Сиёсий тизим тушунчаси - Социология - Рефераты

Сиёсий тизим тушунчаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Сиёсий тизим тушунчаси Режа: 1. Сиёсий тизим: тушунчаси ва вазифалари 2. Сиёсий тизимнинг концепциялари 3. Сиёсий тизимларнинг турлари 4. Ўзбекистонда сиёсий тизимнинг шаклланиши ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Сиёсий тизим тушунчасининг пайдо булиши политология фани ривожланиши мантииқи 6илан боғлик. Политология фани, хусусан ундаги бихевиористик ёндашув натижасида сиёсий фаолиятнинг алоҳида кўринишлари, алоҳида сиёсий институтлар ва ташкилотлар фаолияти тўғрисида катта ҳажмда эмпирик маълумотлар тўпланди. Бу маълумотлар сиёсатнинг шакли ва мазмунига доир етарли тасаввурларни шакллантиргани ҳолда жамиятдаги сиёсий ўзгаришлар, харакатлар, жараён ҳ ақида кенг кўламда фикр юритишга ҳали имком бермас эди. Сиёсатни, уни ташкил этган таркибий қисмлар ўзаро алоқадорлиги, жараён сифатида ўрганиш ҳам амалий, ҳам назарий долзарб масала бўлиб қолди. Америкалик социолог олим Т.Парсонс (1902-1979) ўзи яратган ижтимоий тизим назариясида унинг қарашларига немис идеализми М. Вебер орқали кучли таъсир кўрсаганини ва у яна ўзига замондош олимлар Хендерсон, Парето, Шумпетер, Эмерсонлар яратган назариялардан фойдаланганини таъкидлаб ўтади. Унинг таъкидлашича, Парето тизим моделини механикадан олган ва бу моделни иқтисод ва социологияга нисбатан қўллашга харакат қилган. Шу тарзда "ижтимоий тизим" тушунчаси вужудга келди. Хендерсон, ўз навбатида, физик ва химик тизимлар тушунчасини ойдинлаштириб бериб, "жонли тизимлар" нинг ўзига хослиги ҳақида фикр юритиш имконини берди. Ниҳоят, Эмерсон органик дунёдаги жонли тизимлар билан инсониятнинг ижтимоий — маданий тизимлари ўртасида фундаментал боғлиқлик ва узвийлик ғоясини илгари суради. Шу тариқа, Парсонс ташқи муҳит билан узвий алоқадорликда 6ўлган ва унга доимо мослаши6 борувчи ижтимоий тизим назариясини яратди. 1 Т.Парсонс замонавий ғарб жамиятини тўлиқ объекти сифатида танлайди. Унга кўра, замонавий жамиятни мураккаб, ички бўлинган тизим сифатида ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Унинг тузилишини тўрт ўзгармас кўрсаткич: қадриятлар (маданий соҳа), меъёрлар (ижтимоий соҳа), жамоалар (сиёсий соҳа) ва роллар (иқтисодий соҳа) асосида таҳлил қилиш таклиф 1 +аранг

этилади. Жамият юқоридаги кўрсаткичлар амал қилувчи тўрт кичик тизимга бўлинади. Улар бир кичик тизим ўзига хос функцияларни бажаради, улар айни вақтда бошқа кичик тизимлар билан доимий ва чуқур алоқадорликда, ўзаро таъсирда бўлади, ҳамма кичик тизимлар бирлиги яхлит фаолият тизимини (жамиятни) ташкил этади. Натижада жамият тараққиётини ташқи муҳитга узлуксиз мослашиши ва назорат жараёни тарзида ўрганиш имконияти туғилади. Жамиятни мустақил, ўзаро боғлиқ таркибий қисмлар бирлиги сифатида ўрганиш модели муайян жамиятнинг муаммолари, жараёнлари, истиқболлари ҳақида тўлиқ ва тўғри билимга эга бўлиш имконини беради. Гўё яхши шифокор инсон танасининг фақат касал аъзосинигина эмас, барча аъзо ва руҳиятни даволагани сингари, жамиятшуносликда ҳам жамиятнинг ҳолатини ўрганишда барча омиллар ва муҳит таъсирини ҳисобга олиш ва хулосалар чиқариш имконини айнан тизимлар назарияси яратди. Парсонс ғоясининг узвий ривожи тарзида Д.Истоннинг сиёсий тизим назарияси яратилди. Истон ёндошуви сиёсатнинг жамиятдаги ўрнини ойдинлаштиради ва ундаги ижтимоий ўзгаришлар механизмини тушунтириб беради. Сиёсат — Инсонга кура — нисбатан мустақил соҳа бўлиб, унинг асосий вазифаси — ресурсларни тақсимлашдан иборат. Д.Истон назарияси асосида "талаб" — манбаларнинг тақсимланишига доир ҳокимиятта қаратилган норозилик ёки розилик импульсларидир. "Мадад" ҳокимиятнинг фаолиятини қўллаб — қувватловчи импульслар, уларнинг кўпайиши — сиёсий тизим кучайишини, камайиш эса аксинча, заифлашишини англатади. Мададнинг шакллари хилма-хил: улар солиқларни вахида тўлаш, харбий бурчни адо этиш, қонунларни хурмат қилиш кабилардан иборат. Талаб ва мадад импульсларининг ҳаддан ташқари, ортиб ёки камайиб кетиши тизим фаолиятинй ёмонлаштиради.

Апатия сиёсий лоқайдлик; сиёсий воқеа - ҳодисаларга нисбатан бефарқликни англатади. У сиёсий жараёнларга таъсир кўрсатиш имкони ва қобилияти йўқолганида туғилади. Сиёсий қарорлар "кириш" даги талаб, мадад вa партияга сиёсий тизим жавоби тарзида вужудга келади. У қонунлар, имкониятлар ва мақсадлар ҳақидаги баённомалар шаклида бўлади. Қарорлар бажарилишига оид ҳокимиятнинг хатти- харакатлари ҳам белгилаб берилади. Биз тизимли йўналиш асосчиларининг фақат иккитасигагина тегишли назарияларни жуда умумий тарзда ёритиб бердик, холос. Шуни таъкидлаш лозимки, ғарб политологиясида жамият сиёсий тизимига ягона қараш мавжуд эмас. Унинг бир нечта мустақил назариялари бор. Юқорида санаб ўтилган Д. Истон тизимли таҳлили Г. Алмонд К. Дойч сиёсий тизим назарияси билан тўлдирилади. Бундан ташқари Д. Трумен назарияси, Г. Пауэлл ва М. Каплан назариялари мавжуд в.х. Дастлабки маърузаларимизда таъкидлаганимиздек, тизимли ёндошув ХХ асрнинг ўрталаридан бошлаб сиёсатни мустақил, ички бўлинган, лекин доимий алоқадорликдаги ривожланиш соҳаси сифатида ўрганувчи фан йўналишига асос солди. Замонавий политология кўп даражада — тизимли политологиядир. Сиёсий тизим назарияларининг кўп хиллиги улар таърифларининг ҳам хилма — хиллигини келтириб чиқаради. Улар баъзан бир — бирини инкор этади. Энг умумий тарзда жамият сиёсий тизими — сиёсатни шакллантириш ва амалга ошириш билан боғлик муносабатлар, харакатлар, ташкилотлар, меъёрлар, кадриятнинг умумлашган ифодасидир. Тушунча сиёсий фаолиятнинг барча турларини ва соҳаларини қамраб олиш ва таҳлил қилиш имконини беради. Политологларнинг аксарияти сиёсий тизим назариясининг аҳамиятини — таъкидлаб, уни "ижтимоий ва сиёсий таҳлилнинг ниҳоятда қимматли воситаси" деб

баҳолашади, кўп ҳолларда уни ҳатто "муаммоларни ҳал қилувчи" концепция, деб ҳам аташади. Бу билан улар сиёсий тизим назариясининг нафақат назарий, балки, амалий аҳамиятини ҳам кўрсатади. Жамият сиёсий тизими тушунчаси "барқарорлик", "турғунлик", "мувозанат" каби ҳодисаларнинг моҳиятини чуқурроқ очиб беради ва уларнинг ривожланишидаги у ёки бу босқичи ҳолатига тўғри баҳо бериш, аҳволни тузатиш буйича оқил, йўл — йўриқлар ишлаб чиқиш имконини беради. Ушбу назария, шунингдек, давлат, партиялар, ижро этувчи ҳокимият, суд органлари, жамоат бирлашмалари каби институтларни жамият сиёсий тизимининг таркибий қисмлари сифатида ўрганади, уларнинг моҳиятини ўзаро алоқадорликда ва ўзаро таъсири жараёнида очиб бериш имконини оширади. Сиёсий тизим назариялари муаллифларидан бири Габриэл Алмондга кўра сиёсий тизимлар қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. Сиёсий ижтимоийлашув — жамият аъзоларини сиёсий фаолиятга жалб-.этиш; 2.Манфаатлар артикуляцияси — сиёсий қарорларни қабул қилишга алоқадор қатламларга талабларни етказиш. З.Манфаатларни умумлаштириш ва эътирозларни, талабларни келиштириш орқали уларни бир сиёсий платформа, сиёсий баёнот кўринишига келтириш. Бу вазифа, кўпинча, партиялар томонидан амалга оширилади. 4.Сиёсий мулоқот — сиёсий тизим ичида ва ташқи муҳит билан турли воситалар, шу жумладан, ахборот алмашуви орқали амалга оширилади. 5.Фуқаролар ва сиёсий тизим институтлари, ташкилотлари фаолиятини тартибга солувчи нормаларни ишлаб чиқиш. Сиёсий тизим турлари Сиёсий тизим ҳакидаги назарияларда уларни турли хил мезонларга кўра туркумлашга харакат қилинади.

Ушбу типологияларнинг кўплиги сиёсий соҳанинг мураккаблиги ва хилма — хиллиги билан асосланади. Шу нуктаи назардан, ҳар бир амалда мавжуд сиёсий тизим турли бўлиниши Аниқ эмас, бундай шароитда куч — ҳал қилувчи роль ўйнайди; 4) тоталитар сиёсий тизимларда жамият тўлалигича давлат томонидан назорат қилинади. Зб. Бзежинский ва С. Хантингтонлар . сиёсий тизимларни инструментал ва мафкуравийга бўлади. Инструментал сиёсий тизимлар (масалан, ~III) ижтимоий ва сиёсий ривожланишнинг табиий якуни сифатида вужудга келади. Мафкуравий сиёсий тизимлар эса маъқул, деб топилган модел асосида сунъий равишда ташкил топади. Ҳокимият, жамият ва шахс муносабатлари табиати ва усулларига кўра тоталитар, авторитар ва демократик сиёсий тизимлар ажратиб кўрсатилади. Сиёсий тизимларнинг ушбу кўринишига замонавий сиёсий назарияда алоҳида диққат қаратилади. Шунинг учун кейинги параграфларда уларга батафсил тўхтаб ўтамиз.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 3. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т:. “Ўзбекистон”, 2005. 4. Алмонд Г. и др. Сравнительная политология сегодня. – М.: 2003. 5. Джумаев Р.З. Политическая система Республики Узбекистан: становление и развитие. – Т.: “Фан”, 1996. 6. Политология.Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 7. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003 8. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш.Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 9. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998.

Похожие

Сиёсий жараён ва сиёсий тизим. Демократия

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар