Сиёсий партиялар 2 - Социология - Рефераты

Сиёсий партиялар 2

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96 KB

Сиёсий партиялар Режа: 1. Сиёсий партия: келиб чиқиши, тушунчаси ва концепциялари 2. Партия ва партиявий тизимнинг турлари 3. Ўзбекистонда кўппартиявий тизимнинг шаклланиши

Сиёсий партиялар: келиб чиқиши, моҳияти, функциялари Одамлар ўз манфаатларини ҳимоя қилиш ва ҳокимиятта эришиш учун ҳамма даврларда бирлашганлар. Шу маънода сиёсий партиялар жуда қадимдан мавжуд. Замонавий партиялар Англияда XVII асрда вужудга келган, аммо 1832 йил сайлов ислоҳотидан кейингина ҳозирги кўринишини олган. АҚШда партиялар 1830-йилларда, президент Жексон даврида, ташкил топа бошлаган. Франция ва Европанинг бошқа мамлакатларида парламент гуруҳлари ва сиёсий клубларнинг оммавий ташкилотларга айланиши 1848 йил инқилоби 6илан боғлиқ. Ғарб институтларини биринчилардан бўлиб импорт қилган Шарқ мамлакатларидан бири — Японияда партиялар биринчи жаҳон урушигача бўлмаган. Сиёсат назариясида сиёсий партиялар тарихини босқичларга бўлишда М.Вебер томонидан таклиф этилган қуйидаги даврлаштириш қабул қилинган: аристократик котериялар (тўгарак); сиёсий клублар; оммавий партиялар. Амалда юқорида санаб ўтилган даврларни фақат икки инглиз партияси — либерал партия (виглар) ва консерватив партия (торилар) ўтган. Тори ва вигларнинг котериялари XVII асрнинг иккинчи ярмида шаклланган. Улар ўртасидаги фарқлар асосан диний табиатга эгалиги (виглар- пуританлар, торилар — англиканлар) ва турли сулолаларга мойиллик билан белгиланар эди. Сиёсий клуб босқичи сиёсатга буржуазия кириб келиши билан бошланади. 1831 йилда торилар "Чарлтон клуб", 1836 йилда виглар "Реформ клуб" ташкил этдилар. Торилар йирик ер эгалари, виглар эса —либерал буржуазия манфаатларини ифодалар эди. Бошқа сиёсий партиялар тарихи анча қисқа. Уларнинг кўпчилиги бир йўла оммавий партия сифатида шаклланган. Шунинг учун ҳам котерия ва клуб босқичларини сиёсий партиялар тарихининг ибтидоси, деб ҳисоблаш мумкин. Биринчи оммавий сиёсий партия (либерал партия) яна Англияда, 1861 йилда ташкил топган. 1863 йилда Олмонияда Лассал бошчилигидаги умумий герман иттифоқи тузилади. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб Ғарбий Европанинг деярли барча мамлакатларида оммавий партиялар мавжуд эди. Оммавий

партияларнинг ташкил топишига бу мамлакатларда жорий қилинаётган умумий сайлов ҳуқуқи ва кенгайиб бораётган ишчилар харакати сабаб бўлди. Шу ўринда, ҳар бир минтақада партиялар ташкил топиши жараёни ўзига хос хусусиятларга эга бўлганлигини таъкидлаб ўтиш жоиз. АҚШ аввал бошданоқ буржуа давлати сифатида шакланган. Бу ерда тараққиёт йўли масаласида якдиллик мавжуд бўлгани ҳолда ички сиёсатда республикачилар фермерларга таянсалар, федералистлар савдо — саноат ва молия капиталига таянганлар. Ташқи сиёсатда республикачилар Францияга мойиллик кўрсатсалар, федералистлар — Англия билан иттифоқ тарафдори эдилар. Европада вазият бошқачароқ эди: бу ерда тараққиёт йўли ҳақидаги мунозаралар жуда кескин кечган, кўтарилиб келаётган буржуа синфига иқтисоднинг феодал уклади, феодал анъаналар ва кучли ҳукмрон элиталар қарши турган. Шунинг учун сиёсий ҳаётдаги кураш қаттиқ бўлган ва мафкура жуда муҳим омил ролини ўйнаган. Ўзбекистон ва Ўрта Осиёда партиялар шаклланиши ҳам ўз йўлида борган. Уларнинг пайдо бўлиши асосан жадидлар билан боғлиқ. ХХ аср бошларига келиб шаклланган «Иттиход ва тараққий», «Эрк», «Бирлик», «Ёш бухороликлар», «Ёш хиваликлар» ҳақидаги матбуотдаги мунозаралардан шундай хулосага келиш мумкинки, асосчилари уларни партия сифатида қараган тақдирда ҳам, улар клуб босқичидаги партиялар эди. «Партия» лотинчадан «қисм», “гуруҳ” сифатида таржимам қилинади. Агар қадимги маъноларида партиялар айрим манфаат шахс атрофида уюшган кишилар гуруҳини англатса, замонавий маъносида партиялар кўпроқ мафкура, ҳокимият масалаларида ташкилотга бирлашган одамлар гуруҳини билдиради. Шу маънода сиёсий партиялар фуқаролар жамияти негизида шаклланади ва сиёсий тизимнинг энг муҳим элементи вазифасини ўтайди. Сиёсий партиялар жамиятда муайян функцияларни бажаради. Сиёсий партияларнинг бош функцияси – фуқаролар ижтимоий қатламлар, манфаат

гуруҳларининг кўплаб хусусий манфаатларини ягона сиёсий манфаатга келтиришдан иборат. Шу маънода улар жамият сиёсий тизимининг муҳим таркибий қисмига айланганлар. Улар мавжуд сиёсий тизим доирасида жамият тараққиётига оид рақобатлашувчи дастур эгалари сифатида чиқадилар. Жамият сиёсий тизимида партиялар турли ижтимоий гуруҳлар манфаатини ифодалабгина қолмай, бу манфаатларни шакллантиришда ҳам фаол қатнашдилар. Партиялар ваколат вазифаси билан бир қаторда воситачилик вазифаларини ҳам бажарадилар. Улар давлат даражасида қарор қабул қилиш жараёнини мувофиқлаштирувчи ва назорат этувчи институт сифатида шаклланган. Партиялар фуқаролик жамиятини давлат билан боғлайди, улар ўртасидаги табиий зиддиятларни юмшатади. Партиялар ваколат тизими орқали парламент ва ҳукумат фаолиятида иштирок этади. Таъкидлаш лозимки, кучли партиялар жамият ва давлат алоқаларини мустаҳкамлаш, давлат устидан назоратни кўпайтириш орқали давлатни кучайтиради, заиф партиялар – давлатни ҳам заифлаштириши мумкин. Партиялар жамиятнинг ҳам вертикал, ҳам горизонтал бўйича барча соҳаларини қамраб у ерда ахборот тарқатиш ва ташвиқот фаолиятини олиб боради, тарбиявий вазифаларни бажаради, сиёсий арбобларни тайёрлайди. Барча сиёсий институтларни қамраб олган ҳолда партиялар давлат ҳокимиятининг барча даражалари ва шаҳобчалари ўртасидаги алоқаларни таъминлайди, компромиссга асосланган сиёсий қарорларни ишлаб чиқади, ўз сайлов базаларини ташкил этган турли ижтимоий rypуҳлар ўртасида воситачилик вазифасини бажаради. Айни вақтда, партиялар ижтимоий фикрни сафарбар этадилар, сайлов кампанияларини ғоявий ва ташкилий жиҳатдан таъминлайдилар, ҳокимиятнинг барча даражаларига номзодларини илгари сурадилар. Ҳар бир жамият олдида ундаги бир— бирига қарама-қарши манфаатларни мувофиқлаштириш вазифаси туради. Партиялар ана шу

зиддиятли манфаатларни баён этишнинг доимий каналларидан бири сифатида жамият барқарорлиги ошишига олиб келади. Кўп давлатларда партияларнинг мақоми ва фаолияти махсус қонунлар ёки конституцион меъёрлар билан тартибга солинади. Дунё Конституцияларида сиёсий партияларнинг роли масаласига беш хил ёндошув мавжуд: 1) биринчи ёндошувда партияларга "фуқаролар клуби" тарзида қараш устунлик қилади. Канада, АҚШ, Австралия, Швейцария, Буюк Британия в.ҳ. давлатларнинг Конституцияларида партиялар тўғрисида ҳеч нарса ёзилмаган. Уларда сиёсий партиялар фаолияти ва тузилишини тартибга солувчи махсус қонунлар ҳам йўқ. Аввал Британия мустамлакаси бўлган айрим мамлакатларда ҳам шундай аҳвол мавжуд. Масалан, Хиндистонда биринчи марта сиёсий партия тушунчаси Конституцияга 52— тузатишда 1985 йилда ишлатилган. У ҳам бўлса, парламент ички тартибига оид бўлган тузатишдир. Шу билан бирга, кейинги йилларда, Буюк Британия, Канада ва АҚШда партияларнинг сайлов кампаниясида иштироки, уларнинг молиявий таъминотига доир айрим қонунлар қабул қилинди. 2) иккинчи ёндошувда Конституцияларда сиёсий партияларнинг жамиятдаги роли тўғрисида батафсил тўхтаб ўтилди. ГФР (1949), Франция (1958), Португалия (1976), Испания (1978), Болгария (1991), Руминия (1991), Белоруссия (1996), Ўзбекистон (1992) йилги Конституциялари. Уларда, шунингдек, партияларни ташкил этиш ва фаолиятига доир айрим тамойиллар акс этган. Масалан, "партиялар миллий суверенитет ва демократия тамойилларини хурмат қилиши лозим" (Фраййия V Конституцияси); "давлатнинг худудий яхлитлиги ва ҳуқуқий тартибини хурмат қилишлари лозим" (Руминия Конституцияси); "этник, диний, ирқий асосда ёки ҳокимиятни зўрлик билан эгаллаш мақсадида партиялар ташкил этиш мумкин, эмас" (Болгария Конституцияси). Бу ҳолатлар партиялар тўғрисидаги махсус қонунларда кенгайтирилган.

3) тоталитар ёндошув асосида бир партиявийлик ётади. Одатда бу давлат Конституцияларида бошқа партияларни ташкил этиш таъқиқланмайди. Аммо, амалда уларнинг тузилиши ва фаолият кўрсатиш механизмлари мавжуд бўлмайди. (Собиқ СССР, ХХР Конституцияси). 4) айрим ислом давлатларида (Катар, Кувайт, Бирлашган Араб Амирликлари, Омон, Саудия Арабистони сингари) ҳар қандай сиёсий партиялар таъқиқланган. Ислом қонунчилигига кўра, партияларга бирлашиш — умма (жамоа) бирлигига зиён етказади, деб ҳисобланади. 5) айрим авторитар давлатларда қўлланиладиган бешинчи ёндошувнинг моҳияти шундаки, уларда Конституция ёки махсус қонунларда аниқ кўрсатилган партияларгина амал қилиши мумкин. Масалан, Бразилияда 19б4 йилги ҳарбий тўнтаришдан сўнг ўтган 25 йил ичида фақат икки партия фаолияти руҳсат этилган: улардан бири — ҳукумат партияси, иккинчиси унга нисбатан ҳайрихоҳ муҳолифот ролини ўйнаган. Индонезияда 1975 йил қонуни билан давлат мафкураси — парчаланишини тан олувчи учта партия фаолиятигина руҳсат этилган в.ҳ. Партияга берилган ҳуқуқий таъриф ҳам умумий, ҳам алоҳида белгиларни ўз ичига олади. Бу белгилардан энг муҳимлари: сайловларда иштирок этишнинг мажбурийлиги, партиялар фаолиятининг доимийлиги, сиёсий иштирок этишнинг, уюшганликнинг даражаси, аъзоларнинг сони ва партиянинг номидир. Бу таърифга кўра, фаолияти доимий бўлмаган ташкилотлар, масалан, фақат сайловолди даврида фаолият юритувчи сайловчилар иттифоқи каби ташкилотлар партия, деб ҳисобланмайди. Партиянинг расмий тан олинишини кўрсатувчи, унга давлат ҳимоясини берувчи муҳим адолат — бу рўйхатдан ўтказишдир. Партия рўйхатдан ўтгандагина унга сайловларда иштирок этиш ҳуқуқи ва молиявий имтиёзлар берилади. Партияларни рўйхатдан ўтказиш шартлари туфайли давлатларда турлича бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасида партиялар Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилади ва бунинг учун маълум муддатгача 8 та

вилоятда яшовчи партия аъзоларнинг 5000 дан кам бўлмаган имзоси тўпланиши зарур. Испания, Италия, Франция каби давлатларда партиялар, ички ишлар вазирлигида, Белгия ва Нидерландияда — Адлия вазирлигида, Португалияда — Олий судда, Бразилияда — Олий сайлов судида рўйхатдан ўтадилар, в.ҳ. Шундай қилиб, сиёсий адабиётда партиянинг хилма — хил таърифлари мавжуд экан: — Ана шулардан келиб чиқиб, сиёсий партияга қуйидагича таъриф бериш мумкин: сиёсий партия-сиёсий ҳокимиятни эгалаш ёки унга доимий таъсир ўтказиш мақсадида мафкуравий асосда ташкил топган ихтиёрий иттифоқ. Одатда, замонавий сиёсий партиялар қуйидаги ички тузилишга эга: • етакчи (етакчилар) ва раҳбарлар гуруҳи; • аппарат; • фаол аъзолар; • пассив аъзолар. Самарали фаолият кўрсатиш учун партия сиёсий фаолият билан фаол ва махсус шуғулланувчи "малакали сиёсатчилар" раҳбарлигига муҳтож. Улар партия фаолиятини ташкил этадилар ва мувофиқлаштирадилар. Партиялар одатда бюрократик аппаратга эга. У ташкилотда ишловчи ва ўз меҳнати учун ҳақ олувчи одамлардан иборат. Партиянинг фаол аъзолари — унинг раҳбарияти ёки 6юрократик аппаратига кирмаган ҳолда ташкилот фаолиятида доимо иштирок этувчи шахслардир. Партияга киришга уларга турли сабаблар таъсир этади: сиёсий манфаатлар, моддий омиллар, ҳокимият, обрўга интилиш, в.ҳ. Партиянинг пассив аъзоларига ташкилотга кирган, аммо унинг фаолиятида дам—бадам қатнашиб турадиган шахслар киради. Партияга ҳайрихоҳ rypуҳ мавжуд бўлиши мумкин: улар ташкилотга кирмаган ҳолда унинг мафкуравий ва пировард мақсадларини қўллаб —

қувватлайдилар. У Ҳайриҳохларнинг роли сайлов кампаниялари даврида айниқса беқиёс ортади. Партиялар ҳаётида молиявий жиҳатдан уларни кўллаб- қувватлайдиган ташкилот ёки алоҳида шахсларнинг роли жуда муҳим. Уларга йирик капитал эгалари ёки миллий, чет эл тадбиркорлик, касаба, диний ва маданий ташкилотлар киради. Партияларга кўрсатган молиявий ёрдамлари туфайли хомийлар унга таъсир эта олиш қобилиятига эга бўладилар. Сиёсий партияларни туркумлаш Сиёсий партияларни туркумлашнинг кўплаб асослари мавжуд. Қуйида уларнинг айримларини кўриб чиқамиз: Дастурининг ижтимоий йўналиши ва фаолият йўналишига кўра сиёсий партиялар • социал — демократик; • либерал-демократик; • коммунистик; • миллий; • ирқий; • диний; • давлат - ватанпарварлик; • халқ партияларига ажратилади. Фаолиятининг ғоявий асосларига кўра сиёсий партиялар қуйидагича бўлинади: • доктринал (ўз мафкурасини ҳимоя қилувчи); • прагматик (мақсадга мувофиқликдан келиб чиқувчи); • харизматик (муайян сиёсий етакчи атрофида бирлашувчи). Дастурни амалга ошириш услубларига кўра: • инқилобий (жамиятни тубдан кайта ислоҳ қилишга интилувчи); • ислоҳотчи (ижтимоий ҳаётни кескин таркибий ўзгаришларсиз ўзгартириш тарафдори).

Сиёсий фаолият табиатига кўра сиёсий партиялар: • реакцион; • консерватив; • радикал; • экстремистик; • муътадил бўлиши мумкин. Ҳокимиятда иштирокига кўра сиёсий партиялар: • ҳукмрон; • мухолиф (ошкора, яширин) ларга бўлинади. Сиёсат майдонида жойлашишига кўра: • марказ партиялари; • ўнг партиялар; • сўл партиялар мавжуд. Ташкилий тузилишига кўра сиёсий партиялар: • парламент партиялари (бирламчи ташкилотлари сифатида худуҳий қўмиталар чиади); • лейбористик партиялар (парламент партияларининг бир кўриниши бўлиб, коллектив аъзолик, шу жумладан мехнат жамоаларининг партияга коллектив аъзолигига рухсат этади); • авангард партиялар (демократик централизм ва аъзоларнинг ҳудудий — ишлаб чиқариш асосида бирлаштириш тамойилига асосланади). Парламент партиялари ўз навбатида парламентдаги таъсири нуқтаи назаридан: • мажоритар, яъни энг кўп мандат олувчи ва ҳукумат тузувчи партиялар; • устун партиялар, яъни нисбатан кўп мандат эгалари; • миноритар партияларга бўлинади (кам мандатли). Аъзолик табиатига кўра партиялар: • кадрлар партиялари (кам сонлиги, аъзоликнинг эркинлиги, ташкилий бўшлиги);

• оммавий (кўпроқ аъзоларга эга бўлишга интилувчи, қаттиққўл интизомга асослануви) бўлинади. ХХ асрнинг 60 — йилларида кўпгина мамлакатларда синфлар ёки ҳатто мафкуралараро дастурлар ишлаб чиқиб тўлиқ электоратга қаратилган "сайловчилар" партиялари шаклланди. Ҳозирги кунда кўп оммавий партиялар ўз дастурларини "сайловчилар" партияларига мослаб ўзгартиряптилар. "Сайловчилар" партияларининг бош ғояси — турли ижтимоий кучларни бирлаштиришга имкон берувчи мақсадларни илгари суришдан иборат. "Миллий партиялар" тушунчаси. Миллий партия ҳудудий, чегараларда эмас, бутун давлат миқиёсида амал қилувчи партия бўлиб, у парламентга сайловлар мобайнида (баъзан президентликка тўғридан — тўғри сайловлар мобайнида) доимий равишда муайян фоиз овоз олади (одатда 2 — 3% дан кам бўлмаган), ўз низоми, дастурига эга, рўйхатдан ўтган, муайян миқдорда аъзоларга эга (масалан, Мексикада 1947 йил қонунига кўра штатларнинг ярмидан 65 мингдан кам бўлмаган аъзолар сони). Миллий деб эътироф этилган партиялар (одатда бу — марказий сайлов қўмитаси томонидан қилинади) сайловларда бир қатор устунликка эга бўлади. Масалан, улар учун ушбу партия номзодларини қувватловчи имзолар йиғиш шарт эмас. Миллий партиялар концепцияси сайлов тизимини бир мунча соддалаштириш, ортиқча ҳаракат ва сарфлардан қочиш, вақтни тежаш имконини беради. Баъзи мамлакатларда партияларни миллий деб тан олиниши икки босқичга эга. Биринчи босқичда партия умуммиллий сайловларда белгиланган миқдорда овоз олиши керак. (масалан, Мексикада 1,5 %). Шунда у миллий партия сифатида шартли равишда руйҳатдан ўтади. Кейинги умуммиллий сайловларда қатнашиб, шу партия яна белгиланган овозлар миқдорини олса, у умуммиллий, деб эътироф этилади. Партия тизимлари Сиёсат назариясида партия тизими дейилганда, ҳокимият учун курашда ва уни амалга оширишда иштирок этувчи барча партиялар бирлиги

тушунилади. Партия тизимлари шаклланишига ва унинг ўзига хослигигига жуда кўп омиллар таъсир этади. Хусусан, амалдаги Конституция, қонунчилик, сайлов тури, шунингдек, жамиятда амал қилувчи сиёсий маданият, анъаналар, миллий, диний омиллар, жамиятдаги ижтимоий қатламлар – партия тизими табиатини белгилашда муҳим рол ўйнайди. Тарихан партиявий тизимларнинг қуйидаги турлари шаклланган: бир партиявий, икки партиявий (баъзи адабиётларда “мукаммал икки партиявий тизим” ва икки ярим партиявий тизим) ҳамда кўп партиявий тизим (баъзи адабиётларда “мукаммал кўп партиявий тизим” ва “ҳукмрон партияли кўп партиявий тизим”). Бир партияли тизимда ягона партия давлат ҳокимиятига ҳам эгалик қилади. Ёрқин мисоли – собиқ СССР Коммунистик партияси. Умумиллий сайловларга мамлакатда амал қилаётган партияларнинг фақат иккита – етакчисигина – овозларнинг 90% ва ундан ортиғини тўпласа – “мукаммал икки партиявий тизим”тўғрисида фикр юритиш мумкин бўлади. Бундай тизим – АқШда мавжуд. “Икки ярим” партиявий тизимда икки йирик партия сайловчилар овозларининг 75-80% га эга бўлиб, “учинчи” партия сайлов натижаларига жиддий таъсир кўрсата оладиган даражада овоз тўплаган бўлади. Йирик партиялар “учинчи” партия билан, ёки ўзаро бир-бири билан иттифоқлар тузишга мажбур бўладилар. Бу тизим, масалан, ГФР да амал қилади. Аммо вазият бутунлай қарама-қарши ҳам бўлиши мумкин: мамлакатда амал қилаётган партиялар ичида бирининг мавқеи шунчалик юқори-ки, унга бирорта бошқа партия етиб оломайди. Баъзан у сайловда мағлуб бўлиши мумкин. Чунки қолган партиялар унга қарши иттифоқда чиқадилар. Аммо жуда қисқа вақт ичида бу партия йўқотган мавқеини тиклаб олиш қобилиятига эга. Бундай тизимлар “ҳукмрон партияли кўп партиявий тизими” деб аталади. Бундай тизимлар ҳозирги кунда бир қатор ғарб демократияларида учрайди: Швеция, Норвегия, Дания. Бу ерда ҳукмрон социал-демократик партиялар ўз мавқеларини муҳолифотнинг кўп сонлигини

ва уюшмаганлиги туфайли ҳам узоқ вақт давомида сақлаб қола оляптилар. Шу жиҳати билан бу партиялар бир партиявий тизимдаги ягона партиядан фарқ қилади. Кўпгина мамлакатларда мавжуд кўп партиявий тизимларда бир қатор партиялар ҳокимият учун курашда деярли бир хил имкониятларга эга. Шунингдек, улар турли иттифоқлар, партия блоклари тузишлари мумкин. Бундай тизимлардаги партияларнинг сонлари турлича бўлади: 3 тадан (Бельгия, Австрия) 12 та (Нидерландия) ва ундан ортиқ. Кўп партиявийлик шаклланишига бир қатор омиллар таъсир этади. Кўп қатламлар, синфларга эга мамлакатларда кўп партиявийлик шаклланиши осон (Россия). Ғарбий Европа мамлакатларида мафкуравий ва диний, шунингдек, тарихий ва миллий омиллар кўп партиявийлик шаклланишига таъсир кўрсатган. Партиялар сонига сайлов тизимининг тури ҳам таъсир этади. Хусусан, М.Дюверже уч социологик қонунни баён этган: 1) пропорционал вакиллик кўп партиявийликка олиб келади; 2) мажоритар тизим асосидаги икки босқичли сайловлар иттифоқлар билан юмшатилувчи кўппартиявийликка олиб келади; 3) бир босқичли мажоритар тизимдаги сайловлар икки партиявийликка олиб келади. Хўш, санаб ўтилган партиявий тизимлардан қайси бири мукаммал? Албатга, бу саволга узил — кесил жавоб бериб бўлмайди. Бир партиявий тизим демократияга мутлақо ётлигини назарда тути6, икки ва кўп партиявий тизимларнинг афзалликлари ва камчиликлари тўғрисида тўхталиб ўтамиз: Икки партиявий тизимда ғолиб чиққан партия ҳукуматни тузади ва ўзи фаолият кўрсатган муддатдаги барча ютуқлар ва камчиликлар учун якка ўзи масъулдир. Бундай ҳукумат барқарор бўлади, негаки, ҳукумат аъзолари 6ир партия вакилари бўлиши билан бирга шу партия парламентдаги мандатларнинг ҳам кўпчилигига эга бўлиши мумкин. Аҳоли ишончини оқламаган тақдирда ҳам норозилик сиёсий тартибга эмас, ҳокимият

партиясига қаратилган булади. Икки партиявий тизим партиялар ўртасидаги мафкуравий ихтилофларни юмшатишга хизмат қилади, деб ҳисобланади. Бу эса сиёсий тизимини анча барқарорлаштиради. Факат икки партиявий тизимгина масъулиятли бошқарув талабига жавоб беради. Партиялардан бири ҳокимият тепасида туради, иккинчиси — мухолифотда. Сайловчилар сайловлардан партияларни назорат этиш учун фойдаланишади. Икки партиявий тизимлар ҳақиқатан ҳам барқарорлиги ва самарадюрлигини намоён этдилар. Кўп партиявий тизим икки партиявий тизимдаги муҳим бир камчиликни тўлдиради — у жамиятдаги барча манфаатларнинг баён этилишини таъминлайди ва шу тариқа давлат ҳокимиятига, ким томонидан бўлмасин, таъсирнинг монополлашишига йул қўймайди. Бу эса, айниқса, ўтиш даврини бошидан кечираёттан мамлакатларда демократик ислоҳотларнинг яна бир кафолоти бўлиб хизмат қилади. Аммо кўпиартиявийликнинг бир қатор камчиликлари ҳам бор: ҳар бир партия фақат ўзи баён этаётган табақа манфаати билан чекланиб, жамиятдаги талабларни уйғунлаштиришга интилмайди. Шу тариқа у жамиятдаги манфаатларни саралаш функциясини яхши бажармайди. Кўп партиявийлик учун сиёсий ҳукумат инқирозлари хос. Кўп партиявийликда — етарлича сиёсий маданиятга эга бўлмаган одам тўғри қарорга келиши қийин, негаки у ҳилма — хил партияларнинг дастурларидаги барча қирраларни чуқур англаб етиш, тушуниши, уларни фарқлаши керак бўлади. Ўзбекистонда партиявий тизим шаклланиши хусусиятлари Ўзбекистонда бугунги кунда кўп партиявий тизим шаклланиб бўлди. Аммо бу жараён хали тугаллангани йуқ. Иқтисодий ислоҳотлар, мулкчиликнинг турли шакллари ривожланиб бориши билан аҳолининг ижтимоий мобиллиги ортиб боради ва, демак, бугунги партиялар ва харакатлар таркиби ва мазмунида ўгаришлар рўй бериши муқаррар. Олий Мажлис тузилишида белгиланган ўзгаришлар ҳам партиялар ва электорат фаоллашиши, партия дастурларининг конкретлашиши, партия таянувчи

ижтимоий қатламларнинг сараланишига олиб келади, деб эҳтимол килишга имкон береди. Гарчанд, Ўзбекистондаги олимлар, жамоатчилик вакилларининг бир қисми мамлакатимизда икки партиявий тизим амал қилиши тарафдорлари сифатида партиялар сонининг камайишини башорат қилсалар—да, фикримизча, яқин йиллар ичида Ўзбекистонда кўппартиявий тизим сақланиб қолади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг "Жамоат бирлашмалари" номли XIII бобининг 60 — моддасида сиёсий партияларга қуйидаги таъриф берилган: " Сиёсий партиялар турли табақа ва гуруҳларнинг сиёсий иродасини ифодалайдилар ва ўзларининг демократик йўл билан сайлаб қўйилган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этадилар. Сиёсий партиялар ўз фаолиятларининг молиявий таъминланиш манбалари ҳакида Олий Мажлисга ёки у вакил қилган органларга белгиланган тартибда ошкора ҳисоботлар бериб турадилар"1. Ўзбекистонда партиялар фаолияти ҳуқуқий жиҳатдан бир қанча ҳужжатлар билан тартибга солинади: 1. Ўзбекистон Конституциясининг 34 — моддасида фуқароларнинг эркин тарзда касаба уюшмаларига, сиёсий партия ва ижтимоий ҳаракатларга бирикишлари мумкинлиги белгиланган. 2. Ўзбекистон Конституциясининг 60 — моддасида сиёсий партияларнинг ўзлари сайлаб қўйган вакиллари орқали давлат ҳокимиятини тузишда иштирок этишлари таъминланади. 3. "Ўзбекистон Республикасининг Давлат Мустақиллиги асослари" тўғрисидаги (1991 йил 31 август) Қонун. 4. "Ўзбекистон Республикаси Президента сайловлари тўғрисида" (1991 йил 18 сентябрь) Қонуни. 5. "Ўзбекистон Республикаси Фуқаролиги тўғрисида" (1992 йил 2 июль) Қонунг.

6. "Сиёсий партиялар тўғрисида" (Ўзбекистон Республикаси) Қонуни. "Халқ сўзи" 1997 й. 7 январь. 7. "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов" тўғрисидаги Қонун (1993 йил 28 сентябрь) Қонуни в.ҳ. 8. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий ҳокимият идораларини қайта ташкил қилиш тўғрисида" ги Қонун. 1993 йил 2 сентябрь. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда мавжуд партиялар фаолияти, сустлигини фуқаролар кам, мутахассислар ҳам таъкидлаяпти. Бунинг бир қатор объектив сабаблари бор. Маърузадан билиб олганимиздек, партиялар фуқаролик жамияти негизида фуқаролар, гуруҳлар, қатламлар манфаатини давлатга баён этувчи ташкилот сифатида фаолият кўрсатади. Аммо, Ўзбекистонда фуқаролик жамияти энди шаклланяпти, хусусий мулкчилик негизида Янги қатламлар вужвдга келиши ва манфаатларнинг сараланиши ҳали узоқ давом этадиган жараён. Шунинг учун ҳам партияларимиз дастурлари ва таянч базалари ўхшаб кетади, дастурларда баён этилган мақсадлар билан амалий фаолият ўртасида фарқ мавжуд. Пратиялар касаба уюшмалари ёки давлат ташкилотларига ўхшаш вазифаларни бажариб келяпти. Бу вазиятда партиялар аппаратида ишлаш учун кўпроқ политолог, социолог, психологлар жалб қилиниб, фуқаролик жамиятини шакллантириш, бу борадаги юзага келаётган манфаат ва талабларни баён этиб, саралаб, давлат ҳокимияти органларига етказиш, аҳоли сиёсий маданиятини оширишга эътиборини кучайтиришлари мақсадга мувофиқ, бўлиб кўринади. Партияларнинг бугунги Ўзбекистон сиёсий тизимидаги ўрни демократик жамият қуришда давлатга яқиндан ёрдам беришдан иборат.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 3. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т:. “Ўзбекистон”, 2005. 4. Аристотель. Политика. Соч. т-4. - М.: 1983. 5. Арон Р. Демократия и тоталитаризм. – М.: 1998. 6. Дюверже М. Политические партии. – М.: 2001. 7. Политология.Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 8. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003 9. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш.Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 10. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998. 11. Мустақиллик: изоҳли илмий-оммабоп луғат. Проф. А.Жалолов ва Қ.Хоназаровлар таҳрири остида. - Т.: «Шарқ».1998.

Похожие

Сиёсий партиялар

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз