учун айнан мос келади. Социал иқтисодиёт ўтиш иқтисодиётининг кейинги поғоналарида равнақ топади. Давлат иқтисодий сиёсатини стратегик мақсадлар бўйича дастурларни қабул қилиш ва ҳар бир поғонада уларни устувор йўналиш сифатида олдинга суриш орқали амалга оширади. Нотўғри иқтисодий сиёсат салбий социал оқибатларга ҳамда иқтисодиётда зиддиятларга олиб келиши мумкин. Иқтисодий сиёсат нафақат иқтисодий ва социал муаммоларни ҳал этишни инобатга олиши керак, балким бозорий иқтисодиёт талабларига

жавоб берадиган кадрларни тайёрлаш, доимий тарзда малакасини ошириш бўйича узлуксиз ишларни олиб бориши лозим. Маъмурий-буйруқбозликга одатланган бошқарувчилар ўрнига янги, ёш бошқарувчи кадрларни тайёрлаш иқтисодий ислоҳотларнинг ҳамда социал иқтисодиётнинг муваффақиятли шаклланишининг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Иқтисодий тизимни ўрганишда унинг икки муҳим - иқтисодий ва социал соҳаларини таҳлил қилиш лозим: Иқтисодий соҳа. Иқтисодий соҳа тармоққа оид соҳани ва иқтисодий таркибни ўз ичига олади. Иқтисодиётнинг тармоққа оид таҳлили халқ хўжалиги тармоқларининг ҳолатини ўрганишдан иборатдир. Тармоқ – алоҳида шахсларнинг, бутун жамиятнинг эҳтиёжларини қониқтириш мақсадида ишлаб чиқариладиган маҳсулотлар, технологиялар умумийлиги хос бўлган корхоналар мажмуидан иборатдир. Бозорий иқтисодиётга ўтаётган МДХ мамлакатлари халқ хўжалигининг асосий тармоклари - саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт, алоқа, савдо ҳисобланади. Замонавий илмий-техника тараққиёти иқтисодиёт тармоқларининг ривожланишида янги имкониятларни яратмоқда. Фанда эришилган ютуқлар кун сайин ишлаб чиқариш билан яхлит ҳолга келтириш учун хизмат қилмоқда. Кейинги пайтларда ахборот технологиясига асосланган янги иқтисодиётнинг пайдо бўлганлиги ҳақида фикрлар билдирилмоқда. Ҳар бир тармоқнинг иқтисодиёт ривожланишидаги ўрни ва вазифаси давлатнинг аниқ шарт-шароитларига боғлиқ ҳолда белгиланади. Иқтисодий ривожланган давлатларда маҳсулотни ишлаб чиқариш, бандликни таъминлаш ва бошқа социал муаммоларни ҳал этишда саноат тармоғи муҳим ўрин тутади. Юқори даромадлар келтирадиган хом-ашё ва стратегик ресурсларни ишлаб чиқаришга ихтисослашган бир қатор давлатлар мавжуд. Улар иқтисодий ўсиш ва фуқаролари фаровонлигининг юқори суръатларда кўтариш учун кенг имкониятларга эга.

Аҳолининг кундалик озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини қондиришда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини тайёрлайдиган агросаноат мажмуалари катта ўрин эгаллайди. Лекин шуни таъкидлаш лозимки, аграр соҳада ихтисослашган кўплаб мамлакатлар аҳолининг фаровонлиги даражаси буйича дунёнинг илғор давлатлари таркибига кирмайди. Бунинг асосий сабабини бозор шароитидаги нарх шаклланишида кўришимиз мумкин. Деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларини етиштириш юқори меҳнат харажатлари, қишлоқ хўжалик техникаларига, минерал ўғитларга, ёқилғи- мойлаш материалларига бўлган баланд нархлар қишлоқ хўжалик корхоналарининг даромад олиш даражасига кўра орқада қолишига олиб келмоқда. Аграр мамлакатларнинг барқарорлаштирувчи сиёсати қишлоқ хўжалик маҳсулотини ишлаб чиқариш учун қўшимча субсидия (пул шаклидаги давлат томонидан бериладиган ёрдам) ажратишни ўз ичига олади. Бу жараён иқтисодиёт тармоқлари орасида даромадларни қайта тақсимлаш услуби асосида амалга оширилади. Аграр мамлакатлар иқтисодиётининг қолоқлигига олиб келаётган сабаблар қаторида кўп йиллар мобайнида бошқа ривожланган мамлакат билан шаклланаётган иқтисодий ва сиёсий ўзаро алока муносабатларини кўрсатиш мумкин. Мустамлакачи тизим кўп йиллар давомида мустамлака ва метрополиялар орасида ўзига хос меҳнат тақсимотини яратган. Мустамлака мамлакатлар, одатда, саноати ривожланган мамлакатлар учун хом-ашё базаси бўлган. Иқтисодий қарамликнинг бир шакли сифатида метрополияларга етказиб бериладиган хом-ашё ресурсларининг паст нархлари ва қолоқ мамлакатларга етказилиб бериладиган саноат молларининг юқори нархлари бўлган. Мустамлакачи тизимнинг тугатилишига қарамасдан, ҳозирги пайтда аграр ва саноат асосида ривожланган мамлакатлар ўртасида ўтмиш меҳнат тақсимотининг қолдиқлари ўз таъсирини ўтказмоқда. Саноат шаҳарлари ва қишлоқ жойларида яшайдиган аҳолининг турмуш даражасидаги тафовутлар ҳатто-ки бир мамлакат доирасида ҳам кузатилмоқда. Бунинг асосий сабаби, юқорида айтиб ўтилганидек, қишлоқ

хўжалиги ва саноат маҳсулотига бозор нархининг шаклланишидир. Бу тафовутларнинг даражаси давлатнинг барқарорлаштирувчи сиёсатига боғлиқ. Хаётий неъматларни ишлаб чиқариш ва уларни реализациясида қурилиш, алоқа, транспорт, халқ хўжалиги юкларини ташиш транспорти, савдо каби иқтисодиёт тармоқлари ҳам иштирок этади. Уларнинг ҳар тарафлама ривожланишини таъминлаш мақсадида давлат томонидан дастурлар қабул қилинмоқда, катта ҳажмдаги инвестициялар ажратилмоқда. Бутун халқ хўжалигининг мувозанатлашган ривожланиши буйича чоралар қабул қилинмоқда. Илмий-техник инқилобининг замонавий босқичида иқтисодиётнинг янги тармоқлари пайдо бўлмоқда. Кейинги пайтларгача анъанавий хизмат кўрсатиш соҳасига тегишли айрим соҳалар ишлаб чиқариш тармоғига айланмоқда. ХХ асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, иқтисодиёт таркибига юқори даромадли тармоқ – туризм кириб келмоқда. Охирги пайтларда туристик маҳсулот моҳияти, ишлаб чиқариш харажатларини, турмаҳсулотнинг бозор аҳволини ўрганишда, бу тармоқнинг маҳсулотини яратиш ва сотиш жараёнида бозор қонунларини қўллашга эътибор кучайиб бормоқда. Халқаро ҳамкорликнинг кенгайиши барча мамлакатлар учун туристик салоҳиятдан фойдаланиш имкониятини яратмоқда. Кишилар фаровонлигининг юксалиши сари даромадларнинг бир қисмини дам олиш, туристик соҳалар учун сарфлаш имконини яратмоқда. Мутахассислар фикрича, келтириладиган даромадлар даражасига кўра туризм соҳаси етакчи ўринга кўтарилган. Бу кўрсаткич бўйича туризм соҳаси фақатгина энергия ресурсларини ишлаб чиқарувчи тармоқлардан орқада қолмоқда. АҚШ, Ғарбий Европа, Хитой, Япония каби ривожланган мамлакатлар бюджетида туризмдан олинадиган даромадлар 30-60%ни ташкил этади. Туристик хизмат кўрсатишнинг ўрни жаҳон бозорида кундан- кунга кенгайиб бормоқда. Шуни айтиб ўтиш лозимки, МДҲнинг кўплаб

мамлакатлари катта туристик имкониятларга эга. Бу имкониятлардан самарали фойдаланиши аҳолининг меҳнат билан бандлигини таъминлаш ва яхшилаш хамда миллионлаб одамларнинг оила бюджетини тўлдириш учун муҳим омил бўлиб хизмат қилиши мумкин. Замонавий иқтисодиёт ахборот технологиялар тармоғининг ўрни ва аҳамиятини етарлича ўрганиш алоҳида эътиборга лойиқ. Охирги 2-3 ўн йиллик давомида бу тармоқ иқтисодиёт таркибига дадил кириб келмоқда. Ҳозирги кунда ишлаб чиқаришда компьютер техникаси, интернет хизматлари, оммавий ахборот воситалари материалларидан фойдаланмаётган мамлакатни учратиб бўлмайди. Бу эса иқтисодиётнинг янги тармоғи пайдо бўлганлигидан далолат бермоқда. Замонавий ахборот технологияси иқтисодиётнинг тармоғи сифатида анъанавий тармоқларга қараганда, шак- шубҳасиз, бир қатор афзалликларга эга: Биринчидан, бу тармоқ қайта ишлаб чиқариш ва иқтисодий инқирозлардан мустасно ҳисобланади. Иккинчидан, ахборот технологиялари асосини ташкил этувчи билимлар доираси чексиздир. Учинчидан, ғояларни сотувчи корхоналар хом-ашё манбаларига асосланган ишлаб чиқариш корхоналарига нисбатан жуғрофий жойлашуви билан боғлиқ эмас. Ахборот технологияси иқтисодиётнинг янги тармоғи сифатида ўсишнинг бошланғич поғонасини ўз бошидан кечирмоқда. Шубҳасиз, кейинчалик жаҳон иқтисодиётида ҳам, одамлар билимдонлиги, соғлиқни сақлаш аҳволи, бандлик даражаси, камбағалчиликни бартараф қилиш каби муҳим социал муаммоларни ечишда ҳам унинг аҳамияти ниҳоят даражада ошиб боради. Иқтисодиёт соҳаси ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва мулкчилик шакллари бўйича жамият тузилишини ўз ичига олади. Иқтисодий тизимнинг моделига қараб мулкчиликнинг у ёки бу даражада шаклланиши ва ишлаб чиқариш фаолияти ривожланишининг ҳуқуқий асослари яратилади.

Марказлашган–режали иқтисодиёт тизимида собиқ шўролар даврида ишлаб чиқаришнинг асосий воситаларига ижтимоий мулкчилигининг устунлиги қонуний асосда беркитилган эди. Ишлаб чиқаришнинг фақат давлат шакли ва қисман жамоа хўжалиги фаолияти шаклларига йўл қўйилган эди, холос. Марказлашган–режали иқтисодиётдан бозорий иқтисодиётга ўтиш шароитида жамиятнинг иқтисодий таркибида тубдан ўзгаришлар рўй бермоқда. Ҳозирги кунда корхоналарнинг хилма-хил шаклларига асосланган кўп қиррали иқтисодиёт шаклланмоқда. Турли шаклдаги корхоналар яратилмоқда. Хусусий мулкчиликка асосланган тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши устун бўлмоқда. Чет эл сармояси иштирокидаги қўшма корхоналар сонини кўпайтириш имкониятлари яратилмоқда. Бу эса халқаро иқтисодий алоқаларнинг кенгайишига ва жаҳон хўжалик жараёнларига қўшилиб боришга имкон бермоқда. Социал соҳа иқтисодий тизимнинг алоҳида таркибий қисми ҳисобланади. Социал соҳанинг моҳиятини ёритишда турли ёндашувлар мавжуд. Халқ хўжалиги таркиби нуқтаи назаридан социал соҳа аҳолининг белгиланган турмуш даражаси ва тарзини бевосита таъминловчи тармоқ, корхона ва ташкилотлар йиғиндиси деб тушунилади. Шундай тармоқ, корхона ва ташкилотларга асосан социал хизмат кўрсатиш соҳалари – таълим муассасалари, соғлиқни сақлаш, транспорт ташкилотлари, социал таъминлаш органлари, маданият, спорт ва бошқа муассасалар киради . Социал соҳа тушунчасини аниқлашда тахминан шу каби ёндашув кўплаб ўқув ва илмий адабиётларда қайд этилади. Социал соҳани аниқлашдаги таркибий ёндашув мамлакат халқ хўжалиги тизимидаги шу соҳанинг ташкилот ва идораларининг ўрнини ўрганиш, уларнинг йиллар бўйича ўсиш суръатини кузатиш, социал соҳага оид давлат бюджети харажатларининг ўзгаришини ўрганишга имкон беради. Шуни таъкидлаш лозимки, социал соҳанинг бундай тушунчасида механик ва соф статистик ёндашув устундир. Иқтисодий категория сифатида социал соҳанинг тўлиқ моҳияти ёритилмаган.

Мазкур ўқув қўлланмада, муаллифлар фикрича, социал соҳа, иқтисодий категория булиб, социал маҳсулотни ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмашиш, истеъмол қилиш жараёнидаги муносабатлар йиғиндисини билдиради. Социал маҳсулот социал соҳа ходимлари томонидан кўрсатиладиган ҳизматларни (таълим, маданият, жамоатчилик озиқ-овқат, социал таъминот, коммунал ва транспорт хизмат кўрсатиш, алоқа ва бошқалар) ифодалайди. Расмий статистикада социал махсулотнинг қиймати белгиланган вақт (чорак, йил) давомида сотилган хизматлар суммаси билан аниқланади. Бу кўрсаткич камчиликка эга, яъни фақатгина тўлов хизматларини ҳисобга олади. Ўқитувчилар, шифокорлар ва давлат муассасаларининг бошқа ходимлар меҳнати билан яратилган социал маҳсулотининг қиймати ҳисобга олинмай қолмоқда. Бундай камчиликнинг асосий сабаби – социал маҳсулотнинг айнан шу қисмини ҳисобга олиш услубиятининг ишланмаганлигидир. Социал маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишда уни яратганлар ва истеъмол қилганлар ўртасида белгиланган ўзаро муносабатлар вужудга келади, давлат, ташкилот, бутун социал соҳанинг муассасалари иқтисодий сиёсатининг социал йўналтирилганлиги аниқланади. Иқтисодий ва социал жараёнлар бир-бири билан чамбарчас боғланганлиги учун иқтисодий тизимларни социал соҳасиз тасаввур қилиб бўлмайди. Ҳар бир иқтисодий тизим ўз социал мазмунига эга. Иқтисодиёт ва социал соҳанинг ўзаро алоқалари марказида ИНСОН туради. Айнан ҳаётий бойликларда доим эҳтиёжни сезадиган инсон – ишлаб чиқаришнинг сўнгги мақсади ва ривожланиш омилидир. Бизнинг фикримизча, айнан шу ёндашув социал-иқтисодиёт тушунчасининг моҳиятини тўлиқ очиб беради. 2-Чизма Иқтисодий ва социал соҳаларнинг ўзаро боғликлиги

Иқтисодий ривожланишнинг даражаси одамларнинг ва жамиятдаги социал гуруҳларнинг социал аҳволига ҳал қилувчи таъсирини кўрсатмоқда. Ўз навбатида, алоҳида шахс ва гуруҳларнинг социал аҳволи даромадларни, мулк миқдорини тақсимлашга, шунингдек, шахс ривожланиши учун тенг имкониятлар мавжудлигига боғлиқдир. Иқтисодий ва социал жараёнларни ўзаро яхлит алоқада ўрганиш иқтисодий тизим тушунчасини аниқлашда мавжуд бўлган ёндашувларга аниқлик киритиши имконини яратади. Инсон жамиятининг ривожланиш босқичларини иқтисодий белгиларга қараб эмас, балки социал-иқтисодий тизимлар бўйича ўрганиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Социал-иқтисодий тизимни ўрганишда бу хилдаги ёндашув иқтисодий ва социал жараёнларнинг ўзаро таъсирини таҳлил қилишда, иқтисодий ўсишнинг қўшимча омилларини аниқлашда ҳамда жамият олдидаги социал муаммоларни ҳал этишда кўпроқ имкониятлар яратади. Социал соҳа турли хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ бўлган бир қатор корхона, ташкилот, муассаса ва тармоқларни қамраб олади. Буларга қуйидагилар киради: 3-Чизма СОЦИАЛ СОҲА ФАОЛИЯТ ТУРЛАРИ Болалар мактабгача тарбиялаш муассасалари Болаларни тарбиялаш ва соғлиқни сақлаш бўйича хизматлар кўрсатади Соғлиқни сақлаш муассасалари Мамлакат қонунларида белгиланган тартибда (тўлов асосида бепул, имтиёзли) аҳолига тиббий хизмат кўрсатади

Мактаб, маориф, илмий муассасалар ва технологиялар яратадиган ташкилотлар Қонунчиликка асосланган таълим бериш хизматлари кўрсатиш, Инновация фаолиятини амалга оширади, аҳолига ва иқтисодиёт тармоқларини илмий хизматини таъминлайди Маданият, спорт, туризм ва оммавий ахборот воситалари муассасалари Аҳолининг маънавий ва жисмоний эҳтиёжларини қондиради Социал ҳимоялаш муассасалари Аҳолининг ёрдамга муҳтож қисмига социал ёрдамни кўрсатади ва қўллаб-қувватлайди, меҳнатга лаёқатли фуқароларнинг меҳнат бандлигини таъминлайди Социал йўналтирилган жамоатчилик ташкилотлари Меҳнат муҳофазаси ва шароитларини таъминлаш, хавф-хатарнинг олдини олиш билан шуғулланади Бундан ташқари, бозорий таркиб ва инфратузилмасига кирадиган бозорий иқтисодиётга оид кўплаб муассасалар ҳам мавжуд. Улар асосан бозорий иқтисодиёт талаб киладиган вазифаларни амалга оширади ва бевосита социал мақсадларга қаратилади. Улар таркибига меҳнат биржаси, турли социал жамғармалар, халқ банклари, фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш ташкилотлари, хайрия ва бошқа ташкилотлар киради. Социал иқтисодиётнинг микро даражаси Микроиқтисодиёт ўзининг содда номланишига қарамасдан, ҳар қандай бозорий иқтисодиёт йўли билан бораётган мамлакат моддий бойлигининг асосини ташкил этади. Корхона, фирма ва тадбиркорлар фаолияти микроиқтисодий фаолият деб ҳисобланади. Микро иқтисодий фаолият

диққат марказида истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар (харидорлар ва сотувчилар) ўртасидаги муносабатлар туради. Бундай муносабатлар туфайли бозордаги маҳсулотларнинг ҳажми, нархи, томонларнинг фойдаси ёки зарари аниқланади. Микро даражали Социал–иқтисодий таҳлил ўз ичига субъектларнинг бозордаги хатти-ҳаракатлари, ишлаб чиқариш, тақсимлаш, алмашув ва истеъмол қилиш жараёнида ўзаро алоқаларни қамраб олади. Микро иқтисодий муносабатларга давлат ва тадбиркорлар ўртасидаги муносабатлар хам киради. Бозорий иқтисодиёт шароитида микродаражага ишлаб чиқаришда, тақсимлашда, алмашувда, моддий бойликларни ва хизматларни истеъмол қилишда ўзига хос хусусиятларга эга бўлган уй хўжалигига ҳам тааллуқли бўлади. Уй хўжалиги оила иқтисодиётининг негизини ташкил этади.. Унда оила аъзолари ўртасида ўзига хос меҳнат тақсимоти амалга оширилади, хизматлар кўрсатилади, оила даромади пайдо бўлади ва тақсимланади, оила бюджети шаклланади. Яъни тўлиқ ҳажмдаги микро такрор ишлаб чиқариш жараёни амалга оширилади. Оилада социал- иқтисодий жараёнларнинг асосий субъекти бўлмиш инсон истиқомат қилади. Ишлаб чиқаришни шахс ва умуман жамият эҳтиёжлари учун бўй сўндириш муаммоси ривожланган мамлакатларнинг қонуний ҳужжатларида ўз аксини топган. Уларда инсон ва унинг эҳтиёжлари асосий ўрин эгаллайди. Микроиқтисодий назария корхоналар, фирма ва давлат иқтисодий фаолиятининг социал йўналтирилганлигига асосий эътиборини қаратади. Талаб ва таклифлар назариясини социал-иқтисодий таҳлилда қўлланилиши, товар бозорининг ва истеъмол қилиш таклифининг аҳволини аниқлашда имкон беради. Шу билан биргаликда, ҳукуматнинг нарх-наво шаклланиши, ойлик маош ва иқтисодий рағбатлантириш даражасини, солиқларнинг таъсири, субсидияларнинг, импорт божларининг, истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчилар учун квоталар даражаларини аниқлашга имкон яратади.

Иқтисодий назария ва микроиқтисодиёт бўйича яратилган дарсликларда монополиялашган бозорда эркин рақобатчилик шароитидаги талаб ва таклиф назариясининг асоси жуда равон ёритилган. Шу боис уларнинг таҳлили ушбу қўлланма доирасига киритилмади. Эркин ҳаракатдаги бозор механизмлари баъзан кутилмаган социал оқибатларга ҳам олиб келиш мумкин. Бу ҳол жамиятнинг бойлар ва камбағалларга бўлинишида турли социал гуруҳлар даромадларининг кескин фарқланишида намоён бўлади. “Адолатли” бозор қонунлари жиддий социал муаммоларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Демократик бошқарув шаклларига асосланган ривожланган жамиятда аҳолининг фаровонлигини таъминлаш мақсадида кучли иқтисодий сиёсатни (бюджет, солиқ, кредит, нарх) социал дастурлар билан яқин алоқада амалга ошириш тўғри ҳисобланади. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётга корхона ва фирмалар фаолияти бозор қонунларига мувофиқ олиб борилади. Аммо давлат қонунчилиги ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчиларнинг манфаатларини ҳисобга олиб, уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга асосланган тартибни ўрнатади. Фирмалар фаолиятининг муҳим вазифаси - сифатли маҳсулотни ишлаб чиқариш ва истеъмолчилар эҳтиёжларини қондириш учун хизмат қилиш ҳисобланади. Айнан шу тартиб кутилган ва керакли бўлган даромадларни қўлга киритишга олиб келади. Социал йўналтирилган муаммолар микродаражадаги барча иқтисодий жараёнларни қамраб олади. Улар ишлаб чиқаришни ташкил этиш жараёнида (мулкчилик муносабатлари, иш кучини ёллаш, меҳнат шароитлари), ишлаб чиқариш воситаларини сотиш, сотиб олишда ресурслар бозорида, рақобатчилик жараёнида, инвестицион фаолиятида пайдо бўлади. Ишлаб чиқариш фаолияти жараёнида тадбиркор ва ишчилар ўртасида, энг олдин, мулкчилик муносабатлари пайдо бўлади. Яъни, ишлаб чиқариш шароитлар эгаси ва «иш кучи» деган товарнинг эгаси аниқланади. Иқтисодиётнинг бозор тизими мулкчиликнинг хилма-хил шаклларининг

мавжудлигини ва хусусий шаклининг устунлигини талаб қилади. Ишлаб чиқариш воситалар эгаси ва иш кучининг эгаси ўртасидаги ўзаро муносабатлар мажбуриятлари, ҳуқуқий меъёрлари белгиланган қонуний ҳужжатлар билан аниқланади. Ишлаб чиқариш воситалар эгаси меъёрдаги меҳнат шароитларини яратиш мажбуриятини ўз зиммасига олади, ҳамда мамлакат ичида белгиланган энг кам иш ҳақидан кам бўлмаган меҳнат ҳақини тўлаш кафолатини ўз бўйнига олади, кўнгилсиз воқеалардан ишчиларни соғлигини суғурталаш, яъни социал ҳимояланиши тўғрисида қайғуриши лозим бўлади. Ишчи эса ўз навбатида шартномада белгиланган барча шартларни бажаришга мажбур ва меҳнатнинг натижалари учун жавобгар бўлиши билан бирга иш ҳақининг ҳақиқий эгаси ҳисобланади. Ишчининг корхонадан ташқарида ҳам бошқа даромад манбалари бўлиши мумкин (бошқа корхоналарда ёлланма иш асосида ишлаш, акциялардан олинадиган дивидендлар, банк омонатлари бўйича фоизлар ва бошқалар). Ижтимоий мулкга асосланган марказлашган–буйруқбозлик иқтисодиёти ҳукмронлик қилган мамлакатларда узоқ вақтлар мобайнида мулкчиликка ва тадбиркорлик фаолиятига очиқдан-очиқ инсон ҳуқуқлари бузилишлик ҳолатлари мавжуд эди. Ўтиш иқтисодиёти шароитида ҳусусий мулкчилик ва тадбиркорликни олиб бориш ҳуқуқий базаси яратилади. Шу билан бирга социал муаммоларни ҳал этиш учун қулай имкониятлар юзага келади. Инсон социал статуси иқтисодий аҳволи билан боғланади. Натижада у мулкдорлар синфининг тўлиқ ҳуқуқли аъзосига айланади. Иқтисодий ва социал манфаатлар тадбиркорлик тизимида тўлиқ амалга ошади. Тадбиркорлик моҳияти одамларнинг ўз хоҳиши билан товарлар ва хизматларни ишлаб чиқаришдан иборат. Тадбиркор, бозор муносабатлари субъекти сифатида, ўз фаолиятини бирор буйруқ асосида эмас, балки мустақил равишда ўз фаолиятини юритади. Шу мақсадда у ўз маблағини, зарурият бўлганда, қарзга олинган капитал (кредит)дан фойда олиш учун ишлатади. Бу жараён маълум хавф-хатарнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ ҳолда амалга ошади. Қаттиқ рақобатчилик шароитида

тадбиркор юқори сифатли ва кам харажатли товарларни ишлаб чиқаришга интилади. Буни катта ҳажмларда ишлаб чиқариш, рақиб товарларининг нархига нисбатан пастроқ нархда сотиш имкониятига эга бўлади. Айнан шу талабларга тадбиркорлар амал қилади; даромадлари ва фаровонлигини доимий оша боришига эришадилар. Бозорий иқтисодиёт қонунларини билмайдиган ва уларни инкор этадиган тадбиркорлар одатда инқирозга учрайди ва омадсизлар қаторидан жой олади. Бозорий муносабатларнинг зиддиятлилиги социал-иқтисодий тизимининг хатоси эмас, балки унинг моҳиятидир. Рақобатчилик социал иқтисодиётнинг ҳам ривожланиши учун ҳаракатлантирувчи куч ҳисобланади. Рақобатчилик жараёнида тўловга лаёқатсиз корхоналар соғлом корхоналарга ўз ўрнини бўшатиб беради. Истиқболга эга бўлган корхоналар бозорий иқтисодиётнинг асосига айланади. Инқирозга учраган корхоналар ҳисобига бундай корхоналар сони кўпая боради. Улар мамлакат ичида иқтисодий ўсишнинг барқарорлигини таъминлайди. Ўтиш иқтисодиётига асосланган мамлакатларда хусусийлаштириш ва мулкни давлат тасарруфидан чиқариш узлуксиз жараёни рўй бермоқда. Кичик ва ўрта корхоналар тармоғи кенгайиб бормоқда. Демократик жамиятининг социал асоси бўлган мулкдорлар синфи шаклланмоқда. Қишлоқ аҳолиси ва иқтисодиётнинг аграр сектори кенг тарқалган мамлакатларда тадбиркорлик, фермерлик ва деҳқончилик хўжалик шакллари асосида ривожлана боради. Қишлоқ хўжалиги тадбиркорликнинг ўрта ва кичик шакллари, бир қатор ривожланган мамлакатлар тажрибаси кўрсатганидек (Германия, Франция, АҚШ) мамлакатнинг қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига бўлган эҳтиёжларини, йирик корхоналарга нисбатан, тўлароқ қондира олади. Қишлоқда корхоналарнинг кичик шакллари қишлоқ меҳнаткашларининг ва умуман мамлакат миқёсида социал муаммоларни унумлироқ ҳал эта олади.

Социал иқтисодиётнинг макродаражаси Иқтисодий ва социал жараёнларнинг ўзаро алоқаларини ўрганишда макроиқтисодий ёндошув бутун хўжалик бўйича мураккаб кўрсаткичларни таҳлил қилишни талаб қилади. Бундай кўрсаткичларга, умуман ва ҳар бир одам бошига тўғри келадиган Ялпи ички маҳсулот (ЯИМ), бандлик даражаси, аҳолининг реал даромадлари, давлат ва хусусий инвестициялар, муомаладаги пулларнинг умумий миқдори ва ҳоқазолар киради. Макроиқтисодиёт мамлакат миқёсида ўртача даромадлар, ўртача иш хақи, инфляция даражаси, ишсизлик, бандлик, меҳнат унумдорлиги каби ўртача ҳисобланган иқтисодий кўрсаткичларни ўрганади. Бундан ташқари, мамлакат иқтисодиёт аҳволини тавсифловчи ўсиш ёки камайиш суръатлар миқдорини ва иқтисодий ўзгаришлар, таркибий мутаносибликни ифодаловчи умумий кўрсаткичлар даражасини ўрганади. Макроиқтисодий таҳлилга кўплаб ёндашувлар мавжуд. Тадқиқотнинг мавзусидан келиб чиққан ҳолда, муаллифлар одатда илмий мақсадларга эришиш имкониятини берадиган макроиқтисодий кўрсаткичларни танладилар. Макроиқтисодий таҳлилда халқаро ёндашув тадқиқотимизга асос қилиб олинган. Иқтисодий ўсишнинг социал йўналтирилганлигининг чуқур таҳлилини инсон потенциали тараққиёт индекси (ИПТИ) кўрсаткичлари тўғрисидаги БМТнинг услуби қўлланилади. Уларга қуйидагилар киради: -кутиладиган ҳаёт давомийлиги; -балоғатга етган аҳолининг саводхонлик даражаси; -ўқиш муддати; -саводхонлик кўрсаткичлари; -таълим олиш кўрсаткичи; -билим даражаси; -аҳоли жон бошига тўғри келадиган реал ялпи ички маҳсулот. Ҳар бир қўрсаткич ўз индексига эга: - кутиладиган умр давомийлиги индекси;

-билим даражасининг индекси; -ЯИМ индекси - инсон потенциали тараққиёт индекси (ИПТИ). Инсон потенциали тараққиёт индекси мамлакат миқёсида инсоний салоҳиятни ривожланиш даражасини йиллар бўйича таққослаш ва шу кўрсаткичнинг мамлакатлар ўртасидаги фарқларини аниқлаш имкониятини яратади. Социал иқтисодиётнинг макроиқтисодий таҳлили ўз ичига мамлакатдаги гуманитар ривожланганлик даражасини хам қамраб олади. Бу ҳолатларга Олий ўқув юртларига ўқишга кирадиганлар сони, олимлар ва мутахассислар сони, журнал ва газеталар умумий адади, оилаларнинг телевизорлар билан таъминланганлиги, телефон алоқаси, интернет тармоғидан фойдаланиш ва бошқалар киради. Макродаражада социал иқтисодиётни ўрганишда инсоний ривожланиш аҳволи ва уни молиялаштириш динамикасини таҳлил қилиш муҳим ўрин тутади. Бу кўрсаткичлар гуруҳига ЯИМга нисбатан фоиз кўринишдаги таълимга қилинган умумий харажаталар, ЯИМга нисбатан фоиз кўринишидаги таълимга қилинган давлат харажатлари; ЯИМга нисбатан фоиз кўринишдаги соғлиқни сақлашга қилинган давлат харажатлари киради. Социал иқтисодиётни макроиқтисодий таҳлилига аҳолининг ўсиш жараёнлари кўрсаткичлари, урбанизация, гендер таркибдаги ўзгаришлар, аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш аҳволи, бандлик даражаси, ишсизлик, социал тафовутлар ва бошқалар киради. Айтиб ўтилган иқтисодий ўсишнинг социал йўналтирилган макроиқтисодий барча кўрсаткичлари тенг аҳамиятли ва социал иқтисодиётнинг мазмунини ифодалайди. Иқтисодий ривожланишининг хар бир поғонасида ва даражасида мамлакат социал- иқтисодий ривожланишининг стратегик вазифаларни ҳал этилишига боғлиқ бўлган социал ривожланишнинг устувор йўналишларини белгиланади. Айрим мамлакатлар учун биринчи даражали ҳисобланган стратегик

вазифалар сифатида камбағалчиликни қисқартириш дастури бўлиши мумкин. Бошқалари учун эса – ишсизликни қисқартириш тақозо қилинади. Учинчи тоифадаги мамлакатларда таълимнинг ривожланиши, саводсизликни тугатиш, аҳолининг соғлиғини яхшилаш, экологик вазиятни соғломлаштириш масалалари кун тартибига қўйилиши мумкин. Маъмурий буйруқбозлик тизимидан бозорий иқтисодиётга ўтиш вазифаларини ҳал этаётган мамлакатлардаги олий ўкув юртлари учун социал иқтисодиёт фанини ўрганиш кам таъминланганликдан тўқ турмушга ўтиш механизмлари имкониятлари ва йўлларини, бандлик даражасини кўтариш, аҳолининг муҳтож бўлганлар социал ҳимоясини кўчайтиришни тўғри таҳлил қилиш имкониятини яратади. Барча вазифалар ўзаро бир-бири билан боғлиқ бўлиб, пировард мақсадга бўйсунади, яъни ҳар бир инсон учун ривожланган мамлакатга муносиб турмуш даражасини ва сифатини таъминлайди. Янги минг йилликка инсоният юқори сифатли ҳаётни таъминловчи босқичга ўтиш нияти билан қадам босмоқда. Афсуски, кўплаб давлатларда ҳалигача очарчилик, қашшоқлик, ишсизлик ва саводсизлик учрамокда, тўхтатиб бўлмайдиган даражада инфекцион касалликлар тарқалиб кетмоқда, айниқса, ОИТС ва ВИЧ касалликлари, азон қатламининг қисқариш ҳавфи кўчайиб бормоқда. Бу хавф-хатарни олдини олиш жаҳон бирлашмасининг бир ёқадан бош чиқариб иш олиб боришини талаб қилади. Шу муносабат билан 2000 йилда БМТнинг “Минг йиллик декларацияси” қабул қилинди. Декларацияда социал ҳаётнинг асосий масалаларига тегишли 8 вазифа белгиланган: - очарчиликни ва қашшоқликни йуқотиш; - умум бошланғич таълимни таъминлаш; - аёл ва эркаклар ўртасида тенгликни қўллаб-қувватлаш, аёллар ҳуқуқларини ва имкониятларини кенгайтириш; - болалар ўлиш даражасини қисқартириш; - оналар соғлигини муҳофазасини яхшилаш; - экологик барқарорликни таъминлаш;

- ривожланиш шароитида глобал ҳамкорликни шакллантириш . Бу вазифаларни амалга ошириш Социал иқтисодиётни шакллантириш ва ривожлаништириш мазмунини ифодалайди. Социал иқтисодиёт сиёсатида давлатнинг роли Бозорий иқтисодиётда давлатнинг роли ҳақидаги мунозара уч асрлик тарихга эга. Ўз вақтида меркантилизм намояндалари савдонинг эркинлиги, иқтисодий ҳаётга давлатнинг аралашувини чеклашни талаб этган эдилар. “Кўринмас қўл” остида бозорнинг ўз-ўзини тартибга солиш ғояларини мумтоз иқтисодий назариянинг вакили ҳисобланган Адам Смит тарғиб этган эди. XIX асрга келиб, мамлакат ичида маҳсулот ишлаб чиқарувчиларнинг давлат ҳимояси остида бўлиши, ташқи экспансиядан ички бозорни ҳимоялаш заруриятини ёқловчи протекционизм ғоялари пайдо бўлди. Неоклассик мактабининг намояндалари ўз таълимотларида иқтисодиёт соҳасида илмий ишланмалар амалиётга асосланиши, иқтисодий сиёсатга тавсиялар тайёрлаш зарурияти тўғрисида ғояларини олға сурганлар. Р.Харрод-Е.Домарларнинг иқтисодий ўсиш модели узоқ муддатда иқтисодиётнинг нисбатан ва доимий текис ўсишига эришиш учун давлат томонидан тартибга солиш зарурлиги ҳақидаги ғояга асосланган. Социал иқтисодий жараёнларга давлат аралашуви назариясининг илмий асоси Дж.М.Кейнснинг асарларида ўз аксини топган. Унинг. иқтисодиётни тартибга солиш бўйича тавсиялари АҚШнинг Ғарбий Оврупа мамлакатлари ҳукуматларининг иқтисодий сиёсатларида амалий татбиғини топди. Кейнс таълимоти ўтиш иқтисодиётига асосланган кўплаб мамлакатлар учун амалий аҳамиятга эга бўлди. Кейнс ғоялари қўйидагилардан иборат эди: 1) Давлат ўз хуқуқий ва иқтисодий имкониятларидан келиб чиққан ҳолда талабни кўчайтиришда фаол иштирок этиши, шунингдек, ишлаб чиқаришга ва товарнинг таклиф қилинишига таъсир қилиши керак.

2) Давлат инвестиция орқали иқтисодиётга фаол аралашиши лозим. Инвестициялар ҳажми қанчалик кўп бўлса, шунчалик ишлаб чиқариш ҳажми ва ривожланиш суръати ошаверади. 3) Давлат иқтисодиётга ўз таъсирини банк фоизи даражасини тартибга солиш ёки жамоат ишларига ва бошқа соҳаларга инвестиция қилиш орқали амалга ошириши мумкин. Кейнс бозор ўз-ўзини тартибга солиш ғоясини қатъиян инкор қилган. У иқтисодий мувозанатни таъминлаш учун давлат аралашувига йул қўйиш лозимлигини таъкидлаган. Социал муаммоларни ечишда давлат сиёсатининг роли институционализм концепцияларида салмоқли ўрин эгаллаган . Институционалистларнинг таълимотларида социал-иқтисодий жараёнларда бозор механизмлари эмас, балки давлат бошқаруви катта аҳамиятга эгалиги ҳақида фикр юритилади. социал – иқтисодий жараёнларни таҳлил қилишда хуқуқий, социал, психологик, сиёсий ва бошқа шарт ва омиллар мажмуасини ҳисобга олишни ҳам тавсия этганлар. Улар социал тангликларга олиб келадиган бозор иқтисодиётининг салбий томонларини қаттиқ танқид қилган ва ҳукуматнинг социал дастурларини кенгайтириш ҳақида таклифларини киритганлар. Уларнинг фикрига кўра, социал кафолатлар, бандлик масалалари иш ҳақи даражасидан аҳамиятлироқдир. Ишсизлик муаммоси, уларнинг таъкидлашларича, иқтисодиёт ва сиёсат номувозанатсизлигининг натижасидир. Институционалистлар таълимотининг муҳим томони иқтисодий муносабатларни “иқтисодий инсон” нуқтаи назаридан таҳлил қилишдан воз кечиш масаласидир. Социал муаммоларни ечиш жараёни билан келишилган ҳолда иқтисодий ўсишни кўриб чиқиш институционалистлар концепциясида муҳим ўрин эгаллаган. Социал муаммоларни ечишда давлатнинг роли кенг кўламдаги масалаларни қамраб олади: даромадлар тақсимланиши, бандликни таъминлаш, камбағалликка барҳам бериш, таълим, соғлиқни сақлаш, социал

суғурталаш, экология, социал гуруҳлар турмуш даражалардаги тафовутларни қисқартиришдан иборат. Ўтиш иқтисодиётига асосланган мамлакатларда XXI аср иқтисодиётни эркинлаштириш жараёнларини кучайтириш, хусусий тадбиркорликнинг кенг ривожлантириш, ишлаб чиқариш жараёнига давлат аралашувини камайтириш хос ҳисобланади. Ҳозирги замон шароитида социал-иқтисодий жараёнларни давлат томонидан тартибга солиш услублари ўз ичига қўйидагиларни қамраб олади: 1)Маъмурий жараён - кичик ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш учун зарурий шароитларини яратиш, аҳоли ва умуман жамиятнинг эҳтиёжларини тўлароқ қондириш мақсадида ишлаб чиқарилган товарлар ва ҳизматларга мажбурий андозаларни белгилаш, бизнес соҳасида руйхатдан ўтказиш тартиби, тадбиркорлик фаолиятни лицензиялантириш учун монополлик сиёсатига қарши курашиш; 2) Иқтисодий жараён – социал–иқтисодий жараёнларни давлат томонидан мақсадли дастурларни амалга ошириш орқали бевосита тартибга солиш; иқтисодиётни ва социал соҳани бюджет томонидан молиялаштиришни; мамлакатни бошқариш ва муҳофаза қудратини мустаҳкамлаш учун керак бўладиган харидларни амалга ошириш; давлат секторида такрор ишлаб чиқариш жараёнларини ташкил қилиш; солиқ ва нарх сиёсати орқали бевосита тартибга солиш ва макроиқтисодий тартибга солишнинг барча бошқа шаклларини ўз ичига олади. 3) Социал жараён - давлат социал таъминотини, социал ҳимоялаш кафолатини, аҳолининг муҳтож бўлган қисмини қўллаб-қувватлаш; энг паст иш ҳақи; нафақа ёрдам пули; имтиёзлар, даражасини назорат қилишни, социал адолат ва умумсоциал эҳтиёжлар (таълим, соғликни сақлаш, маданият, фан, кадрларни тайёрлаш, суғурталаш) тамойилини амалга ошириш мақсадида даромадларни қайта тақсимланиши кабиларни ўз ичига олади.

Социал соҳани молиялаштиришнинг асосий манбаи - давлат бюджети ҳисобланади. Барча қайд этиб ўтилган давлат томонидан тартибга солиш услублари ўзаро боғлиқ ва ўзаро келишилган тарзда амалга оширилади. Улар ягона мақсадга - иқтисодиётни барқарор ривожланишини таъминлашга ва аҳолининг турмуш даражасини кўтаришга бўй сундирилади. Социал- иқтисодий жараёнларни давлат томонидан тартибга солиш шакллари ҳар бир мамлакатда ҳар хил бўлиши мумкин, бу шаклларнинг амалда бўлиши бозор муносабатларининг танланган моделига боғлиқдир. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётга асосланган мамлакатларда давлат вазифалари, биринчи навбатда, социал иқтисодиётни шакллантириш ҳуқуқий асосларини яратишдан иборат. Давлат бошқарувининг асосий тамойиллари мамлакатнинг Асосий Қонунида - Конституцияда белгилаб қўйилади. Конституция социал-иқтисодий тизимнинг асосий мақсадини ўз ичига олади ва бу мақсадга эришиш йўлларини, иқтисодий, сиёсий ва давлатнинг социал асосларини белгилаб беради. Конституциявий моддалар асосида қонун чиқарувчи ҳокимият иқтисодий ўсишни социал йўналтириш ҳуқуқий асосларини яратадиган қонунларни қабул қилади. Ижрочи ҳокимият томонидан социал йўналтирилган иқтисодиётни шакллантириш бўйича қонуний ҳужжатларни ҳаётга тадбиқ этиш механизмини яратиш чораларни қўради ва қарор қабул қилади. Суд ҳокимияти томонидан қабул қилинган қарорларга қатъиян амал қилиш, ҳамда қабул қилинган қарорларни ижро этилиш назоратини таъминлайди. Маъмурий органлар, жамоатчилик ташкилот ва алоҳида фуқаролар томонидан ҳужжатда кўзга тутилган қонунни бузишга ҳаракат қилишдан огохлантиради. Ҳуқуқий давлатда ҳар бир фуқаронинг ҳуқуқлари махсус ҳимоя остига олинади. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш буйича махсус орган ташкил этилади (Омбутсмен). Бу орган инсон ҳуқуқларини ҳимояси билан шуғулланадиган халқаро ташкилотлар билан алоқада бўлади ва яқиндан фаолият юритади. Истеъмолчилар, тадбиркорлар, мулк

эгаларининг манфаатларини ҳимоялаш буйича мамлакатда қонунлар қабул қилинади. Қонун чиқарувчи, ижрочи ва суд ҳокимиятлари давлатни бошқариш учлик ягона тизимининг асосини яратади. Бу учлик социал иқтисодиётнинг шаклланиши ва ривожланишида асосий рол ўйнайди. Иқтисодиёт ва социал жараёнлар ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг омилларидан биттаси ислоҳотлар стратегиясидир. Социал иқтисодиётнинг яратишда, социал-иқтисодий сиёсатни белгиловчи ва бажарилишини таъминловчи давлат ҳокимлигининг субъектлар ва давлат бошқарувининг алоҳида органларининг фаолияти ҳал этувчи ахамиятга эга. Иқтисодий ислоҳотларнинг хатолари ва муваффақиятсизлиги кўп ҳолларда субъектив характерга эгадир. Давлат ўз социал –иқтисодий сиёсатини алоҳида стратегик мақсадларга йўналтирилган ҳолда мақсадли дастурларни қабул қилиш ва ҳар бир босқичда шу мақсадларни биринчи ўринда бўлиши орқали амалга оширади. Барча ички ва ташқи вазиятларни ҳисобга олувчи иқтисодий стратегия тақдим этиладиган ислоҳотларни аҳоли томонидан қабул қилиниши, фуқаролар манфаатларини ҳисобга олиш, уларни социал жиҳатдан ҳимоялаш, социал иқтисодий ривожланиш дастурларини амалга оширишда муваффақиятга эришувини таъминлайди. Саводсиз бошқариш, нотўғри иқтисодий сиёсат, иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш механизмларида бузилишлар салбий социал оқибатларга олиб келиши ва иқтисодиётда тангликни яратиши мумкин Давлатнинг иқтисодий сиёсати нафақат иқтисодий ва социал муаммоларни ҳал этишга тўғри йўналтирилганлиги, балки бозорий иқтисодиёт талабларига мувофиқ кадрларни тайёрлаш, узлуксиз равишда уларнинг малакасини оширишни таъминлаши керак. Маъмурий-буйруқбозлик тизимининг амалдорлар ўрнига янги ва ёш бошқарув кадрларни тайёрлаш – иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ва социал иқтисодиётни яратишнинг муҳим омили ҳисобланади.

2. Социал иқтисодиётнинг концептуал асослари Илмий йўналиш сифатида Социал иқтисодиётнинг хусусиятлари, шу атамада, нисбатан яқинда пайдо бўлганлиги билан ибратлидир. ХХ асрнинг иккинчи ярмида иқтисодиётнинг социал йўналтирилганлигига кўпроқ эътиборини қаратган концепциялар пайдо бўла бошлади. “Мўл-кўлчилик давлати”, “Халқ капитализми”, “Бозор социализми” деган назариялар пайдо бўлди. Бу концепциялар негизида жамиятнинг муҳим социал муаммоларини ечиш билан боғлиқ бўлган, биринчи навбатда, халқ фаровонлигини кўтаришга қаратилган ғоялари ётади. Социал иқтисодиётнинг фалсафий негизи ҳисобланган иқтисодий социология деган илмий фикр йўналишининг ривожланишини муаффақиятли деб ҳисоблаш мумкин. Иқтисодий социология ғоялари социал иқтисодиёт концепцияларининг барча йўналишларида ўз аксини топади. Социал жараёнлар ривожи нуқтаи назаридан илк бор иқтисодий таҳлил ўтказиш ҳаракатлари неолиберализм намояндалари томонидан амалга оширилди. Иқтисодий социология тушунчаларининг батафсил тарзда тўлиқ тизимини биринчи бўлиб Макс Вебер таклиф қилган. Лекин, социал иқтисодиёт илмий йўналиш сифатида ХХ асрнинг 50-60 йиллардаги социал ва иқтисодий жараёнларни боғлаш учун муваффақиятли ҳаракат қилган Т. Парсонс ва Н. Смелсер социолог-олимлар номлари билан бевосита боғлиқдир. 80-90 йилларда иқтисодий социологияни институционаллаштириш жараёни фаолроқ амалга оша бошлади. Илмий тилда “социоиқтисодиёт”, “институционал иқтисодиёт”, “Социал иқтисодиёт” тушунчалари пайдо бўлди. Бу тушунчалар ҳозирги кунда социал иқтисодиётнинг илмий йўналиши сифатида АҚШ, Ғарбий Оврупа мамлакатлари ва Россияда кенг тарқалган. Кўплаб монографик тадқиқотлар, дарсликлар, ўқув қўлланмалар нашр қилинди. Россияда иқтисодий социологияга тегишли электрон ресурсларни ахтариш, танлаш, тартибга солиш, ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган иқтисодий социологик

Маркази фаолият кўрсатмоқда. Иқтисодий социология ихтисослиги бўйича ёш мутахассислар тайёрланмоқда. Социал иқтисодиёт ҳақида гапирсак, бу йўналишда кенг қамровли нашрлар етарлича эмас. Г. Э. Слезингернинг “Социал иқтисодиёт” дарслигининг нашр қилиниши алоҳида эътиборга сазовордир. Мазкур дарсликда социал иқтисодиётнинг фан ва тадқиқот мавзуси сифатида муаллиф талқини берилган. Иқтисодий социология ва социал иқтисодиёт ўртасида муҳим фарқлари билан бир қаторда ўхшаш томонлари ҳам мавжуд. Иккови ҳам жамиятнинг иқтисодий ҳаётдаги социал жараёнларни ўрганади. Иқтисодий ҳаётнинг социологияси ёки иқтисодий социология фани иқтисодиётга социал ёндашувларни тайёрлайдиган илмий йўналишни белгилайди. Замонавий иқтисодий социология эса, махсус тадқиқот ишларини олиб бориш учун институт шаклига келтирилмоқда. Иқтисодий социология ҳозирги кунда бир неча тармоқ ва йўналишларга эга. Улар орасида саноат социологияси, қишлоқ хўжалиги социологияси, ривожланиш социологияси, камбағаллик социологияси, тадбиркорлик социологияси, менежмент социологияси, меҳнат заҳираларининг кўчиш социологияси каби бўлимларни қайд қилиш мумкин. Иқтисодий социология, фалсафа фанининг йўналиши сифатида ўз ичига асос яратувчи тушунчалар сифатида, айниқса иқтисодий онг, иқтисодий тафаккур, иқтисодий маданият, иқтисодий қизиқиш, иқтисодий хатти-ҳаракат, социал-иқтисодий стереотип ва бошқаларни қамраб олади. Социал иқтисодий ривожланиш учун турли босқичларда иқтисодиётга жамоатчилик институтлар – сиёсий, ҳуқуқий, диний ва бошқаларнинг таъсирини таҳлил қилишга кўпроқ эътибор ажратилиши хосдир. Иқтисодий социология иқтисодий соҳани товар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва тақсимлаш билан боғлиқ роллар ва вазиятлар тизими сифатида ифодалайди. Иқтисодий соҳа сиёсий, таълим, диний ва бошқа институтлар билан бир қаторда социал бутунлик тизими сифатида ўрганилади.

Социал иқтисодиёт, иқтисодий социологиядан фарқли равишда иқтисодиёт ва жамият социал ҳаёти ўзаро алоқалари қонуниятларини, социал жараёнлар ривожланишига иқтисодиётнинг таъсир қилиш механизмини ва, аксинча, социал омилнинг иқтисодиёт ривожланишига бўлган таъсир қилиш механизмини ўрганади. Иқтисодиёт ва социал иқтисодиётнинг ўзаро алоқасида марказий бўғини деб доимо ошиб бораётган эҳтиёжларга эга бўлган инсон ҳисобланади. Ўз навбатида инсон омили иқтисодиёт ривожланишнинг асосий шартидир. Иқтисодий ва социал соҳаларнинг ўзаро алоқа қилиш даражаси нафақат иқтисодий, балки сиёсий омиллари билан боғлиқ. Институционализм концепцияларида социал давлатни яратишда сиёсий ҳомиятининг ва турли жамоатчилик ташкилотларнинг фаол роли назарияси кенг тарқалган. Иқтисодий ривожланишнинг социал йўналтирилганлиги ҳал қилувчи даражада давлат иқтисодий стратегиясига, давлат хокимлигининг субъектлар сиёсий ихтиёрига ва бошқарув тизимига боғлиқ. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётни яратишда ислоҳотлар иқтисодий ўсишнинг барқарорлигини таъминлаш, жамиятнинг маънавий ривожланиш, аҳолининг фаровонлиги кўтариш заруриятини ҳисобга олиш лозим. Бундан ташқари, социал-иқтисодий жараёнларни глобаллашувининг жадалланиши шароитида, ташқи иқтисодий алоқаларни кенгайишини инобатга олиши керак бўлади. Инсонга нисбатан соф бозорга оид ёндошув деганда, инсон - ишлаб чиқариш омили, тадбиркор учун даромад яратувчи иш кучини тушуниш мумкин. Унинг меҳнат унумдорлик даражаси ишлаб чиқариш ҳажми ва фойда миқдорига таъсир қилади. Шу асосда “Иқтисодий инсон” концепцияси вужудга келган. Бу концепция бўйича одам - энг юқори даромадларни олиш тамойилидан келиб чиққан ҳолда ўз режаларини ва ҳаракатларини тузадиган оқилона фикрловчи субъектдир .

Бу концепцияга нисбатан социал иқтисодиётда инсон, доимо ошиб бораётган эҳтиёжлари билан, иқтисодиёт ривожланишининг пировард мақсади бўлиб ҳисобланади. Эҳтиёжи қондирилган тақдирдагина инсонда ишлаб чиқаришга бўлган унумлироқ ҳаракат қилиш истаги уйғонади. Социал иқтисодиётнинг концептуал асоси “Маржинализм” концепцияси номи билан машҳур бўлган – чекки нафлик назарияси ҳисобланади. Иқтисодий назариянинг классик мактаби ишлаб чиқариш ва таклифни ўрганишга алоҳида эътиборни қаратган. Маржиналистлар иқтисодий жараёнларни ўрганишда субъектив-психологик услубдан келиб чиқади. Классик мактаб намояндалари товар қийматини бозор субъектлар хоҳишлари билан боғлиқ бўлмаган объектив миқдор деб ҳисоблаган бўлсалар, маржиналистлар концепциясида эса, қиймат субъектив омиллар, инсон туйғулари орқали аниқланади. Нафлик назариясининг манбалари Аристотел, Тюрголарга оид бўлиб, маржиналистлар томонидан кейинчалик ривожлантирилган. Улар бу назарияни бозорий иқтисодиётнинг чекланган ресурслар шароитлардан келиб чиққан ҳолда бойитган. Янги чекки миқдор, чекки таҳлил назариясини яратганлар. Маржиналистлар назариясига кўра иқтисодий ҳаёт - бу бирон муаммоларни ҳал этиш учун альтернатив йўлларни танлаш жараёни руй берадиган турли бозорлар йиғиндисидир. Одатда, одамлар ўз даромадларидан келиб чиққан ҳолда эҳтиёжларини қондиришнинг кетма- кетлигини аниқ тасаввур қила олади. Чекланган даромадларини тақсимлашда умумий қониқишини тўлалигини таъминлаш учун ҳаракат қилади. Ҳар бир ишлаб чиқарувчи чекланган молни, яъни имкониятлардан келиб чиққан ҳолда ишлаб чиқарувчи омилларни сотиб олишда ҳам худди шундай ҳаракат қилади. Маржинализм концепцияси чекланган ресурслардан оқилона фойдаланиш асосларини яратган Уильям Стенли Джевонс, Альфред Маршалл (Англия), Карл Менгер, Фридрих Фон Визер, Ойген Фон Бем-

Баверх (Австрия), Леон Вальрас (Швецария), Джон Кларк (АҚШ), Кнут Виксель (Швеция) каби тадқиқотчилар номи билан боғлиқ. Чекки нафлик назарияси кейинчалик талаб ва таклиф қонуни, бозор мувозанати, истеъмол танлови, бефарқлиқ эгри чизиғи, солиққа тортиш ва бошқа кўплаб концепцияларни яратишга асосланади. Маржиналистик ёндашув кўплаб мамлакатларда, шу жумладан, ўтиш даврини бошидан кечираётган мамлакатларда тайёрланадиган ва амалга ошириладиган социал дастурларни тайерлашда кенг қўлланилади. Маржинализм иқтисодий назарияда ҳақиқий инқилобни амалга оширди. Классик сиёсий иқтисод назарияси бўйича ишлаб чиқариш соҳаси муомала соҳасига нисбатан бирламчи ҳисобланган бўлса, маржиналистлар эса бирламчи соҳа сифатида истеъмол қилиш соҳасини билган ва, кейинчалик, улар ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш ўртасида ўзаро алоқанинг мавжудлигини кўрсатиб берган. Классик иқтисодий назарияда шахсий истеъмол қилиш муаммоси эътибордан мутлақо четда қолди. Маржинализм эса, инсон ва унинг эҳтиёжларини биринчи ўринга қўйдилар. Шу билан бирга, назариянинг вазифаси сифатида, истеъмолчиларнинг шахсий қизиқишларини ва манфаатларини ўрганиш деб ҳисоблайдилар. Бу қарашлар “истеъмолчининг ҳатти-ҳаракати” назариясини яратиш учун асос бўлиб хизмат қилди. Социал иқтисодиёт фанининг услубий асослари “фаровонлик назариялар”и билан яқиндан боғлиқ. Аҳолининг фаровонлик муаммолари ҳар хил даврларда кўплаб олимларни қизиқтирган. Иқтисодий таълимотлар тарихида А.Смит, Д.Рикардо каби сиёсий иқтисод классиклари, А. Маршалл, В.Парето, К.Вексел, А.Пигу каби маржинализм намояндалари фаровонлик назариясининг асосчилари ҳисобланади. Фаровонлик назариясининг мазмуни институционализм тарафдорлари томонидан бойитилган.

XIX асрнинг охирида инглиз олими Генри Сиджвик (1838-1900) ўзини фаровонлик назариясини яратган. Унинг асосий ғоялари қуйидагилардан иборат: 1) Ишлабчиқариш ва тақсимлаш жараёнларининг ўзаро алоқаларида шахсий ва жамоатчилик манфаатлар бир бири билан тўғри келмайди; 2) Бозор механизмлари фақатгина самарали ишлаб чиқаришни таъминлайди, лекин бойликларнинг самарали тақсимланишини таъминлай олмайди; 3) Даромадлар текис тақсимланишини таъминлайдиган давлат бозори “ёрдам” бериб туриши, бу эса умумий фаровонлик даражасини кўтаришга имконият яратади; 4) Шахсий ва жамоатчилик манфаатлар нафақат бир-бири билан тўғри келмайди, балки улар орасида низолар ҳам бўлиб туради ва улар ҳозирги пайтнинг ва келгуси авлоднинг манфаатлари ўртасида танланганлиги намоён бўлади. Бугунги авлод томонидан мамлакатнинг табиий ресурсларидан фойдаланишнинг кескин суръатлари келгуси авлоднинг манфаатларига тўғри келмайди. Сиджвик назарияси кейинчалик Артур Пигунинг “Фаровонликнинг иқтисодий назарияси” (1912 й.) номли асосий ишида охиригача етказилган эди. А.Пигу тадқиқотларида иқтисодий фаровонлик 2-та миқдорга боғлиқ ҳолда ҳал этилган: а) миллий даромад миқдори; б) миллий даромадларни тақсимлаш усули. Пигу текисроқ (тенг равишда эмас) тақсимлашнинг илмий асосини яратган. Ҳар қандай даромад камаядиган чекки нафлик Қонуннинг таъсирида бўлишини таъкидлаб ўтган. Бадавлат инсон учун даромадининг чекки нафлиги камбағалнинг даромадидан пастроқ. Шундай қилиб, камбағаллар фойдасига даромадларни қайта тақсимлашда бойларнинг зарарлари камбағалларга нисбатан унчалик аҳамиятли бўлмайди, деган хулоса чиқариш мумкин. Ниҳоят, даромадларнинг қайта тақсимланиши натижасида халқнинг умумий фаровонлиги ошади.

А.Пигу иқтисодий инқироз шароитида ишсизликни қисқартириш воситаси сифатида давлат томонидан жамоатчилик ишларни ташкил этиш деб ҳисобланган. Фаровонлик назариялари, хилма-хил бўлишлигидан катъий назар, аҳолии турмуш даражаси ва сифатини кўтаришнинг асосий омили сифатида даромадларни тақсимлаш ва социал адолатчиликни таъминлаш, деган ғояга асосланадилар. Социал-иқтисодиёт, фаровонлик назариясига асосланган ҳолда, тақсимотчилик назариясини ишлабчиқариш, айирбошлаш, истеъмолчилик муносабатларини ўзаро боғликликда таҳлил этади. Социал иқтисодиёт учун энг муҳим масала – иқтисодий ва социал соҳаларни ўзаро боғликлигини ўрганишдан иборат. Социал иқтисодиётни ўрганишда услубиётга оид биринчи бўлиб Я.Тинберген ва Г.Мюрдалл томонларидан яратилган “Глобалистика” назарияси алоҳида аҳамиятга эга. Бу назария “Глобалистика асослари”да янги комплекс фан сифатида илмий жиҳатдан асосланган. Бу олимлар “Ҳалқаро тартибни қайта кўриб чиқиш” маърузани ёзишда иштирок этган. Бу маърузада муаллифлар “Янги халқаро иқтисодий тартиб” ғоясининг илмий асосини яратиб бердилар. Улар жаҳон иқтисодий муносабатларни тартибга солиш заруриятини таъкидлаганлар. Улар томонидан “Инсониятнинг умумий мероси” концепцияси таклиф қилинган. Бу концепцияга кўра жаҳондаги барча табиий ресурслар алоҳида мамлакатларга эмас, балки бутун инсониятга тегишли бўлиши керак. XX асрнинг иккинчи ярмида институционалистлар томонидан “Менежерлар инқилоби” ва “Жамоатчилик капитализм” назариялар таклиф қилинган эди. Бу концепциялар бўйича замонавий капиталистик жамиятда демонополиялаштириш ва мулкнинг тарқоқ қилиниши рўй бермоқда. Ҳокимият алоҳида шахслар қўлида эмас, балки бошқарувчилар, технократлар, жамоалар қўлида тўпланган бўлади. “Менеджерлар инқилоби” концепциясида ишлаб чиқаришни энг юқори даромадларини олишга эмас, балки жамоатчилаик манфаатларини амалга оширишга йўналтириш ғояси

юритилган “Халқ капитализми” концепциясининг тарафдорлари ХХ аср капитализми XIX аср капитализмдан кескин фарқ қилади деб таъқидлаган. Ҳиссадорлик жамиятларининг ривожланиши, ҳар бир инсоннинг хуқуқи акцияларга чексиз миқдорда эгалик қилиш, капиталнинг бир қисмининг эгаси бўлишга, ишлаб чиқаришни бошқаришда ва даромадларни қайта тақсимланишда иштирок этиш имкониятини беради. Иш берувчилар ва ёлланма ишчилар ўртасида чегаралар йўқ бўлиб кетаяпти. Капиталистик фойда ҳалқники бўлмокда. Давлатнинг фаол қайта тақсимлаш фаол роли, кичик бизнеснинг ва ишлаб чиқариш ҳиссадорлик тизимининг ривожланиши индивидуал ва оила даромадларнинг ошиб кетишига, социал гуруҳлар ўртасидаги тафовутларнинг йўқолишига олиб келмоқда. ХХ асрнинг иккинчи ярмида иқтисодиёт соҳасида ютуқларга эришилиши, хизмат кўрсатиш соҳанинг роли кўчайиши, иқтисодиётнинг ахборот секторининг ривожланиши муносабати билан “Постиндустриал жамият”, «ахборотлашган жамият» концепциялари вужудга келган. “Ахборотлашган жамият”нинг муаллифи ҳисобланган америкалик социолог Дэниэл Белл, замонавий жамиятни ўзгартирувчи ва ҳаракатлантирувчи кучи сифатида илмий –техник инқилоби тан олган. Унинг фикрича, постиндустриал жамиятнинг марказий муаммоси университетлар ва илмий- тадқиқот марказлар фаолиятини ташкил қилиш деб ҳисоблади. Аҳборот монополлаштириб бўлмайдиган маҳсулотдир. Белл таъкидлаганидек “.. мулк бугун фақат ҳуқуқий функциядир, корпорация хусусий мулкчилик институтининг хусусиятларини йўқотиб, фақатгина ташкилот шаклини ифодайди” . Инсоннинг жамиятдаги ўрни, статуси, фаровонлиги замонавий шароитда мулкий бойлигига қараб эмас, балки касби ва билимни ўзлаштириш даражасига боғлиқ бўлади. “Постиндустриал жамият”, “ахборотлашган жамият” концепциялари социал иқтисодиётга хос жараёнларни ўрганишга ёрдам беради. Илмий – техник тараққиёти (ИТТ) социал иқтисодиётнинг моддий-техник базасини яратишнинг муҳим шарти ҳисобланади. ИТТ асосида меҳнат

унумдорлигининг ошишига эришилади, у ўз навбатида ишлаб чиқаришни ривожлантириш, даромадларни ва мамлакат аҳолисининг турмуш даражасини оширишнинг муҳим омили ҳисобланади. Замонавий жамиятни назарий жиҳатдан талқин қилишда яна бир “Супериндустриал жамият” концепцияси хизмат қилади. Бу концепциянинг яратувчиси сифатида америкалик социолог - олим Элвин Тоффлерни кўрсатиш мумкин. Супериндустриал жамиятнинг асос солувчи томони, Тоффлер фикрича, унинг вақтинчалигидир. Яъни, кундалик ҳаётда ҳодисаларнинг янгиланиши суръатлар тезлашишини билдиради (нарсаларни бир марта ишлатиш, одамлар орасида алоқаларнинг тезлашиши, миграция жараёнларининг кўчайиши, касбни тез-тез алмаштириб турилиши, ҳаёт ритмининг умумий тезлашиши, ҳаёт сифатини ошиши ва бошқалар). Муаллиф фикрича, ҳаётнинг тез ўтиб кетиши ва сифатининг ошиши мулкчилик муносабатларнинг жиддий ўзгаришига олиб келади. Истеъмолчилар мол-мулкни эмас, балки таассуротларни жамлай бошлайди. Аста-секин мулкчилик ҳиссиёти йўқолиб кетади. Одамларда “ташлаш” психологияси ривожланади. Бу назария хам яшаш ҳақига эга. Лекин айрим қизиқарли хулоса ва тавсиялар билан бир қаторда (товарлар ва хизматлар бозорнинг тез янгиланиши, эҳтиёжларда ва истеъмол қилиш таркибида тараққиёт ўзгаришлар ва бошқалар) айрим ғояллар Социал иқтисодиёти хос эмасдир (“ташлаш” янги психологияси, истеъмолчилар мулкни эмас, таассуротларни йиғиш). Иқтисодий ривожланган мамлакатларда шаҳарлар ролининг кейинчалик пасайиши ҳақидаги башоратлари, уй меҳнат аҳамиятининг ошиши мунозаралидир. Ўтиш иқтисодиётини кечираётган мамлакатлар ихтиёрида чуқур ўрганишни талаб қилувчи кўплаб назарий лойиҳалар мавжуд. Юқорида айтиб ўтилган концепциялардаги кўплаб ғоялар социал йўналтирилган бозор иқтисодиёт миллий моделини яратишда фойдали бўлиши мумкин.

Социал иқтисодиётнинг замонавий концепциялари кучли социал жиҳатдан йўналтирилган бозорий иқтисодиётга асосланган янги жамиятни яратиш назарияси ва амалиётида ўз аксини топган. Шу нуқтаи назардан, жамият ривожланишининг замонавий босқичида социал иқтисодиётнинг айрим моделларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқ. 3. Социал иқтисодиётнинг замонавий моделлари Социал иқтисодиётни шаклланиши ва ривожланиши жараёнлари турли мамлакатлардаги социал-иқтисодий муносабатлар тизими сифатида тарихий, геосиёсий, миллий, иқтисодий, сиёсий ва бошқа хусусиятлари эга. Лекин барча моделлар асосида неолиберализм концепцияси ётади. Неолиберализм концепцияси асосида эса, хилма-хил эҳтиёжларга эга бўлган инсон ҳақида ғамхўрлик қилиш ғояси туради. Жамиятнинг ҳар бир аъзоси аввало дахл қилмайдиган, айниқса, инсоний фазилатга, шахсий ривожлаш эркинлигига каби ҳуқуқларга эга. Жамиятнинг барча аъзолари белгиланган ҳуқуқий меъёрлар ва моддий чегаралар миқёсида шахсий фаровонлигини англаш ва амалга ошириш учун тенг имкониятларга эга . “Социал бозор иқтисодиёти” Германия модели Янги иқтисодиёт моделларидан бири Германияда амал қилаётган “Социал бозорий иқтисодиёт” ҳисобланади. Социал иқтисодиётнинг Германия моделининг илмий асосини неолиберализм ғояси ташкил этади. Бу концепциянинг негизини кучли давлат томонидан таъминланадиган, эркинлик тамойилларига асосланган, социал йўналтирилган иқтисодиётни шакллантириш вазифаси ҳисобланади. Бу ғоялар социал - бозор хўжалик концепциясини яратиш асосини ташкил қилади. Альфред Мюллер-Армак, Александр Рюстов, Вильгельм Рёпке бу концепциянинг муаллифлари ҳисобланади. Социал бозорий иқтисодиёт концепциясини ривожида ва бу концепциянинг асосий ғояларини урушдан кейинги Ғарбий Германияда ҳаётга бевосита жорий этишда Людвиг Эрхарднинг роли ва хизмати катта бўлди. Социал бозорий хўжалик концепцияси муалифлари мазкур

моделининг мазмунига иқтисодий эркинликнинг лозимлиги, давлат томонидан эркинликнинг кафолатганлиги, фуқароларнинг социал ҳимоялашни ва социал адолатни таъминловчи кучли социал сиёстни давлат томонидан амалга ошириш каби хусусиятларни сингдирган эдилар. Мазкур концепцияда “Социал” тушунча қўйидагича талқин қилинган: 1) биринчидан, иқтисодий самарали бўлганлиги муносабати билан бозор иқтисодиёти жамиятнинг барча аъзолар фаровонлиги учун шарт- шароитларни етарли даражада яратади ва социал табиатга хос хусусиятга эга бўлади. 2) иккинчидан, бозор хўжалиги социал номақбул оқибатлар олиб келадиган ҳодисаларни чеклаши керак. Эркин социал жараённинг натижалар социал жиҳатдан йўналтирилганлиги нуқтаи назаридан таҳлил қилиб тузатилиши лозим. Социал бозорий иқтисодиёт модели бозор субъектларининг эркин ривожланишига, ўзининг Социал манфаатларини англаб олишга ва шахсий маъсулиятни тортишга, бозордаги вазиятга мувофиқ марказлаштириш тизимини йўқотувчи қарорларни қабул қилишга йўналтирилади. Давлат иқтисодий сиёсатини инсон манфаатларига қаратиши лозим, Социал бозорий иқтисодиётнинг умумий концепцияга биноан унинг мақсади ва бу максадга эришиш воситалари қўйидагилардан иборат: 1) Энг юқори даражадаги фаровонликни таъминлаш. Бу мақсад - эркин рақобатчилик, иқтисодий эркинлаштириш учун зарур бўлган шароитларни яратиш, жамиятнинг меҳнатга қодир аъзоларининг тўлиқ бандлигига интилиш, ишлашни хоҳлайдиган ҳар бир кишига кафолатланган даромад, ташқи савдонинг эркинлашиши, валюталарнингн эркин алмашувини, ҳалқаро меҳнат тақсимотини кенгайтиришни, ташқи иқтисодиёт фаолиятни эркинлаштириш орқали эришилади. Буларнинг барчаси энг юқори даражали фаровонликни кўтариш асосий йўллари булиб ҳисобланади.;

2) Социал адолатли пул тизимини ва асосий моллар(товар) ва хизматларнинг нархлари барқарорлигини таъминлашдан иборат. Бу мақсадга мустақил эмиссион банкнинг мавжудлиги, давлат бюджетининг нисбатан барқарорлиги, мамлакат иқтисодиётнинг доимий ўсиши асосида тўлов балансининг яхшиланиши орқали эришиш мумкин.; 3) Социал таъминланганликни, социал адолатни, оилаларни социал ҳимоялаш, даромадларни ва мулкни адолатли тақсимлашни ўрнатиш; 4) Аҳолини социал ҳимоялаш асоси социал маҳсулот ҳисобланади. Бу жамиятни социал ҳимоялашга йўналтириладиган, ялпи ички маҳсулотнинг маълум қисмидир. Социал тараққиётнинг ва социал адолатсизликни йўқотишни асосий гарови ҳалол рақобатчиликнинг ривожидир. Давлат социал ҳимоялаш тўловлари, нафақа, ёрдам тўловлари, яшаш жой учун қушимча тўловлар, дотациялар шаклида даромадларни ва мулкни адолатли таксимлаш тадбирларини амалга оширади.. Социал – бозорий хўжалик концепцияси ижтимоий-сиёсий тузатишларда белгиланган чекларнинг заруриятини таъкидлайди. Иқтисодий сиёсатда шахс ва ижтимоий гуруҳларнинг эркинлигини чекламаслик керак. Иқтисодиётнинг ва ижтимоий жараёнларнинг итимоий бозорий моделига мувофиқ ривожланиши урушдан кейинги дастлабки йилларнинг қийин шароитларга, пасайиш ва кўтарилишга қарамасдан, Ғарбий Германияда иқтисодий жиҳатдан тараққий қилиниши, муҳим ижтимой муаммоларни ҳал этиш қулай шароитларини таъминлаган. Мамлакатнинг Ғарбий ва Шарқий қисмлар бирлашгандан сўнг иқтисодиётнинг социал йўналиши бирлашган Германияни қамраб олди. Тўпланган иқтисодий имкониятлар, жиддий социал муаммоларни ҳал этишдаги тажрибаси мамлакатнинг Шарқий қисмидаги социал қийинчиликларни ҳал этишга ёрдам берди. Социал иқтисодиётнинг Америка модели

Социал-иқтисодий ривожланишининг Америка либерал бозорий модели тадбиркорлик фаолият эркинлигини ҳар тарафлама рағбатлантириш, ресурсларнинг тўлиқ бандлигини ва нархлар барқарорлигини таъминлаш тизими бўйича тузилган. Бу ҳолат аҳолининг энг фаол қисмини бойиши учун шароит яратади. Урушдан кейинги даврлардаги АҚШнинг кучли иқтисодий қудрати асосида аҳоли турмуш даражаси ва турмуш сифатини юқори кўрсаткичларга эришиш имкониятлари пайдо бўлди. Иқтисодий ва социал ҳаётнинг ўзаро алоқалар америка модели меҳнат унумдорлигининг юқори даражасига ва шахсий муваффақиятларга эришишнинг оммавий интилишига асосланган. “Умумий тинчлик”, “халқ капитализм”, “халқ фаровонлиги” назариялари америка турмушини акс эттиради. Жаҳон иқтисодиётига хос, кўплаб социал муаммолар АҚШда олдинга сурилмайди. Масалан, социал гуруҳлар орасидаги тулиқ социал тенгликка эришиш вазифаси иқтисодий сиёсатда йўналиш сифатида ўз аксини топмаган. Бунинг эвазига кам таъминланган гуруҳлар учун шахсий имтиёз ва нафақа ҳисобидан маъқул турмуш даражаси таъминланади. Энг самарали бўлган бозорий иқтисодиёт ҳам социал ривожланишга айрим хавф туғдиради, жиддий социал муаммоларга олиб келиши мумкин. Улар давлатнинг фаол социал сиёсати орқали ҳал этилиши мумкин. Даромадларни тақсимлаш бозор механизми тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиради табиий қобиялиятга эга бўлган, олий маълумотли, меҳнат малакасига, тўпланган капиталга ва мулкга эга бўлган одамлар юқори даромадларга ва таъминланган ҳаётга эга. Бундан ташқари, бирон - бир сабабларга кўра юқорида айтиб ўтилган томонларга эга бўлмаган одамлар тоифаси ҳам мавжуд. Кекса инсонлар, жисмоний ва ақлий нуқсонли жамият аъзолари, бевалар, ишсизлар, етим болалар ва бошқалар жамият томонидан ёрдам ва қўллаб-қувватланишга муҳтождир. Ҳатто, АҚШ каби иқтисодий ривожланган мамлакатда қамбағаллик масаласи энг жиддий тарзда муаммо ҳолича қолмоқда.

АҚШ ҳукумати иқтисодий сиёсатининг энг муҳим вазифаси - даромадлардаги тафовутларни камайтириш ҳисобланади. Бу сиёсатнинг муҳим йўналтиришлари, қўйидагичадир: 1) Муҳтожлар, боқимандалар, ногиронлар, ишсизларга ёрдам пулини тўлаш учун мулжалланган трансферт тўловларни жорий этиш; 2) “Медикер” социал дастурни амалга ошириш. Бу дастур касалликлар бўйича давлат томонидан суғурталаш, бепул тиббий ёрдам кўрсаткичдан иборат. 3) Бозорда нарх шаклланишига давлатнинг аралашуви орқали даромадларнинг қайта тақсимланиши. Давлат фермерлик хўжаликлар маҳсулотига кафолатланган нархлар белгилайди. 4) Энг кам иш хақининг чегаралари қонуний асосда белгилаш. 5) Бадавлат кишилар даромадларининг бир қисмини солиқ тизими орқали даромадлари ўртача даражадаги паст бўлган социал гуруҳларга бериш. (“Робин Гуд самараси”). Тадбиркорлик эркинликка, рақобатчиликка, бозор ва бозорга оид бўлмаган механизмлари орқали даромадлар қайта тақсимланиши жараёнига давлатни аралашувига асосланган Америка либерал бозорий модели ҳалқ турмушининг юқори даражасини таъминлаган. Лекин иқтисодий ўсиш ва ҳал қилинмаган социал муаммолар орасида доимо зиддиятлар пайдо бўлиб туради. Иқтисодий пасайиш, инфляциянинг кўчайиши, ишсизликнинг ошиши, ҳарбий харажатларнинг ошиб кетиши даврларида Америка ҳукумати социал эҳтиёжларга харажатларни камайтириш, нафақаларни, ёрдам пулларни, иш ҳақини музлатиш каби тадбирларни амалга оширади. Тармоқлараро касаба уюшмалари ўз аъзоларининг социал аҳволини яхшилаш мақсадида доимо ҳукумат билан кураш олиб боради. Ҳукуматнинг солиқ сиёсати, даромадларни қайта тақсимланишининг салбий таъсири доимо танқид остида олинади. Амалдаги солиқ сиёсати бой ва камбағаллар ўртасида тафовутни қисқартирмайди, балки, аксинча, бу фарқ йилдан йилга оша бормокда. Натижада ҳукуматнинг социал дастурлари доимо ўзгариб туради.

Кайд килиш лозимки, жиддий социал муаммоларни ҳал этишда АҚШ етарли ресурсларга эга. “Социал йўналтирилган иқтисодиётнинг” Швеция модели. Социал йўналтирилган иқтисодий модел швед мактабига хосдир. Бу концепциянинг энг машҳур намоёндалари Г. Мюрдал, Б.Олин, Г.Кассел, Э. Линдал, Э. Лундберг, Б. Хансенлар ҳисобланади. Швед мактаби ХХ асрнинг 30 йилларида вужудга келган. Шу пайтда мамлакатнинг иқтисодчи олимлари “Улуғ депрессия”нинг сабабларини ва ундан чиқиб кетиш йўлларини топиш билан шуғулландилар. Дж. М.Кейнс каби швед мактабининг намояндалари ўша йилларда социал трансфертларни музлатиш ва иш ҳақини қисқартириш сиёсатининг яроқсизлиги тўғрисидаги фикрни кун тартибига қўйдилар. Улар тангликка қарши пул сиёсатини тартибга солиш талаби билан чиқдилар. Улар томонидан иқтисодиётга давлат аралашувини кенгайтириш, аҳолини социал ҳимоялашни таъминлаш, солиқка тортишни прогрессив усулларини жорий этиш моделини яратган эдилар. Социал йўналтирилган иқтисодиёт швед моделига иқтисодиётни тангликсиз ривожлантириш мақсадида давлат томонидан тартибга солишни қўллаб-қувватлаш ,даромадларни ва мулкни қайта тақсимлаш муаммосини фаол ўрганиш, синфий бирдамлик ғоясини қўллаш ҳосдир. Швед мактабининг ғояси сиёсий ҳаракатлар, айниқса, социал- демократлар томонидан кенг ишлатилмоқда. Социал йўналтирилган иқтисодиётнинг швед модели бошқа моделлардан ўзининг кучли ижтмоий сиёсати билан фарқланади. У даставвал мулкий тенгсизликни қисқартиришга йўналтирилган. Бу мақсадда кам таъминланганлар фойдасига даромадларни қайта тақсимлаш механизми ишлатилади. Давлат асосий фондларнинг 4% эга бўлиб, ЯИМ сарфлар қисмининг умумий суммасининг 70%ни қоплайди. Бу харажатларнинг ярмидан ортиғи социал мақсадлар учун.ишлатилади. Даромадлар қайта тақсимланиши, асосан солиққа тортиш юқори меъёри орқали амалга

оширилади. Ижтимой-иқтисодий тизимнинг швед моделини “Функционал социаллаштириш” деб атайдилар. Бу тизим бўйича ишлаб чиқариш вазифаси хусусий корхоналар зиммасига юкланади, давлат эса турмушнинг юқори даражасини сақлашни таъминлайди. Давлат бандлик, таълим-тарбия, тиббий ёрдам кўрсатиш, социал суғурталаш ва транспорт, илмий тадқиқот муассасалари каби социал инфратузилмалар ишларини ташкил этиш ҳақида қайғуради. Социал иқтисодиётнинг Россия модели МДҲ давлатлари орасида Россия Социал иқтисодиётни яратиш учун энг катта иқтисодий захира қудратига эга. Давлат Конституциясининг 7- моддасига мувофиқ Россия Федерацияси социал давлат сифатида таърифланади. Бу давлатнинг сиёсати Конституцияга мувофиқ инсоннинг муносиб ҳаёт кечириши ва эркин ривожланиши учун шароитлар яратишга мўлжалланган. Бундан ташқари, мамлакатнинг асосий қонунида давлатнинг вазифаси – ҳар бир инсон ҳақида ғамхўрлик қилиш ва фуқаролар мажбуриятлари – ўз фаровонлиги учун кафолатланган эркинлик ва мулк муносабатлари асосида жавобгар бўлиш кабилар белгилаб қўйилган. Давлат ва шу давлатда яшайдиган ҳар бир инсон ўртасидаги ўзаро мажбуриятлар мамлакатда социал иқтисодиётни шакллантириш учун замин яратади. ХХ асрнинг 90-йилларида марказлашган буйруқбозлик тизимининг емирилиши натижасида Россия олимлари бозорга асосланган социал йўналтирилган иқтисодиётни янада ривожланиш йўлларини топишни бошлади. Шу соҳа буйича ҳозирги кунда Москва Давлат университетида, Россия Федерациясининг Меҳнат Вазирлиги қошидаги Меҳнат Институтида, Бошқариш ва тадбиркорлик Институтида, Бошқариш Давлат Университетида, “Иқтисодиёт Олий мактаби” Давлат Университетида, Москва шаҳар иқтисодиёт институтида олиб борилган ва давом этаётган илмий изланишлар алоҳида эътиборга сазовордир. Илмий тадқиқот натижалари мамлакатни ва минтақаларни социал-иқтисодий ривожлантириш бўйича башоратлари ишлаб чиқишда кенг ишлатилади.

МДҲнинг кўплаб мамлакатларидагидек, Россия Федерациясида ҳам социал иқтисодиётни шакллантириш жараёни кўплаб қийинчиликлар ва зиддиятларни ҳал қилиш орқали амалга ошмоқда. МДҲ давлатларида ва Шарқий Оврупа мамлакатларида марказлашган буйруқбозлик иқтисодиётидан бозор иқтисодиётига ўтиш асосий икки йўл билан амалга оширилади: -Иқтисодиёт асосларини тезкорлик билан ислоҳ қилиш бозор механизмларини жорий этиш, бозор институтларини яратиш орқали; -Иқтисодий ислоҳотлар ёрдамида секин-аста ва босқичма-босқич бозор иқтисодиётига ўтиш. Биринчи йўл шартли равишда “Фалаж терапия”си услуби деб номланган. Бу услуб бозор муносабатларига нисбатан қисқа муддат ичида ўтишга асосланган. Россия Федерацияси айнан шу бозор ислоҳотлар йўлини танлаган. Бозор иқтисодиётига ўтиш “Икки йиллик дастур”, “500 кунлик дастур”, “100 кунлик дастур”лар вужудга келган. Аммо ҳаёт кўрсатганидек, белгиланган “дастурлар” илмий жиҳатдан асосланмаган ва амалга ошмайдиган хаёлий дастурлар бўлиб чиқди. Улар Совет Иттифоқида 20 йилга мўлжалланган коммунизм жамиятини қуриш дастуридан жуда кам фарқ қилади. Иқтисодий ислоҳотларнинг муваффақиятсизликлар, мулкчиликни ваучерлаштириш орқали ислох қилиш, қишлоқ хўжалигидаги, пул-кредит сиёсатдаги омадсиз ислоҳотлар нафақат иқтисодий ўсиш суръатларида, иқтисодиётни тиклашга, балки жамиятда социал тангликка олиб келди. Бу кўплаб корхоналар фаолиятининг тугатилишида, мулкни адолатсиз тақсимланишида, саноатга асосланган минтақаларда ишсизлик миқдорининг беқиёс ошиб кетишида, иш ҳақи, нафақа ва ёрдам пулларни тўлаш кечиктирилишида аксини топган. Ички сиёсатнинг барқарорсизлиги, ҳукуматнинг тез-тез алмашиб туриши иқтисодий ривожлантиришни тезлаштириш бўйича кенг дастурларни амалга ошириш ва муҳим социал дастурларни ҳал этиш имкониятларини бермади ва тўсқинлик қилди.

Бугунги кун нуқтаи назаридан ўтиш даврининг ўтган йилларини, янги социал иқтисодиётни яратиш йўлларини ахтариш, тажрибалар қўйиш вақти деб тавсифлаш мумкин. XXI асрнинг бошлари Россия Федерацияси учун иқтисодий қийинчиликларни муваффақиятли ечиш учун иқтисодий ва социал ривожланишдаги йўлга қўйилган хатоларни тузатиш учун қулай имкониятлар пайдо бўлиши билан ифодаланган. Ҳозирги кунда иқтисодий ўсишнинг юқори кўрсаткичларига эришилмоқда ва шу асосда социал муаммоларни ҳал этиш учун истиқболли дастурлар қабул қилинмоқда. Бугунги кунда хукуматнинг иқтисодий сиёсатнинг муҳим социал масаласи камбағалчиликни қисқартириш, кейинчалик эса уни батамом йўқотиш масаласи белгиланган. Яқин 10 йилликда мамлакатнинг иқтисодий қудратининг янада кўчайиши ва аҳолининг пул даромадларининг ошиб кетиши мўлжалланмоқда. Ҳукуматнинг социал дастурида инсоний капитални ривожлантиришга катта инвестицияларни жалб қилишга алоҳида ўрин ажратилган. Таълим ва илм соҳасида ишлайдиган ходимларнинг иш ҳақининг ошиши муносабати билан “қайтиб келганлар” ҳаркатини қўллаб- қувватлаш ҳолатининг кучайиши кўзатилмокда. Ҳукумат порахўрликка, мамлакат бойлигини ўғирлашга, социал адолатсизлигини тўғдирадиган сабабларга қарши кураш чораларини кучайтирмоқда. 4. Ўзбекистонда социал иқтисодиётнинг шаклланиши Ҳар бир мамлакат ўзига хос социал-иқтисодий ривожланиш тарихига эга. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиёт ҳозирги кунда қадимги Суғд ва Хоразм вақтидаги Сомонийлар ва Амир Темур давридаги давлатчиликни ривожлантиришнинг айрим томонларини акс эттиради. Шуни таъкидлаш лозимки, айтиб ўтилган даврларнинг социал ҳаётининг айрим томонлари ҳалигача ўрганилмаган. Ўтмишдаги социал-иқтисодий жараёнларни чуқур ўрганишга яқиндан эътибор бериш барча халқларда ҳамма вақт умуминсоний неъматлар мавжудлиги, шу билан бирга, социал ва иқтисодий ўзаро

алоқаларда намоён бўладиган жамоатчилик муносабатлар мавжудлигидан далолат беради. Ўзбекистонда социал ва иқтисодий муносабатларнинг ўзаро алоқалар муаммоларига илмий жиҳатдан ёндашиш мамлакатнинг узоқ тарихига эътибор беришни талаб қилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, замонавий жамоатчилик ҳодисаларга ҳар қандай мурожаати “...бой тарихий меросга асосланган ҳолда, ҳамма эътироф қилган демократик тамойиллар ва меъёрларга амал қилган ҳолда, халқимиз учун муқаддас бўлган неъматлардан” келиб чиқиши лозим. Ўзбекистондаги иқтисодий ислоҳотлар мавжуд бўлган ресурслардан оқилона фойдаланиш воситалари ва моделларини танлашни инобатга олган. Ўз йўлини танлашдан олдин Ўзбекистонда Туркия, Хитой, Шарқий Оврупа, Корея, Сингапур, АҚШ каби мамлакатларнинг бозор иқтисодиёт моделлари чуқур ва ҳар тарафлама ўрганилган эди. Ўзбекистон учун швед, герман, япон моделлари ҳам афзал эди. Шуни таъкидлаш лозимки, битта мамлакатнинг социал-иқтисодий ривожланиш моделини бошқа мамлакатга юзаки кўчириб бўлмайди. Ҳар бир мамлакат ўзига хос хусусиятлари ва имкониятларига эга. Бу давлатнинг геосиёсий ҳолатига, ресурс имкониятларига, демографик жараёнларига, миллий одатлар, анъаналарига ва бошқа кўплаб социал, ахлоқий-психологик хусусиятларига боғлиқ. 1991 йилда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг, бир ярим асрлик мустамлакачи тузумидан кейин янги демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятни қуриш учун кенг имкониятлар яратилди. Мустақилликнинг биринчи кунларидан бошлаб, айнан шу жараёнга кенг қатламли мутахассислар, олим-ҳуқуқшунослар, сиёсатшунослар, иқтисодчилар, тарихчилар, давлат ва жамият арбобларини жалб этиш жараёни бошланди. Ўтиш даврининг, маъмурий-буйруқбозлик тизимини бозорий тизимга айлантириш учун илмий жиҳатдан асосланган дастур лозим эди.

Ўзбекистон мустақилликнинг биринчи кунлариданоқ олдинги тузумдан мерос бўлиб қолган жиддий муаммоларни мустақил ҳал этиш йўлига ўтди. Чуқур гипертрофия бўлган бир томонлама иқтисодиёт, мустамлака тузумдан қолган бой табиий ва минерал хом-ашёвий ресурсларни ишлатиш таркиб, иш кучининг тақсимоти, нарх шаклланиши ва аҳоли истеъмолининг таркиби ўтмишнинг мероси бўлиб қолган буйруқбозлик иқтисодиётидан бозорий тизимга ўтиш механизмлари ва шаклларни мустақил равишда аниқлаш масаласи вужудга келди. Бозорий иқтисодиётга ўтган кўплаб мамлакатларнинг бой тажрибасини ўрганиш Ўзбекистонда социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётни шакллантириш заруриятини туғдирди. Бу танлаш нафақат жаҳон тажрибасини ҳар тарафлама ҳисобга олишга асосланган эди, балки республика аҳолисининг яшаш шароитлари, анъаналари, одатлари, турмуш тарзи инобатга олинди. Ўзбекистонда социал йўналтирилган иқтисодиётнинг шаклланиши, Президент И.А. Каримов томонидан таърифланган, ўтиш даври сиёсатининг бешта асосий тамойилларига асосланган: Улар қўйидагилардан иборат: 1. Иқтисодиёт сиёсатдан устундир, унинг ички мазмуни бўлиши керак. Сиёсат иқтисодиётнинг акси бўлиб унинг ривожланишига хизмат қилиши лозим. Улар бир-бири билан боғлиқ бўлиб, ягона бутунликнинг икки қисмини ташкил қилади. Бундай ўзаро алоқада иқтисодиёт биринчи ўринни эгаллаган ягона тизимнинг дастлабки бўғини сифатида амалда бўлади. Лекин бу сиёсатнинг иккинчи даражали эканлигини билдирмайди. Иқтисодий сиёсат иқтисодиётни мустаҳкамлашга, ривожланиш стратегиясини аниқлашга ҳизмат қилади. Асосланмаган, хатоли иқтисодий сиёсат иқтисодиётга тузатиб бўлмайдиган зарба беради ва якуний мақсаднинг барбод бўлишига олиб келади. Иқтисодиёт ва сиёсат фақатгина биргаликда келишилган ҳолда бош социал мақсад - аҳолининг турмуш даражасини ошириши ва социал ҳимоялаш мақсадларига эришиши мумкин.

2 .Бир социал – иқтисодий тизимидан бошқасига ўтиш даврида кўп қийинчиликлар ва зиддиятлар табиий ҳолда рўй бериши мумкин. Уларни ҳал этиш учун давлат томонидан кучли бошқариш талаб қилинади. Айнан давлат барча ислоҳотларнинг ташаббускори ҳисобланади. У иқтисодий ривожланишининг биринчи ўринли йўналишларини белгилайди, жамиятнинг социал-иқтисодий ва социал-сиёсий ҳаётининг тубдан қайта ислоҳ қилиш сиёсатини ишлаб чиқади ва амалга оширади. Ўтиш даврида давлат асосий ислоҳотчисидир. Бу омил битта социал-иқтисодий тизимнинг бошқа тизимга айлантириш жараёнининг тартибсиз ривожланишига йўл қўймайди, бу жараённинг белгиланган мақсадга қаратилиши ва босқичма-босқич амалга ошишини таъминлайди. 3. Ўтиш даврининг бошида келгуси социал йўналтирилган иқтисодиётнинг ҳуқуқий асосларини яратиш лозим. Ўтиш даврининг ўзи ҳуқуқий асосга таяниши керак. Фақатгина ҳуқуқий давлатда иқтисодий ва социал ислоҳотларнинг қўлга киритилган ютуқлари сезиларли натижаларга эришиш таъминланади. 4. Демографияга оид хусусиятлар ва мураккаб социал муаммоларга эга бўлган Ўзбекистонда бозорий иқтисодиётга ўтиш жараёни аҳолини кучли социал ҳимоялашни талаб қилади. Ўзбекистонда олдинги тизимдан аҳолининг, айниқса, қишлоқ жойларида ишсизлик, энг паст турмуш даражаси муаммолари мерос бўлиб қолди. Бундан ташқари бу муаммога иқтисодий инқироз муносабати билан кўчайиб кетган ишсизлик муаммоси қўшилди. Умумиттифоқ аҳамиятга эга бўлган кўплаб йирик корхоналар фаолиятининг тугатилиши, собиқ совет иттифоқининг бошқа минтақалардан етказиб туриладиган хом-ашё ва буюртмаларнинг тўхталиши ишсизларнинг сонини кўпайтирди. Ишсизлик эса, даромадлар манбаларини қисқартиради ва камбағал оилалар сонини оширади. Талаб ва таклиф таъсирида бозор муносабатларга ўтиш моллар ва хизматларга нархларнинг кескин ошиб кетишига олиб келади. Жаҳон ресурслар бозорига мамлакатнинг чиқиши ички бозордаги нархларнинг халқаро даражадаги нархларга мослашишни

талаб қилади. Нархни шакллантириш, бозорий механизмларни жорий этиш жараёни оилаларнинг паст даромадлари шароитида социал ҳимоялаш ва социал кафолатларнинг кучли ва самарали механизмини яратишни талаб қилади. Фақат шу ҳолда бозор иқтисодиётига ўтиш ва мамлакатда социал– сиёсий барқарорликни сақлашни таъминлаш мумкин. 5. Янги бозорий муносабатларни шакллантириш босқичма-босқичлиги иқтисодий ислоҳотларнинг муҳим томони ҳисобланади. Бошқа мамлакатларнинг бозор иқтисодиётига ўтиш тажрибаси Ўзбекистонга тўғри келмаган. Қисқа муддатда бозорий механизмларнинг жорий этилиши йиғилган социал муаммоларни янада чуқурлаштирарди ва аҳолининг қашшоқлигига олиб келарди. Фақатгина бозорий муносабатларга босқичма- босқич ўтиш етакчи тамойиллардан бири ҳисобланади. Бу тамойил иқтисодий ислоҳотларнинг бутун ички мантиқини, характерини белгилайди. Ҳуқуқий асосни, бозор таркибини яратиш учун мулкчилик, аграр муносабатлар ва социал соҳаларда чуқур ислоҳотларни амалга ошириш жараёни вақтни талаб қилади. Бу жараён эса, бозорий иқтисодиётга босқичма-босқич ўтиш орқали амалга ошади. Бундан ташқари, бозорга босқичма-босқич ўтиш жараёни одамлар онгида янги иқтисодий тафаккурни, бозорга нисбатан бўлган психологияни, бозор вазиятларига мослашишни талаб қилади. Бозорий иқтисодиёт шароитида ишлай оладиган янги авлод, кадрларни, мутахассисларни тайёрлаш муаммосини ҳам хал этиш зарур эди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов: “Биз ўзимиз учун: бозор иқтисодиётига сакраш, инқилобий вайроналиклар йўли билан эмас, балким босқичма-босқич, яъни тадрижий йўл билан ўтишни танлаб олдик. Ҳар бир босқич-олиб борилаётган ислоҳотлар стратегиясини амалга оширишда бўғиндир” . Бозорий муносабатларга босқичма-босқич ўтишнинг муҳим тамойили олдинги тизимдан қолган барча ижобий тажрибага эҳтиёт билан муносабатда бўлишни талаб қилади. Шу билан бирга ислоҳотларнинг асосий босқичларини ажратиб олиш қоидаларига риоя қилиш ва ҳар бир босқич

учун аниқ мақсадларни белгилаш ва уларга эришиш механизмини аниклаш лозим. Жахон тараққиёт тарихий жараёни шуни кўрсатадики, Шарқ мамлакатлари ўзига хос хусусиятларга эга. Улар анъаналардан, одатлардан, фиқрлаш услубидан, эҳтиёткорликдан келиб чиқади. Бозор асосида иқтисодий ва социал ривожланиш ўзбекистон моделининг фарқли томони - ишлаб чиқариш Осиё усулига хос бўлган, ўз ичига барча ижобий хусусиятларни минг йилларда тўплаган анъаналар, одатлар ҳисобланади. Социал-иқтисодий муносабатлар осиё тизимнинг фарқли томони ПАТЕРНАЛИЗМдир. Патернализм асосида қадимги Хитой файласуфи Конфуцийнинг таълимоти ётган. Бу таълимотда ҳокимлар ва аҳоли ўзаро муносабатларни олиб бориш қоидалар аксини топган. Бу таълимот шаркий аҳлоқий қадриятларга таянади - ҳукуматга нисбатан ҳурмат, халқнинг эҳтиёжлари ҳақида ҳукуматнинг қайғуриши кабиларга асосланган. Бу таълимотга мувофиқ давлат ва ҳалқ ўртасидаги муносабатлар ота-оналар ва болалар ўртасидаги ўзаро муносабатларга ўхшаши лозим. Давлат раҳбари халқини ўзининг болаларидек севиши лозим. Халқ эса, ўз навбатида, раҳбарини ота-онасидек ҳурмат қилиши керак. Оиланинг кучли аҳлоқий урф- одатлари, келгуси авлод хақида ғамхўрлик қилиш, катталарни ҳурмат қилиш Конфуций таълимотининг муҳим томонлари деб ҳисобланади. Патернализм зўравонликни, синфий курашни, социал низоларни инкор қилади. Бу таълимотга социал келишмовчиликларни тинч йўл билан ҳал этиш хосдир. Патернализмнинг кўплаб қоидалари, Қуръондан сўнг, мусурмон дунёсининг энг муҳим диний асари ҳисобланган ҳадис ҳикматларига ўхшашдир. Уларда, масалан, “Отага итоат қилиш-Оллоҳга хизмат қилиш билан баробар” каби ҳикматлар мавжуд. Ишлаб чиқариш Осиё усулига ўз-ўзини жамоатчилик асосда бошқариш шакли хосдир. Осиё тизимига мувофиқ, оилада ва жамиятда ҳамма ўз

фикрини билдириши мумкин, лекин охирги қарор қабул қилишга кекса, ҳаётий тажрибага, билимга, ҳурматга сазовор бўлган инсон ҳаклидир. Бу анъанадан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикасида социал- иқтисодий жараёнларни бошқаришда оила, маҳалла, қишлоқда фуқаролар кенгашларига кенг хуқуқларни берадиган бошқариш ижтимоий-сиёсий таркиб яратилди. Халқнинг жамоатчилик онгида бошқариш давлат органларини, танланган раҳбарларини ҳурмат қилиш одат бўлиб қолган. Давлат ўз халқининг фаровонлиги, жамиятда тинч, эркин, социал ҳимояланган ҳаёт ҳақида доимо қайғуради. Ўзбекистон Конституциясининг 7-чи моддасига биноан “Халқ давлат ҳокимиятининг бирдан–бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилингин қонунлар ваколат берган идоралар томонидан амалга оширилади”. Жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари халқнинг муҳокамасига тақдим этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Патернализм таълимотига кўра бутун давлат ва миллат тақдирини ҳал этувчи муҳим қарорларни қабул қилишда давлат раҳбари жавобгардир. У қонунчиликка асосланган ҳолда давлат дастурларини амалга ошириш учун лозим бўлган стратегик ресурсларни тақсимлашда кенг хуқуқларга эга. Шунинг учун социал-иқтисодий ривожланиш Осиё тизимида Президентга, Вазирлар Махкамасига, халқ вакилларидан ташкил топган мамлакат парламентига муҳим рол ажратилган. Осиё тизимининг яна бир аҳамиятли хусусияти мавжуд. Ғарбий маданиятининг марказида “Мен”, “Меники” нуқтаи назаридан дунёга қараш бўлса, осиё маданиятида “Бизлар”, “Бизларники”, “жамиятчилик” тушунчалари асосий ўрин эгаллайди. Бу хусусият маиший, ишлаб чиқариш муносабатларда, социал ҳаётда, одамлар истиқомат қилиш тарзида намоён бўлмоқда. Шарқий тизимда жамоатчилик, жамият манфаатлари устундир. Инсон Шарқда жамоа, социал гуруҳнинг аъзоси ҳисобланади. Шу билан

жамиятнинг ҳар бир аъзоси барча Конституцион ҳуқуқларга эга. Унинг шахсий манфаатлари ва мулки давлат томонидан ҳимояланади. Шарқона анъаналар, миллат менталитети барча амалга оширилаётган социал-иқтисодий дастурларда ўз аксини топган. Улар мулкчиликни ва бошқа иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда ҳисобга олинади, халқнинг урф-одатлари бозорий муносабатларнинг хилма-хиллигида намоён бўлади. Шарқ демократияси социал вазиятнинг кескинлашувига йўл қўймайдиган ислоҳотларни чуқурлаштириш имконини беради. Бунда сиёсий плюрализм, альтернативлик, турли социал гуруҳлар манфаатларини ҳимоялаш ҳисобланади. Шуни ҳам қайд килиш лозимки, демократик жараёнлар стихияли тарзда ривожланмаслиги керак Демократик ислоҳотлар давлатнинг фаол иштирокида амалга оширилади. Жамоатчилик, нодавлат ташкилотлар фаолиятини ривожланиши учун давлат хуқуқий шароитлар яратиб беради, демократик жараёнларни конституциявий талабларга мувофик бошқариб боради. Демократик ўзгаришлар бошқарилмаган ҳолатларда сиёсий тузум ва аҳолининг айрим социал гуруҳлари орасида низолар пайдо булиши мумкин. Айрим ҳолларда оломон ҳаракати вужудга келиши мумкин ( Бунга 20005 йилдаги Қирғизистон вокеалари мисол бўла олади). Ўтиш даврида демократик ўзгаришлар тўлқинида экстремистик кучлар пайдо бўлиши мумкин. Улар қонуний ҳокимиятни зўровонлик билан ағдариб ташлашга уриниб кўрадилар. Бундай кучлар одатан чет мамлакатлар томонидан моддий, ҳарбий, молиявий ва ғоявий томондан қўллаб қувватланадилар. Демократик жараёнлар юқори билимдонлик даражасида бошқарилган тақдирда бундай ўзгаришларни халқ қўллаб-қувватлайди ва экстремистик ҳаракатларга тегишли зарба берилади. Шарқ демократияси шунчалик хилма-хилдир, ҳалигача бу ҳодиса охиргача ўрганилмаган.

Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётнинг ўз миллий хусусиятларига эга бўлган марказий Осиё минтақаси мамлакатларида шаклланиш тажрибаси, шубҳасиз ўтиш иқтисодиёти назариясини бойитади. Ўзбекистонда амалга оширалаётган социал йўналтирилган бозорий иқтисодиёт модели дунёнинг ривожланган мамлакатлар намунаси бўйича социал иқтисодиётни яратишда янада янги имкониятларини очиб бермоқда. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётнинг Ўзбекистон модели Социал иқтисодиётни тадқиқот услубиятига оид долзарб масалалардан бири - ўтиш даврида шаклланиш босқичларини ўрганиш ҳисобланади. Иккинчи Жаҳон Урушидан кейин Оврупонинг, Жанубий Шарқий Осиёнинг бир қатор мамлакатларида ўтиш даври ва ишлаб чиқаришнинг урушдан олдини даражасини тиклаш жараёни 12-15 йиллар давом этган. Германия Федератив Республика, Япония, Жанубий Корея каби мамлакатлар шу давр мобайнида иқтисодиётини таркибини тубдан ўзгартириб, Жаҳонда ривожланишининг етакчи ўринни эгаллаган. Уларнинг тажрибаси социал бозорий иқтисодиётни яратиш буйича намуна деб ҳисобланади. Шуни таъкидлаш лозимки, иқтисодиётни маъмурий –буйруқбозлик тизимидан бозор тизимига ўтказиш жараёни ҳар хил вақт узунлигида давом этиш мумкин. Бу вақтнинг давомийлиги мамлакатнинг шу ўтишга тайёргарлигига ва хал қилиниши лозим бўлган масалалар мураккаблигига боғлиқ. Агар мамлакат бозорий йул билан ривожланиш учун зарурий асосларга, етарлича тажрибага, ўтиш жараённинг қийинчиликларини кечиришга аҳолининг тайёргарлигига эга бўлса, бу ҳолда Федератив Германия Республикасида амалга оширилган “фалаж терапияси” йўли тўғри келиши мумкин. Бу мамлакатда тўғри танланган сиёсат туфайли иқтисодий ислоҳотлар тезкорлик билан, кескин тарзда ва босқичма-босқич амалга оширилган. Шу вақтнинг ўзида пул ислоҳати, нарх ислоҳоти, марказлашган бошқаришни қайта қуриш, мулкчилик ислоҳотлари амалга оширилган эди. Олдинги иқтисодий тизим тезлик билан вайрон қилинди. Пул ислоҳотларини ўтказиш орқали ресурсларни маъмурий тақсимлаш услублари бекор қилинди

ва эркин савдо-сотиқ шароитлари яратилди. Шундай ислоҳотлар натижасида нархлар ўсиши ярим йилда тўхтатилди. Л. Эрхард ҳукумати бозорий механизмлар билан бир қаторда, нуфузли ҳокимиятни ишга солиб иқтисодий ислоҳотлар боришига таъсир этувчи давлат воситаларидан кенг фойдаланди. Мамлакатда зарурий қонуний шарт – шароитлари яратилди. Айрим мамлакатлар ҳатти- харакатлари (Россия, Болгария, Украина, Қирғизистон) бозорий тизимга ўтишга “фалаж терапия” модели омадни келтирмаган. Бунинг асосий сабаблари - мамлакатларнинг тез ўзгаришларга тайёр эмаслиги, аҳолининг паст турмуш даражаси, бозорий хўжаликни бошқариш назарияси ва амалиёти билан танишган тайёрланган кадрларнинг йўқлиги, жамиятда сиёсий номувофиқлиликлар хисобланади. Ўзбекистонда социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётнинг шаклланиш боскичлари Ўтиш даврининг бошлариданоқ Ўзбекистон социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётга ўтишда ўзининг йўлини танлаган ва шу йўл Конституцияда ўз аксини топган. Ўзбекистонда марказлашган-буйруқбозлик тизимидан социал йўналтирилган тизимига ўтиш республикадаги аниқ шарт- шароитлар ўз аксини топган ва ўз хусусиятларига эга: 1. Бозорий иқтисодиётга ўтишнинг ўзбекистон модели зарурий ҳуқуқий асосларни бозор инфратузилмасини яратиш ва янги шароитларда ишлай оладиган мутахассисларни тайёрлаш борасида қўйилган мақсадларга босқичма-босқич эришиши билан фарқланади. Бозорий иқтисодиётга сакраш, инқилобий ҳаракатлар билан ўтиш йули Ўзбекистон учун номақбул. Ўзбекистон бозорий иқтисодиётга босқичма-босқич тадрижий йўл билан боришни танланган. Бу йўл “фалаж терапия” услубига нисбатан узоқроқ бўлиши мумкин. Лекин у ўтиш даврининг бошларидаги иқтисодиётнинг ривожланиш даражасига, олдинги тизимдан қолган турмушнинг паст даражаси ҳамда бошқа демографик, социал-иқтисодий шароитларига мувофиқдир. Бозорий муносабатларга етарли тайёргарликсиз ўтишни жадаллаштириш, инқироз ҳодисаларининг чуқурланишига, иқтисодий

синишга, иқтисодиётнинг ва социал соҳаларнинг емирилашига, бозор ғояларнинг бадном бўлишига олиб келади. Жаҳон бозоридаги нархлар даражасида эркин нархларга тезлашган ҳолда ўтиш аҳолининг асосий қисмининг тўлиқ қашшоқлигига, кучли иқтисодий етишмовчиликка олиб келиши мумкин. 2. Ўтиш даврида ислоҳотлар давлатнинг фаол тартибга солувчи роли билан амалга ошади. Ўтиш даврининг бошланғич босқичида иқтисодиётни ўз-ўзини тартибга солиш бозорий механизмлар шаклланмаган, иқтисодиётнинг бозор таркиби ҳали яратилмаган, зарур бозорий инфратузилма мавжуд бўлмаган, рақобатчилик шароитлари яратилмаган, мамлакат ташқи иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожланиши учун моддий ва маънавий ресурсларга эга бўлмаган давр эди. 3. Ўтиш даврининг дастлабки босқичи кескин ўзгартиришларга аҳолини тайёр эмаслиги билан изоҳланади. Бозор муносабатларига ўтишнинг босқичма-босқичлиги янги таффакурнинг яратилиши, бозорий иқтисодиётда ўз урнини ва ролини англаш. Мулкчиликка, меҳнат натижаларига янгича муносабатда булиш. уз мажбуриятлари учун жавобгарликни сезиш учун зарурдир. 4. Бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш бошқарувчи кадрларнининг янги авлодини тайёрлаш ва тарбиялаш учун зарурдир. Бозорий иқтисодиёт шароитида бошқарувчи кадрлар бозор қонунлари тўғрисида чуқур билимларга, рақобатчи бозордаги мураккаб вазиятларда тезкорлик билан тўғри қарорларни қабул қилиш қобилиятига эга бўлиши керак, ташаббускор, раҳбарлик қобилиятига эга бўлиши лозим. У бозор ва давлатдаги ҳамкорлар олдида ўз мажбуриятларини ижро этиш жавобгарлигини сезиши керак. Янги авлод кадрларини тайёрлаш тез амалга ошмайди. Бунинг учун таълим соҳасида чуқур ислоҳотлар зарур. Кадрларни ўқитиш ва тайёрлаш бўйича махсус давлат дастурларни амалга ошириш лозим. Илғор техника ва технологияларни, замонавий ахборот тизимини, бир неча тилни биладиган ва Ватанига фидокор бўлган янги авлод ёш

мутахассисларни тарбиялаш - ўтиш даврининг муҳим стратегик вазифасидир. Ёш авлод Ўзбекистон келажагидир. Инсон ривожланишига жамият харажатлари, мамлакат социал-иқтисодий ривожланиш дастурига энг самарали қўйилмадир. Ўтиш даврининг босқичлари Ўзбекистонда социал йўналтирилган иқтисодиётга ўтиш бўйича ислоҳотлар босқичма-босқич амалга ошмоқда. Ҳар бир босқич бозорий муносабатларни шакллантириш томонига катта ўзгаришлар билан, эскирган маъмурий буйруқбозлик асосида бошқариш воситаларини йўкотиш билан изоҳланади. Ўтиш даврининг биринчи босқичи Ўзбекистонда 1991 йилдан 90 –чи йилларнинг ўрталаригача давом этган. Биринчи босқичда амалга оширилган иқтисодий ислоҳотларнинг асосий натижалари - стратегияни ва ислоҳотларнинг ўзбекистон моделини ишлаб чиқилиши ва ҳаётга татбиқ этилиши ҳисобланади. Бу модел иқтисодиёт ва сиёсатнинг, барча соҳаларини, социал ҳаётнинг бутунлай қамраб олади. Иқтисодиёт соҳасида стратегик мақсадлар деб қўйидагилар белгиланган: 1. Социал йўналтирилган бозорий иқтисодиётни босқичма-босқич шакллантириш, миллий бойлакнинг ўсишини таъминлайдиган ва одамларга муносиб ҳаёт кечириш ва фаолият кўрсатиш учун муносиб шарт- шароитларни яратадиган кучли ва тез ривожланаётган тизимни яратиш. 2. Кўп укладли иқтисодиётни яратиш, мулкчиликдан одамни четлатишни йўқотиш, ташаббускорлик ва тадбиркорликни ҳар тарафлама ривожланиш асоси бўлган ҳусусий мулкчиликни давлат томонидан ҳимоялашни таъминлаш. 3. Корхоналарга ва фуқароларга кенг иқтисодий эркинликни бериш, улар хўжалик фаолиятига давлатнинг тўғри аралашувидан воз кечиш, иқтисодиётни маъмурий –буйруқбозлик асосида бошқариш услубларини йўқотиш, иқтисодий воситалар ва рағбатлантириш услубларини кенг ишлатиш.

4. Моддий, табиий ва меҳнат ресурслардан самарали фойдаланишни таъминловчи чуқур таркибий ислоҳотларни амалга ошириш, рақобатбардош маҳсулотни ишлаб чиқиш, жаҳон иқтисодий тизимига кириб бориш. 5.Одамларда янги иқтисодий тафаккурни шакллантириш, дунёқарашини ўзгартириш, ҳар бир инсонга мустақил равишда меҳнатни қўллаш соҳа ва шаклларни танлаш имконияти бериш . Чуқур иқтисодий инқироз, пуллар қадрсизланиши микёсининг кенгайиш жараёни тезкор ва кескин чоралар кўришни талаб қилди. Бу чоралар инқирозларнинг салбий оқибатларини йўқотишга, аҳолининг турмуш даражасининг кескин ёмонлашувига йўл қуймасликка мулжалланган эди. Иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичи биринчи босқичда яратилган пойдеворга асосланган. Иқтисодий ислоҳотларнинг барча асосий йўналишлари социал-иқтисодий барқарорлак ва ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларидаги тараққиёт шароитларига жавоб берадиган сифатлироқ даражада ўз ривожини топган. Иқтисодий ислоҳотлар стратегиясини, фанимиз нуқтаи назардан, иккита, ўзаро боғланган гуруҳларга ажратишимиз мумкин: 1. Иқтисодий стратегия: -Мулкни хусусийлаштириш ва давлат тасаруффидан чиқариш ишларини охиригача етказиш. Мулкдорларга мулкни ўтказишини тезлаштириш, тадбиркорлик фаолиятини қўллаб-қувватлаш, ЯИМни яратишда нодавлат секторининг улушини кўпайтириш вазифалар белгиланган. -Ишлаб чиқаришнинг пасайишини тўхтатиш, макроиқтисодий барқарорликка, корхоналар, тармоқлар ва давлатнинг, молиявий барқарорлигигига эришиш. Иқтисодий стратегия мантиқи миллий ишлаб чиқаришни танламай, иқтисодиётни ривожлантирмай иқтисодий мустақилликни таъминлаб бўлмайди, тараққий этган бозорга ҳақиқатдан

ўтиб бўлмайди, ишончли социал кафолатларни яратиб бўлмайди ва аҳолини муносиб турмуш даражасини таъминлаш мумкин эмас. -Миллий валютанинг мустаҳкамлигини, барқарор валюталарга эркин алмашувини таъминлаш. Шу мақсадда пуллар қадрсизланишини пасайтириш, моллар ва хизматларнинг миллий ишлаб чиқаришини ошириш, улар билан ички бозорни тўлдириш. -Иқтисодиёт таркибини тубдан ўзгартириш, тайёр махсулотни ишлаб чиқаришга ўтиш, ташқи иқтисодий фаолиятнинг хом-ашёвий йўналишини йўқотиш, жаҳон бозорининг талабларига жавоб берувчи тайёр маҳсулотни ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш. 2. Социал стратегия: Социал стратегия жамиятни ислоҳотлаштириш ва янгилатиш марказида инсон эканлигидан, фаровонлигидан, муносиб турмуш даражасидан келиб чиқади. Барча ислоҳотлар инсон ўз қобилиятини, иқтидорини ривожлантириш имконини яратишга, шахс сифатида очилишига хизмат қилади. Ҳар томонлама ривожланган инсонгина динамизм ва ислоҳотлаштириш жараёнининг натижаларига олиб келишда муҳим омиллардан бири ҳисобланади. “Ислоҳотларнинг иккинчи босқичининг энг муҳим вазифаси, И.А.Каримов таъкидлаганидек, меҳнат мотивациясини кўчайтириш, ҳар бир инсоннинг ижодий ва меҳнат салоҳиятини очиб бериш учун шарт- шароитлар яратишдир. Ўзининг ва оиланинг фаровонлиги учун иқтисодий масъулиятлилик билан биргаликда хар бир инсоннинг иқтисодий эркинлигига асосланган иқтисодий муносабатларни яратиш лозимдир” . Иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичида аҳолини аник йўналтирилган социал ҳимоялаш соҳасидаги муҳим ислоҳотлар ҳаётга татбиқ этилди. Ривожланган мамлакатлар даражасига таълим тизимини яқинлаштирган, «Кадрларни тайёрлаш Миллий Дастури» ва «Таълим тўғрисида” Қонун қабул қилинди. Соғликни сақлаш соҳадаги ислоҳотлар энг янги диагностика асбоб-ускуналар билан даволаш масканларининг моддий-техник базасини

мустаҳкамланишини таъминлайди. Аҳоли умрини узайтириш, оналар ўлими ҳолатларини кескин камайтириш, инфекция ва бошқа тарқалган юқумли касалликларнинг пасайишига эришган сари сифат кўрсаткичлар томонига соғликни сақлаш ҳолатини баҳолашда муҳим қадам қуйилди. Социал стратегия муаммоларни мувафаққиятли ҳал этилиши, ишончли социал кафолатларни яратиш, меҳнатга қизиқтиришни кўчайтиришни кўзда тутади. Бу омиллар ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, социал– иқтисодий жараёнларни барқарорлаштириш учун мустаҳкам пойдевор яратади. XXI аср бўсағасида Ўзбекистон Республикасида жамоатчилик ҳаётини барча томонларини кенг эркинлаштириш стратегик вазифаси белгиланди. У бозор механизмининг янада кенг ишлаши, тадбиркорлик эркинлиги ва рақобатчилик асосида Социал-иқтисодий жараёнларни янада ривожланишига йўналтирилган. Иқтисодий ислоҳотларнинг янги босқичи давлатнинг аралашувини янада четлаш билан аҳолини социал ҳимоялашда давлатнинг ролини кўчайтириш билан, таълимни, фанни, маданиятни, соғлиқни сақлаш билан ифодаланади. Давлат социал иқтисоди таркибида демократик жамиятни ривожлантириш ва халқ фаровонлигини ошириш кафолати сифатида ўз ўрнини эгалламоқда.

Похожие

Социал институтлар ва социал бирликлар

Социал гуруҳлар ва социал институтлар

Социология фанининг назарий асослари

Политология фанининг предмети ва максади. Сиёсий карашлар ва таълимотлар

Социология фанининг предмети, объекти ва ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни