Сиёсий хокимият - Социология - Рефераты

Сиёсий хокимият

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

Сиёсий ҳокимият Режа: 1. Ҳокимият тушунчаси 2. Ҳокимиятнинг тузилиши, ресурслари ва кўринишлари: сиёсий хокимиятнинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Ҳокимиятнинг легитимлиги ва турлари

Мутахассисларнинг ~фикрича, "ҳокимият" категорияси- таърифлаш, тушиниш ва тушунтириш энг қийин бўлган тушунчалар сирасига киради. "Ҳокимият" тушунчасига аниқ таъриф бериш нафақат назарий, балки амалий аҳамиятга~ эга. Жамиятда чуқур ислоҳотлар ўтаётган бир даврда ислоҳотларнинг кўлами, суръати ва самарадорлиги ҳокимият соҳасидаги ўзгаришлар кўлами, суръат~ ~ ва самарасига тўғри пропорцонал эканлигини жуда~ кўп мамлакатлар мисолида кўришимиз мумкин. Шунинг учун сиёсатда ҳокимиятнинг ўрнини, вазифаларини ва умуман, бу тушунчанинг мазмунини тўғри англаш, сиёсий жараёнлар тўғрисида ҳукм юритиш, уни тўғри баҳолаш имконини беради. Кўпгина олимлар ҳокимиятни сиёсатнинг асосий масаласи, унинг бош муаммоси, деб ҳисоблайдилар. ҳокимият сиёсата одамлар фаолиятининг алоҳида бир соҳаси сифатида шаклланиш имконини беради. Ҳокимиятнинг мақсади — ижтимой ҳаётни тартибга солиш, бошқаришдан иборат. Кўпгина олимлар уни одамлар ўртасидаги каузал боғликлик тарзида тушунтирадилар. Шу туфайли ҳокимлик муносабатларини табиат ёки хайвонот дунёсида мавжуд эмас, деб ҳисобланади. Кейингиларига нисбатан таъсир тушунчаси қўлланиди. Жамиятда, одамлар ўртасидаги муносабат тарзида вужудга келувчи ҳокимият дастлаб сиёсий табиатга эга бўлмаган, чунки у асосан мос тушувчи манфаатпарни тартибга солган (оқсоқоллар, қабила бошлиқлари, авлиёларнинг авторитетга асосланган аноним ҳокимияти ). Жамиятнинг ривожланиши, унинг кейинги мураккаблашуви ҳокимиятнинг самарадорлигини ошириш мақсадида марказлашувига олиб келади. Ҳокимият қабила бошлиқлари, беклар, хонлар, гуруҳлар қўлида тўпланади (индивидуал ҳокимият). Мана шу ҳокимиятнинг мукаммал шаклларини топишга интилиш, кўпгина шарқ мутафаккирлари асарларида учрайди. Аммо ижтимоий тенгсизликнинг ортиб бориши, ижтимоий тизимларнинг мураккаблашиши ҳокимиятнинг институционал шаклларини

келтириб чиқаради. Ҳокимият бошқарув, барқарорлик, мувофиқлаштириш вазифаларини бажарувчи махсус институтларга таяна бошлайди. Аслида инсонияти тарихини ҳокимиятсизлик (тартибсизлик, анархия) ва ҳокимият мустабиджлиги (диктатура) ўртасида энг мақул, ўрта миёна ечимни топишдан иборат, деб айтиш тўғри бўлади. Ҳокимият табиати доимо ўзгарувчандир. Бу М.Дювержега унинг икки қиёфаси бор Янусга ўхшатиш имконини берган: «Икки қиёфали Янус тасвири ҳокимият тўғрисида ҳақиқИй тасаввурларни беради. Бир томондан бу бир гуруҳнинг ўз манфаати йўлида иккинчи Дуне устидан ҳукмронлиги, иккинчи томондан бир гуруҳнинг ўз манфаати йўлида иккинчи гуруҳ устидан ҳукумронлиги, иккинчи томондан – умумий тартибни сақлаш, барчанинг манфаатии йўлида барчанинг манфаатини бирлаштириш воситаси. У ёки бу томоннинг нисбати жуда хилма-хил, даврлар, шароитлар ва мамлакатлардан келиб чиқиб ҳокимиятнинг бу икки томони доимо мавжуддир». 1 Демак, айтиш мумкин-ки, ҳокимият – яхши ҳам ёмон ҳам эмас, у бетарафдир. Унинг табиати жамиятда мавжуд ижтимоий-сиёсий муносабатлар, фуқароларнинг сиёсий ва ҳуқуқИй маданиятини белгидлайди. Сиёсий фикр тарихида ҳокимиятга эътибор жуда қадимдан мавжуд. Ҳокимият тўғрисида фикр-мулоҳазаларни биз дунёдаги энг қадимги қўлёзма манбаларида учратамиз. Ўрта аср мутафаккирлари ҳам хокимият ҳақида кўп ва ибратли фикрларни қолдирганлар. Уларнинг аксариятини биз, бугунги кун нуқтаи назаридан, меъёрий ёндошувлар қаторига киритамиз, чунки муаллифлар, «ҳокимият» тушунчасига илмий категория тарзида қарамаганлар ва уни таърифлашга харакат қилмаганлар. Шарқона талқин (Кунцзи) бўйича, ҳокимият давлатда мужассам, давлат ҳэокимитяти ота ҳокимиятига, ҳукумдор ва фуқаролар ўртасидаги муносабатларга тенгдир. 1 +аранг. Мухаев

Ҳукумдорнинг оталарча ғамҳўрлиги, фуқароларнинг фарзандлик меҳр- муҳаббати-ҳокимиятининг асосий тамойилидир. Бу тамойилнинг бузилиши ҳокимиятнинг емирилиши, жамиятда тартибсизлик, беқарорликнинг ҳукмронлиги демакдир. Мазкур талқинга биноан, ҳукмдор — мамлакат, эл— юрт халқнинг отасидир. Унинг муқаддас бурчи—мамлакатга оталик қилиш, яъни халқни тўғри йўлга бошлаш ва ёмон йўлдан қайтариш, Ватаннинг фаровонлигини, тинч- тотувлигини, осойишталигини таъминлашдир. Халқ эса ҳукмдорнинг фарзанди ва таянчидир. У фарзандлик бурчини бажариши, яъни ҳукмдорнинг ишончини оқлаши, масъулиятли бўлиши, буйруқларга, кўрсатмаларига сўзсиз итоат этиши ва уни бажариши зарур. Исломий талқинга кўра, бутун борлиқдаги энг олий ҳокимият Оллох таолога тегишлидир. Ундан бошқа 18 минг оламда олий ҳокимиятга эга бўлган зот йўқ. Оллохнинг иродасига осмонлару—ердаги барча нарсалар, ҳукмдорлар ҳам, фуқаролар ҳам сўзсиз буйсунади. Ҳар бир инсон, жамиятда тутган ўрнидан катъий назар 6арча яхшию—ёмон ишлари учун яратувчи олдида жавобгардир. Оллохнинг йўриғига амал қилган кишилар бу дунёю у дунёда саодатманд бўлади, унинг иродасига бўйсунмай, ҳаддан ошиб, ҳавои— нафсга берилиб юрганлар эса, бу дунёда ғазабга учраб хор—зор бўлади, у дунёда азоб- уқубатга дучор бўлади. Мазкур талқинга кўра, ҳукмдор—Оллохнинг ердаги соясидир. Унинг вазифаси Оллох ҳоҳиш —иродасининг Аниқ адо этилиши тўғрисида ғамҳурлик қилишдан, унинг йўл- йўрғини жорой этишдан иборатдир. Ҳар бир мўмин мусулмон—Оллохнинг бандасидир. Унинг вазифаси— Оллох, унинг Расулига ва ўз раҳбарларига итоат қилишдир. Дунёвий ҳокимият —Оллох таоло кўрсатган ҳидоят йўлидан борувчи, у ман этган ҳодисалар—залолат, разолат, ноҳақлик, тартибсизлик, ёвузлик, тубанлик,

мунофиқлик билан курашувчи ва тинчлик, осойишталикни, фаровонликни таъминловчи воситадир. Аммо жамиятлар ривожланиши билан ҳокимият табиати, мазмуни, талқинлари ҳам ўзгариб борди. Ҳокимиятни илоҳий эмас, ижтимоий ҳодиса сифатида қарала бошланди. Европада шаклланган замонавий сиёсий тизимларнинг ривожи, ҳокимият мазмуни ва шаклларида катта ўзгаришлар юз беришига олиб келди. Ғарб ижтимоий тизимларида ҳокимият, хусусан, сиёсий ҳокимият энг олий ижтимоий қадрият даражасига кўтарилади. Натижада бу даврда, яшаб ижод этган жамиятшунос олимларнинг кўпчилиги-ҳокимиятни таърифлашга уринганлар. Ўзбекистон замонавий жамиятга айланиш жараёнида ҳокимият асосида ҳам янгича муносабатлар тизимини шакллантириб бориши аниқ. Шунинг учун замонавий жамиятларда бу борада мавжуд фикрлар усиб— ўзгариши жараёнига бир оз батафсил тўхтаб ўтамиз. Н.Макиавелли ҳокимият деганда давлат ҳокимиятини тушунади. Унингча ~ҳукуматнинг ўз фуқароларини бошқара олиш қобилияти— ҳокимият бўлиб, давлат, сиёсатнинг мақсади—барча воситалар 6илан ҳокимиятни кучайтиришдир. "Ҳокимиятнинг қуроли —ҳукмронликдир, ҳокимиятнинг асоси-"яхши «қонунлар» ва "яхши қўшиндир". ҳокимият одамлар эҳтиросларини тингловчи ва уларда фуқаролик сифатларини тарбияловчи кучдир.' Т. Гоббс ҳокимиятни биринчи марта тушунча сифатида таърифлашга уринган. "Инсон ҳокимияти, — деб ёзади у,— келажакда қандайдир имтиёз; фойдага эришиш учун ундаги ҳозир мавжуд воситалардир. Кейинги босқич—М.Вебер. Унинг таҳлилида ҳокимият тушунчаси замонавий аниқликка эга бўлди. Веберда ҳокимият "Актор ижтимоий муносабатда, қаршиликка қарамай, ўз иродасини амалга ошириш эҳтимоли, бу эҳтимол нимага асосланишидан қатъий назар". Вебер таърифида ҳокимиятнинг уч энг муҳим сифати кўрсатилади: 1) ҳокимият индивидларга

хос хусусият эмас, улар ўртасидаги муносабатлар доирасида мавжуд; 2) ҳокимият имконият, эҳтимоллик терминларида таърифланиши керак; 3) ҳокимиятнинг асосини ҳaммa нарса, хусусият ёки муносабат ташкил этиши мумкин. Гоббс каби М.Вебер ҳам ҳокимиятни индивидлар ўртасидаги (аммо гуруҳлар ёки жамоалар ўртасидаги эмас) атайин ассиметрик (тенгсизлик асосидаги) муносабат, деб тушунади. Авторитетдан фарқ қилиб, ҳокимият ижтимоий мавқелар ёки роллар билан эмас, индивидларнинг шахсий сифатлари билан боғлиқ. Аммо, Вебер ҳокимият тушунчасини мавҳум ҳисоблаб, кўпроқ ҳукмронлик терминини ишлатишни маъқул кўрган. Ҳокимиятнинг замонавий назарий таҳлилида икки асосий анъана яққол кўзга ташланади: Биринчиси, ҳокимиятнинг rypуҳ~ концепцияси (Дж. Скотт атамаси) ёки "реализм анъанаси" (P.Дал атамаси), деб аталиши мумкин. У ибтидосини Т.Гоббс, М.Вебердан олиб, Х.Лассуэл ва Э.Кэплен, Р.Дал, Д.Картрайт, С.Локс, Э.Гидденс в.ҳ.лар тадқиқотларида намоён бўлган. Улар ҳокимиятни индивидлар ўртасидаги мавжуд ёки бўлиши мумкин бўлган ихтилофни ўз ичига олувчи тенгсизлик муносабати деб баҳолашади. Ҳокимият шундай таъсир доирасида вужудга келадики, унда субъектлардан бири иккинчисига унинг қаршилигига қарамай таъсир эта олиш қобилиятига эга бўлади. Ҳокимият кимдандир устунлик, "нол миқдори" муносабати сифатида таърифланади. ("Нол миқдори" қайсидир индивид ва гуруҳлар ҳокимиятининг ортиши бошқа индивидлар ва гуруқлар ҳокимиятининг камайишини англатади). Иккинчи анъана "ҳокимиятнинг ногуруҳий концепцияси —"нол миқдори" ғоясини инкор этади ва ҳокимият барчанинг фойдасига хизмат қила олишидан келиб чиқади. Бунда ҳокимият бутун жамоага тегишли манба, бутун жамоанинг бирон фойдага эришиши қобилияти сифатида қаралади. Ҳокимиятнинг легитим характери унинг алоҳида индивидлар, rypуҳиra эмас, бутун жамиятга тегишли эканлигида, деб таъкидланади. Бу қарашларнинг ибтидосини биз Афлотун, Арастуда учратсак, замонавий

муаллифлардан Т.Парсонс, Х.Арендт ва қайсидир даражада М.Фуколарни шу назария тарафдорлари, деб айта оламиз. Бундай таҳлил асосида Парсонс ҳокимиятни анъанавий таърифлардан анча фарқли усулда таърифлайди. Ҳокимият акторлар ёки муносабатлар хусусияти эмас, тизимларнинг хусусияти (ресурси) сифатида таърифланади. Ҳокимият "тизим элементлари ўз бурчларини бажаришларини таъминлашга бўлган умумий қобилият бўлиб, коллектив мақсадларга эришишга интилгани учун легитимлашади ва итоат этилмаган ҳолларда санкциялар қўллашни назарда тутади. 2 бошкариш воситаларини характерлайди. Улар бир функцияни билдирганлари учун синоним сифатида қўлланишлари мумкин, лекин моҳияти жиҳатидан турли ҳолатларни ифодалайдилар. Уларни аралаштириш нафақат "лингвистик карликни" балки "сиёсий кўрликни" ҳам, яъни сиёсий жараёнларни акс эттиришдаги "кўрликни" англатади. Негаки бунда асосий сиёсий масала — "ким кимни бошқаряпти?" деган савол бўлиб қолади. Унинг фикрича бу бош масала эмас. Парсонсдан фарқлича, Арендт ҳокимият ва зўрликни аниқ фарқлайди: зўрлик-моҳиятига кўра доимо эришаётган мақсадлари орқали оқлашга муҳтож. Ҳокимият эса келишувга асослангани учун, оқланишга эмас, легитимликка муҳтож. У нимагадир эришиш воситаси эмас. У умумий ирода ва ижтимоий бирликни амал қилишини таъминлайди, зўрлик ва ҳокимият кўпинча қўлма—қўл, ёнма-ён келишса—да, улар бир—бирига қарама—қаршидир. Ҳокимият зўрликка асосланмайди, аксинча зўрлик ҳокимиятни емириши мумкин, аммо ярата олмайди. Бундай фикр мантиқидан қуйидаги хулоса келиб чиққан: истибдодга асосланган тузум зўрликка энг кўп суянган ва ҳокимиятга энг кам даражада эга бошқарув шакли. Ҳокимиятнинг мазмуни, моҳияти, чегараларига доир баҳс давомида ҳокимият "қиёфалари" ҳақида ҳам мунозара юритилди. Хусусан, америкалик политолог Роберт Дал ҳокимиятнинг бир ўлчовли моделини яратади ва унга 2 +аранг. Т.Парсонс. Система современных обществ. М. 1998й.

"мақсадлар борасидаги очиқ ихтилоф" сифатида қарайди. Бу — ҳокимиятнинг биринчи қиёфаси. Яъни сиёсий ҳокимият бир гуруҳ индвидларнинг иккинчи (боши) гуруҳга ўз мақсад — манфаатларига мос қарорлар қабул қилиш орқали иродаларини ўтказа олишдир. Бошқа америкалик тадқиқотчилар П.Бахрах ва М.Баратцлар ҳокимиятнинг иккинчи қиёфаси ҳам мавжудлигини, у қарорларни қабул қилмаслик вазиятида намоён бўлишини таъкидладилар. Яъни ўзи учун хавфсиз муаммоларни оммавий муҳокамага киритиб, бунга хизмат қилувчи қадриятлар ва институтларни яратади ва мустаҳкамлайди. А бунинг уддасидан қай даражада чиқа олса, шу даражада ечими манфаатларига зиён етказа оладиган Сиёсий ҳокимият субъектларига давлат ва унинг институтлари, сиёсий элиталар, сиёсиий етакчилар. сиёсий партиялар киради. Ҳокимият эгалари сифатида субъектлар бир қатор белгиларга эга бўлиши керак: ҳокимлик ~қилиш истаги ва ўз зиммасига масъулиятни ола билиш, билим, имкониятларни ишга сола билиш, авторитетига эга бўлиш сингари. Сиёсий ҳокимият объекти — субъект фаолияти қаратилган индивид, ижтимоий rypуҳ, қатлам, жамиятдир. Энг замонавий ҳокимият концепциялари ҳокимиятнинг "коммуникатив" жиҳатига диққатни қаратар экан, ҳокимлик муносабатлари икки томонлама, ассиметрик (тенгсиз) муносабатлар эканлигини таъкидлашади. Ҳокимиятшуносликда машҳур мисолни биз кам келтирамиз: Чорраҳадаги нозир қўлидаги таеқ, хуштак, қўл ишоралари билан ҳайдовчини тўхташга, унга—чапга бурилишга в к. мажбур қлади. Нозир илтимос ёки таклиф қилмайди, у буюради. Милиция ҳодими (субъект) шофёр ва йўловчи (объект) учун тушунарли имо—ишора тилида гаплашади ва шу тариқа ўз ҳокимиятини амалга оширади. Объектнинг субъект иродасига бўйсунишга тайёрлиги ҳокимият мавжудлиги ёки эътирофининг муҳим шартдир. Агар бундай бўлмаганда эди милиционер шофёрни ўз айтганини куч билан қилдириши кам мумкин эди (уни қўлидаги

таеқ билан уриши, қамаши, отиб ташлаши). Лекин бу ҳолатда ran ҳокимият тўғрисида эмас, куч, зўрлик ишлатиш ҳақида кетган бўлар эди. Ушбу мисолдан келиб чиқадиган хулоса шуки, ҳокимият субъект ва объект ўртасида асосан иҳтиёрий икки томонлама мулоқат натижасида вужудга келувчи ҳодисадир. Сиёсий ҳокимият ресурслари субъектнинг ҳокимият объектига таъсирини таъминловчи барча воситалардир. Ишонтириш, рағбатлантириш, қўрқитиш — субъект объектга таъсир кўрсатиши мумкин бўлган воситаларидир. Хусусан, Х.Вамберида шундай гувоҳликни учратамиз: "Улуғ амалдорлар ўз вазифаларини бажарган пайтда, солиқлар йиғиш вақтида юмшоқ муомала қилишлари шарт бўлган. Қамчи ишлатиш ман қилинган. Бу тўғрида Темурнинг ўзи айтади: "Ҳар бир вали ўзининг қамчиси каби аҳамиятга эга бўлмаса, у киши тўралик мансабига лойиқ~ эмас". 3 Бу ерда гап — авторитет тўғрисида кетяпти. Жамият ривожланишига қараб ҳокимият қўллайдиган асосий ресурслар ҳам ўзгариб борган. Масалан, ибтидоий жамиятларда ҳокимият асосан етакчи, қабила бошлиги авторитетига таянган. Кейинчалик уларнинг ўрнини бойлик, куч эгаллаган, саноати ривожланган мамлакатларда ҳокимият таянувчи асосий ресурс — ташкилот, яъни бюрократия, партиялар, - харакатлар бўлиб қолди. Замонавий жамиятларнинг энг асосий ресурслари — билим, ахборот, деб таъкидланяпти. Утилитар ресурслар — бу, кишиларнинг кундалик эҳтиёжлари ва талабларини қондириш билан бормоқ бўлган моддий ва бошқа ижтимоий воситалардир. Бу воситалардан кишиларни рағбатлантириш учун ҳам, жазолаш учун'ҳам фойдаланилади. Мажбурловчи ресурслар — бу маъмурий жазолаш билан боғлиқ бўлган воситалардир. Бу воситалардан одатда утилитар ресурслар иш бермай қолган пайтда фойдаланилади. Бунга иқтисодий санкциялардан 3 +аранг.

ҳайикмайдиган иш ташловчиларни суд орқали таъқиб этишни мисол қилиб кўрсатиш мумкин. Меъёрий ресурсларга-инсоннинг ички дунёси, қадриятлар ва хулқ — атворига таъсир кўрсатувчи воситалар киради. Улар бўйсунувчиларга раҳбар ва ижро этувчилар манфаатларининг умумийлигини тушунтиришга, ҳокимият субъекти харакатларининг маъқулланишини, унинг талаблари қабул қилинишини таъминлашга қаратилган. Илмий адабиётларда ҳокимиятнинг ресурсларини инсон ва жамият фаолиятининг муҳим соҳалари — сиёсий- ҳуқуқий, иқтисодий, социал, маданий — ахборот, куч ишлатувчи соҳаларга бииоан туркумлаштириш ҳам кенг тарқалгандир. Сиёсий — ҳуқуқий ресурслар — бу ижтимоий тартибни, хавфсизликни, барқарорликни, фуқароларнинг тинчлиги- осойишталигини, жамиятнинг яхлитлиги ва бир бутунлигини таъминловчи воситалардир. Бу воситаларга дастурий ҳужжатлар, Конституция, қонунлар ва уларни ишлаб чиқиш, иродасини ' амалга ' оширувчи восита сифатида фойдаланилганда ҳокимиятнинг ресурси бўлиб юзага чиқади. Умуман, инсон нафақат ҳокимиятнинг ресурси, балки унинг 'субъекти ва объектидир. Ҳокимиятнинг турлари Политология ва социологияга оид адабиётларда ҳокимият турларини Аниқлашнинг хилма — хил усуллари учрайди. Улардан энг асосийси қуйидагилар: Мавжудлик соҳасига кўра қуйидаги ҳокимият турлари ажратилади: иқтисодий, ахборот, ижтимоий, сиёсий, харбий, қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд ҳокимиятлари. Кейинги уч ҳокимият турли давлатга тегишли. Ҳозирги дунёда республика бошқаруви амал қилаётган жамиятларнинг деярли барчасида давлат ҳокимияти қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд ҳокимиятларига бўлинган. Ўз вақтида Арасту ҳокимиятнинг уч тури мавжудлигини айтиб ўтган. Аммо чексиз ҳокимиятни назорат қилиш ва бўлиш механизми сифатида бу ғоя илк бор Жон Локк (1632 — 1704)

томонидан 1688 йил инглиз "Шонли инқилоби" даврида монарх ҳокимиятини парламент ' фойдасига чеклаш масаласини ҳал қилиш жараёнида мукаммал ишлаб чиқилди. Локк халқ суверенитети асосидаги конституцион ҳукумат амал қилишини, қонунлар парламент томонидан ' ишлаб чиқилиб, ҳукумат уларни ижро этиши лозимлигини талаб этган. Аммо ҳокимиятлар бўлиниши ғоясининг муаллифи, деб Шарл Луи Монтескье (1659 — 1753) эътироф этилади. У'-ягона давлат ҳокимиятини уч тенг ваколатли ва мустақил қисмга: қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига ажратишни таклиф этди. Ҳокимиятларнинг ҳеч бири чексиз бўлиши ёки бошқалардан устун бўлиши мумкин эмас. Суд ҳокимияти парламент ва ҳукуматнинг конституция ва қонунларга амал қилишини кафолатлаши керак бўлган. Бу тамойил ~~ҳуқуқИй тарзда илк бор АҚШ Конституциясида 1778 йилда баён этилди. Унда Монтескье назарияси тутиб туриш ва босим механизмлари билан тўлдирилган. Ҳокимиятлар бўлиниши тамойилининг амал қилиши, шунингдек, оммавий ахборот воситаларининг ҳокимият фаолиятини таҳлил ва танқид қилиш эркинлигини, ҳамда кучли, қонун асосида фаолият кўрсатувчи мухолифотни назарда тутади. Турли мамлакатларда ҳокимиятлар бўлиниши тамойилининг мазмуни ва амалга оширилиши турличадир. Аммо уларнинг ўзаро ҳамкорлиги ва назорати механизми ҳокимият фаолияти самарадорлигини таъминлайди, қонун устивор, ҳуқуқий — конституцион давлат шаклланишига хизмат қилади. Иқтисодий ҳокимнят — иқтисодий имкониятлар, моддий бойликлар устидан назоратдир. Иқтисодий ҳокимиятга қуйидаги таркибий қисмларни бирлаштириш орқали эришилади: 1) молиявнй қудрат. Молиявий имкониятлар фақат иқтисод учун эмас, балки турли имтиёзлар, босим ўтказиш ва ўзига маъқул сиёсий қарорларни қабул қилинишига эришиш (лоббизм), фойдали муносабатлар

ўрнатиш в.х. воситаси сифатида иқтисодий омилларни бошқаларига конвертация қилишнинг ажойиб қуролидир. 2) ахборот таъсири. Тезкорлик билан ундирилган ахборот пулга осон алмашинади. Айтишларича, бирон Ротшильд бу имкониятни муваффақиятли қўллаган экан: Ватерло жангида Наполеон мАғлубияти ҳақидаги хабарни каптарлар воситасида биринчи бўлиб олганидан сўнг у бу хабарни бир неча соат ичида биржадаги спекуляция воситасида миллионларга айлантириб олди. Ҳозирги вақтда капитали бошқариш — банклар, молия тузилмалари, корпорацияларни бирлаштирувчи кенг тармоқли ахборот тизимларидан иборат. 3) молиявий иттифоқ таркибида ўз ўрнини тўғри Аниқлаш. Бу ўрин нафақат субъектнинг иқтисодий қудрати, балки у эгалик қилаётган ва шу иттифоқ учун зарур ҳокимият элементлари билан ҳам белгиланади. 4) давлат билан алоқаларнинг (коррупция эмас) мавжудлиги. 5) куч босими мавжудлиги.' Ф.Хайек бир ўринда "иқтисодий~назорат — инсон ҳаётининг" соҳаларидан бири устидан «оддий» назорат'эмас: бу — барча мАқсадларимизга эришиш воситалари устидан назоратдир," — деб таъкидлаган эди. Иқтисодий ҳокимият сиёсатга кучли таъсир ўтказади. Негаки одамларнинг асосий ҳаётий эҳтиёжлари иқтисод соҳасида ётди. Бу ерда эса пул, бойлик, манфаат-сингари омиллар универсал, доимий, сезилмас восита сифатида сайлов сайловчилар, сиёсатчилар, депутатлар чунки, фаолиятига таъсир кўрсатиб келади. Ижтимоий ҳокимият жамиятдаги мавқе, мақом, имтёзларни тақсимлайди. Маънавий-ахборот ҳокимияти — билим ва ахборот устидан назоратдир. Кейинги вақтда ОАВ, университет ва мактаблар ҳокимиятнинг муҳим омилига айланмоқда: мулоқотнинг анъанавий шакллари (оила, қўшничилик, қариндошчилик, ҳамкасабалик)дан инсон жуда кам

фойдалани6, ахборотни асосан телевидение, радио, матбуотдан олиши; таъсиринийг сезилмаслиги, глабаллиги, тезлиги ва манипуляция имкониятлари чексизлиги— бунинг асосий сабабидир. Демократик жамиятда ахборот институтлари одамларнинг билимини чуқурлаштириш, Дунеқарашини кенгайтириш вазифасини бажаради. Юқоридаги барча шакллар ичида сиёсий ҳокимият энг асосийси бўлиб хизмат қилади. Бу — унинг кўплаб манфаатларни мувофиқлаштириш воситаси эканлиги, кучга легитим тарзда таяниши, қарорларининг бошқа ~ҳокимият турлари учун мажбурийлиги, суверенлиги, имкониятларининг хилма—хиллиги, қарорлар қабул қилиниши бир марказлилиги билан боғлиқ. Ижтимоий муносабатларнинг табиати (формацион тури) га кўра: қулдорлик, феодал, капиталистик ҳокимият ажратилади; Хокимият субъекти ва объекта хусусиятларига кўра индивидуал ва коллектив ҳокимият, давлат ва нодавлат ҳокимияти сингари турлари ажратилади; Жамиятда амал қилиш усулига кўра ҳокимият демократик, авторитар ва тоталитар шаклларга эга; Объектнииг субъектга итоати манбалари ва сабабларига кўра ҳокимиятнинг қуйидаги шакллари мавжуд: куч, мажбурлаш, рағбатлантириш, ишонтириш, манипуляция ва авторитет. Куч шаклидаги ҳокимият субъектнинг кўзлаган мақсадига объектга жисмоний ёки руҳий таъсир ўтказиш, ёинки унинг ҳаракатларини чеклаш орқали эришиш қобилиятни билдиради; мажбурлашда объект субъекта итоат этмаган ҳолда унга нисбатан куч ишлатиш таҳдиди мавжуд; рағбатлантириш асосида ҳокимият субъекта объект манфаатдор бўлган имтиёз ва хизматларни унга тақдим эта олиш қобилияти ётади; ишонтириш манбаи бўлиб ҳокимият субъекта объектни итоат эттириш учун қўллаши мумкин бўлган далилларга эгалик хизмат қилади; манипуляция субъектнинг объектга яширин таъсир ўтказа олиш қобилияти; авторитет шаклидаги ҳокимиятда субъектга хос муайян хусусиятлар бирлиги объектни унинг буйруғини қабул қилишга

ундайди. Итоат манбаига кўра авторитет шахсий, анъанавий ёки летал бўлиши мумкин. Ҳокимиятнинг легитимлиги Француз политологи Ж.Л.Кермонн легитимликни бирор мамлакат сиёсий ҳокимиятининг шу мамлакат қадриятларига мувофиқлиги, деб таърифлайди. М.Дюверже яна бир қўшимча қилади: халқ бирдам бўлган ҳар қандай тартиб — легитимдир.' Аслида легитимлик тушунчаси таҳлили нима учун одамлар ҳукмронликка даъво қилувчиларга итоат этадилар; ҳукмронликни оқловчи ички асослар қайси ва қандай ташқи воситалар унга таянч бўлиб хизмат қилади? — деган саволларга жавоб бериши керак. М.Вебер мана шундай ички оқлаш, яъни легитимлик асосларининг уч турини кўрсатган. "Биринчидан, — деб ёзади у, — бу — "доимо ўтмишдаги" нинг: азалий, мазмун ва унга риоя этиш одати билан илоҳийлаштирилган феъл — атворлар авторитети — уни патриарх ёки эски кўринишдаги патриамониал князь амалга оширган тарздаги "анъанавий ҳукмронликдир", сўнгра илоҳий шахсий қобилият (харизма) авторитети, бирор инсонда даҳо, етакчилик сифатлари: мўъжиза, ~қаҳрамонлик в.б.ларнинг мавжудлиги туфайли келиб чиқадиган турли~ шахсий садоқат ва шахсий ишонч, уни пайғамбар ёки сиёсат соҳасида, буюк князь — лашкарбоши, плебисцитар ҳукмдор, ёхуд буюк нотиқ~, ёҳуд сиёсий партия раҳнамоси амалга оширган тарзида ' харизматик ҳукмронлик; Ва, ниҳоят, белгиланган қоидаларни итоат билан бажаришга қаратилган ҳукмронлик, уни замонавий "давлат хизматчиси," ва унга ўхшаш қобилият эгалари амалга оширган тарзда- конунийлик туфайли ҳукмронликдир."~ Анъанавий легитимликни анъаналарга содиқлик тарзида баҳолаш мумкин. Асли тушунчасининг келиб чиқиши ҳам (фр. — легитим "конуний") — ' "монархистик"., Хали ҳам Францияда тахт қонуний ворислари, тарафдорларини легитимистлар, деб аташади. Бу турдаги легитимлик барча

жамиятларда учрайди. Хусусан, Амир Темурнинг хонлик мавқеини эгаллаши тарихи — бунинг ёрқин далилидир. Харизматик легитимлик-етакчи ' шахсигагина ишонч, садоқат туфайли унинг ҳокимиятини тан олишдан иборат. М.Вебернинг ўзй бу ҳолда — тарихий вазият тақозоси билан янги сулола, тартиб ўрнатйши лозим бўлган ғолиб — етакчини назарда тутган. Американинг биринчи президенти Ж.Вашингтон, Франция -Президенти — генерал Ш, де Голл, мамлакатимиз президенти —И.Каримов — харизматик етакчилардир. Рационал — қонуний легитимлик анъана ёки шахсий сифатларга эмас, сиёсий ~ҳокимият келиб чиқиши ва фаолияти демократик ҳуқуқий тартиб — талабларга мос келишига асосланади. 2000 йилда АКШ Президентлигига ўтказилган сайловлар жараёни рационал — қонуний легитимликнинг ёрқин мисоли бўла олади: қонунда кўзда тутилган тадбирлар асосида ғолиб аниқланади ва томонлар ушбу қарорга бўйсунадилар. Легитимликнинг бошқа турлари ҳам мавжуд. Демократик давлатларда рационал — ҳуқуқий легитимлик асосан таркибий ёки институционал легитимлик шаклида намоён бўлади. У фуқароларнинг айрим шахсларга эмас (шахсий легитимлик) давлат тузилишига бўлган ишончига асосланади. Мафкуравий легитимлик моҳияти ҳокимиятни мафкура ёрдамида оқлашдан иборат. Мафкура ҳокимиятнинг халқ, миллат ёки синф манфаатларига мувофиқлигини, бошқариш ҳуқуқини асослайди. Мафкура кимга йўналтирилганлигига ва қандай ғоялардан фойдаланишга кўра мафкуравий легитимлик синфий ёки этник легитимлик табиатига эга бўлиши мумкин, яъни жамиятни бошқариш ~~ҳуқуқиra муайян синф (миллат) гина эгалиги асосланади. Собиқ социализм мамлакатларида синфий легитимлик, тарқалган эди. ХХ асрнинг иккинчи ярмида жуда кўп ёш давлатлар аҳоли эътирофи ва мададига эга бўлиш учун ўз ҳокимиятларини миллатчилик ғоялари (этник легитимлик) асосида легитимлашга уринадилар ва этнократик режимлар ўрнатадилар.

Шундай қилиб, легитимлик — ҳокимият ва жамият муносабатларининг шундай сифатики, унда итоат этувчилар ҳокимиятии энг олий қадрият сифатида тан олиб, унинг бошқариш ҳукукини иҳтиёрий равишда эътироф этадилар. Легитимлик — ҳокимиятнинг одамларда мавжуд сиёсий - институтларнинг самарадорлигига бўлган ишончини шакллантириш ва тутиб туриш қобилиятига асосланади. Легитимлик ва легаллик (қонунийлик) тушунчаларини бир — биридан фарқлаш керак. Легаллик — ҳокимиятнинг ҳуқуқий асосини, унинг ҳуқуқий~меъёрларга мувофиқлигини англатса, легитимлик — ҳокимиятга ишонч ва уни халқ томонидан қабул қилинишини англатади. Кўря псизки, иккинчи ҳолда биз маънавиий сифат 6илан тўқнаш келяпмиз. Қонун чиқарувчи ва унинг бажарилишини таъминловчи ҳар қандай ҳокимият — легал, яъни қонунийдир. Айни вақтда у халқ томонидан эътироф этилмаслиги ва нолегитим бўлиши мумкин. Ёрқин мисол: Ҳиндистон Миллий — озодлик ҳаракатининг оҳирги босқичида инглиз (легал) ҳокимияти қарорларининг аҳоли томонидан бажарилмай қўйилганлиги — инглизларнинг Ҳиндистон мустақиллигини тан олишига мажбур қилган кучли омил бўлган. Ҳозирги вақтда легитимлик билан боғлиқ жараёнлар асосан рационал — қонуний тарзда тартибга солинади. Шу ўринда замонавий сиёсий ташкилотлар фаолиятини белгиловчи қоидалар ўзгармас доимий (конститутцион) ва ўзгарувчан бўлишини ҳам айтиб ўтиш лозим. Конститутция ва конститутцион тартибга лигитимлмк даҳлдор эмас, чунки улар ўзгармасдир (халқнинг, жамиятнинг пировард мАқсадлари Билан боғлиқ). Амалдаги ҳокиммият эса аксинча, ўз лигетимлигини тасдиқлатиб бориши лозим. Масалан, замонавий сайловлар институти айрим тадқиқотчилар томонидан лигетимликнинг ўзига хос сунъий инқирози, деб аталди. Конституцион тамойиллар ва умумий қоидалар асосида ўтадиган рақобатли сайловлар давомида сиёсий ҳокимият ўз лигетимлигини ҳар галл янгидан тасдиқлаб олади. Шунинг учунг, масалан, Президент вав парламент халқ номидан сўз юритиш ҳуқуқига эга ягона сиёсий ташкилот деб,

ҳисобланади. Ҳар бир тарихий даврда сиёсий ҳокимият ўз ривожланишида ўзига хос тенденцияларига эга бўлади. Бундан ҳозирги даврдаги сиёсий ҳокимиятнинг ривожланиши ҳам мустасно эмас. Ҳозирги даврда сиёсий ҳокимиятнинг ривожланишида қуйидаги тенденцияларни ажратиб кўриш мумкин. Дунёдаги кўп мамлакатларда тоталитар ва автолитар тартибот шаклларидан воз кечиш ҳуқуқИй демократик, ҳуқуқИй давлатни қуришга интилиш ҳозирги даврда сиёсий ҳокимият тараққиётининг асосий тенденцияси ҳисобланади. Бу йўл кўп мамлакатларнинг Конституцияларида, шу жумладан Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида ҳам ўз ифодасини топган. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси мамалакатни демократик йўлдан ривожлантиришнинг счиёсий дастуридир. Ундан Республика ижтимоий ҳаётини демократлаштиришнинг асосий тамойиллари асослаб берилгандир. Ҳозирги шароитда сиёсий ҳокимиятнинг ривожланишидав демократик тенденцияларнинг кучайишини нафақат Конституцияларда, балки реал ҳаётда ҳам кузатиш мумкин. Бу ижтимоитй-сиёсий харакатлар ва нодавлат бирлашмаларининг ҳокимиятига таъсирининг ортиб боришида фуқаролик жамиятнинг қарор топиши ва ривожланишида кўринади. Ҳокимият бўлинишининг чуқурлашуви – ҳозирги даврда сиёсий ҳокимият ривожланишининг энг муҳим тенденцияси ҳисобланади. Бу ҳокимият шаҳобчалари ваколатларининг қайта тақсимланишида яъни ижро этувчи ҳокимият ваколатларининг қонун чиқарувчи ва суд ҳокимияти фойдасига қайта тақсимланишида кўринади. Ҳокимиятнинг номарказлашуви – ҳозирги даврда сиёсий ҳокимият ривожланишининг яна бир муҳим тенденцияси ҳисобланади. Бу марказий давлат тузилмалари ваколатларининг маҳаллий тузилмалар фойдасига қайта тақсимланишида, яъни ўз-ўзини бошқаришнинг ривожланишида кузатилади. Ҳозирги даврда сиёсий ҳокимият ривожланишининг яна бир муҳим

тенденцияси – ҳокимиятнинг иҳчамлашуви билан боғлиқдир. Бу тенденция бюрократик бошқарув аппаратининг қисқариши ва уни сақлашга кетадиган ҳаражатларининг камайишида кўринади. Давлат хизматчилари бюрократлар жамият манфаатларига мос келмайдиган эгоистик манфаатларга мойилдирлар. Шунинг учун ҳам уларнинг қисқариши ҳокимият тузилмаларини мустаҳкамлашга имкон беради. Ҳозирги даврда сиёсий ҳокимиятнинг ривожланишидаги асосий тенденцияларидан яна бири – ҳокимият шаҳобчаларит фаолиятининг байналминаллашувидир. Бу тенденция ҳалқаро миқёсдаги глобаллашув натижаси бўлиб, алоҳижда олинган мамлакат сиёсий ҳокимиятига ҳалқаро муаммолар таъсирининг ортиб боришида парламентлараро ҳукуматлараро алоқаларнинг кучайишида кўринади. Бугунги дунёда ҳар бир миллий давлат ҳокимияти умумбашарий муаммоларнинг таъсири кучайиб бораётганлигини инкор эта олмайди. У Ушбу муаммоларнинг ечимини топиш учун биргаликда харакат қилиши мажбур. Шу боисдан ҳам, ҳар бир миллий давлат ҳокимиятнинг олиб бораётган ички сиёсати ҳалқаро сиёсат ва ҳалқаро муносабатларнинг таркибий қисимига сайланмоқда.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: «Ўзбекистон». 2003. 2. Каримов И.А. «Ўзбекистонда демократик ўзгаришларини янада 3. чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари» 9 —жилд. – Т.: 2002. 4. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз — жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т.: «Ўзбекистон». 2005. 5. Политология. Ўқув қўлланма. Т. А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. «ЎАЖБНТ» маркази. 2002. 6. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003. 7. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш. Олий ўқув юртлари учун дарслик. - Т.: «Янги аср авлодии». 2004. 8. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998.

Похожие

Сиёсий хокимият. Сиёсий хаёт ва кўппартиялик

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар