Institutlar tashkilotlar va tizimlar sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Institutlar tashkilotlar va tizimlar sotsiologiyasi

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Institutlar tashkilotlar va tizimlar sotsiologiyasi Reja: 1. Sotsiologiyada sotsial institutlar. Sotsial institutlar amal qilishining ob’ektiv va sub’ektiv asoslari. 2. Sotsial tashkilotlar, ularning tarkibi va asosiy elementlari. 3. Sotsial tizimlar va ularning asosiy xususiyatlari.

Sotsiologiyada sotsial institutlar. Sotsial institutlar amal qilishining ob’ektiv va sub’ektiv asoslari. Sotsial institut (lotincha- institutum, ruscha lug’aviy ma’nosi- ustanovleniya, o’zbekcha ma’nolarda, birinchidan, nizom, qoidalar yoki ularning tuplamini, ikkinchidan, maxkama, muassasalarni bildiradi). Sotsial institutlar yoki institutsional sotsiologiya maxsus nazariy yo’nalishdir. Sotsiologiyaga sotsial institut tushunchasi huquqshunos fanlaridan kirib kelgan. Yurisprudensiyada sotsial institutlar deyilganda, ijtimoiy- huquqiy munosabatlarni idora qiladigan huquqiy normalar (merosxurlik mulkka egalik, oila va nikoh institutlari) tushuniladi. Institutsonal sotsiologiya - ijtimoiy xayotni tashkil etishning va idora etishning (boshqarishning, regulyatsiya qilishning) barqaror shaqllarini o’rgatuvchi soxadir. Sotsial institutlarni konkret tashkilot va guruhlardan farqlash lozim. Yuzaki ko’rinishda, sotsial institut muayyan vazifani bajaruvchi odamlar, muassasalar, idoralar majmui sifatida gavdalanadi. Mazmuniga ko’ra esa sotsial institut va shaxslarning konkret vaziyatlarda amal qiladigan maqsadga muvofiq, rasmiy va norasmiy, barqaror, standartlashgan tamoyil, normalar, o’rnashmalarini bildiradi. Sotsial institut, Qisqacha ta’rifda, odamlar sotsial tashkillashgan va regulyatsiya qilinadigan faoliyatlarni anglatadi. Sotsial institutlar xatti-harakatining nisbatan barqaror shaqllar namunalarini, avloddan-avlodga utuvchi an’analar, odatlarni qayta takror hosil qilinishini ham ta’minlaydi. Sotsial strukturaga kiruvchi har bir sotsial institut muayyan ijtimoiy ahamiyat vazifalarni ado etish uchun tashkil topadi, har bir sotsial institut faoliyat maqsadi, unga erishishni ta’minlovchi konkret funksiyalar, ushbu institutga xos bo’lgan sotsial pozitsiya va ro’llar shuningdek, maqsadga muvofiq, keraqli xatti-harakatni rag’batlantiruvchi va deviant (og’ma) xatti- harakatlarga qarshi qaratilgan tazyiklar (sanksiyalar) tizimi bilan tavsiflanadi. Jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, huquqiy va halqaro sohalariga xos bo’lgan sotsial institutlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Siyosiy institutlar muayyan xokimiyat mavjudligini, iqtisodiy institutlar esa moddiy ne’matlarning ishlab chiqarilishini, taqsimlanishini ta’minlaydi. Jamiyatning muhim institutlaridan biri oila hisoblanadi.

Uning faoliyati (ota-onalar, ota-onalar va bolalar o’rtasidagi tarbiya usullari) huquqiy va ijtimoiy normalar bilan belgilanadi. Bundan tashqari jamiyatda bir qator ijtimoiy- madaniy institutlar (maorif, sog’likni saqlash tizimlari, madaniy-tarbiyaviy muassasalar, fan va din institutlari) amal qiladi. Sotsial institutlar sotsial muhit bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Bu o’zaro ta’sir normal tarzda, shuningdek normaning bo’zilishi sharoitida ham bo’lishi mumkin. Har qanday real jamiyatda normativ tartibotga bo’ysinmaydigan anomik hodisalar bo’lishi tabiiydir. Amal qilish doirasi va vazifalariga qarab sotsial institutlarning quyidagi ko’rinishlarini ajratib ko’rsatish mumkin: 1. Relyatsion institutlar. Bu institutlar jins va yoshdan tortib to kasb- mashg’ulot turi va qobiliyati mezonlariga asosan jamiyatning ro’lga oid tarkibini aniqlab beradi; 2. Regulyativ (idora etish) sotsial institutlari. 3. Bu institutlar shaxsiy maqsadlarning jamiyatda amal qilib turgan normalariga daxlsiz holda amalga oshish chegaralarini va bu chegaradan chiqib ketilganda qo’llaniladigan sanksiyalarni (bunda sotsial na’zoratning hamma mexanizmlari ham kirib ketadi) belgilab beradi; 4. Integrativ (uyg’unlashtiruvchi) sotsial institutlar. Bu institutlar bir butun tizimga jamiyat manfaatlarini qondirishga ma’sul bo’lgan sotsial ro’llarni ifodalaydi; 5. An’anaviy sotsial institutlar. Bu sotsial institutlar odat, marosimlar va karindosh-urugchilik tomonidan qat’iybelgilangan normalar bilan bog’liqdir; 6. Madaniy sotsial institutlar. Din, san’at, adabiyot bilan bog’liq muassasalar. Institutsional sotsiologiyada sotsial institutlarning bajaradigan asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: a) jamiyat a’zolarini takror ishlab chiqarish. qaytadan tiklash; b) sotsializatsiya (individga ijtimoiy ahamiyatli bo’lgan qadriyat va normalarni yetkazishning turli xil shakillari); v) ishlab chiqarish va taksimot;

g) tartibga rioya qilish va ahloqni saqlab turish. Jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi unga mos bo’lgan muayyan sotsial institutlar amal qilinishi taqozo etadi. Xozirgi zamon sivilizatsiyasi tomon qadam tashlayotgan mustaqil mamlakatimizda yangi makomga monand bo’lgan sotsial institutlar shaqllanishi jarayoni ro’y bermoqda. Bular iqtisodiy soxada - bozor iqtisodiyoti amal qilishiga xizmat qiladigan sotsial institutlar; Siyosiy soxada - demokratik xokimiyat turli buginlari faoliyatini ta’minlovchi sotsial institutlar; hamda jamiyat barcha jabhalarida yangi jamiyat tarziga xozirlovchi turli xil sotsial institutlardir. Prezident I. Karimov izchil tadbiq qilayotgan konsepsiyaga muvofiq yangi sotsial institutlar an’anaviy sotsial institutlarga mutlaqo qarama-qarshi qo’yilmasdan, balki jamiyatimizning o’tmishi, xozirgi kuni va kelajagi vorisligini ta’minlashga xizmat qiladigan, jamiyatdan begonalashmagan, mamlakatimiz mintaqasiga mos keladigan sotsial institutlar faoliyatiga yo’l ochib berilmoqda. Sotsial tashkilotlar, ularning tarkibi va asosiy elementlari. Sotsial institutlar singari sotsial tizim amal qilishini ta’minlaydigan ijtimoiy strukturaning asosiy “xujayra”laridan biri sotsial tashkilotlardir. Sotsial institutlardan farqli ravishda, sotsial tashkilotlar odamlarning ish jarayonida muayyan vazifalarni bajarishdagi ixtiyoriy yoki majburiy uyushmasi tushiniladi. Tashkilot a’zosi bo’lgan odamlarning manfaatlari umumiyligi tashkilotning ideal xoliga ega, tashkilotning maqsadi uning barcha a’zolari maqsadi bilan muvofiq kelishi ko’zda tutiladi. Sotsial tashkilotni boshqa sotsial guruhlashuvlardan farqi - uni tashkil etuvchi individ qat’iyravishda muayyan sotsial ro’l va pozitsiyalarni ijro etishlaridadir. Jamiyat sotsial tashkilotlarni turli xildagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va g’oyaviy maqsadlarga erishish vositasi deb qaraydi. Sotsial tashkilotlar individlarning extiyoj va manfaatlarini ma’lum bir qat’iyme’yorda qondirilishiga xizmat qiladi. Bu me’yor odamning mazkur sotsial tashkilotda qabul qilingan sotsial norma va qadriyatlardan kelib chiqadigan ijtimoiy maqomi bilan belgilangan bo’ladi.

G’arb sotsiologiyasida sotsial (ijtimoiy) tashkilotlarni tatqiq qilishda, ularning psixologik qonuniyatlariga ko’proq e’tibor beriladi. Masalan: M.P. Blau, G. Zimmel sotsiologik nazariyalarida ijtimoiy tashkilotlardagi sub’ektning hulqi va motivini psixologik asosda tushintirishga asoslaniladi. Amerikalik mashxur sotsiolog J. Xomansning ijtimoiy tashkilotlarni tatqiq qilishdagi sotsiologiya, psixologiya va pozitiv mantiqka asoslanish zarurligi to’g’risidagi fikri, xozirgi davrda nazariy jihatdan sotsiologiyani rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. T. Parsonsning tarkibiy funksional tahlilsotsiologik maktabida ham ijtimoiy tashkilotlarni o’rganishda, jamiyat xayotidagi ijtimoiy tartib, “ijtimoiy muvozanat”ni saqlashda psixologik iqlimni o’rganishga asosiy e’tibor qaratiladi. Yana bir Amerikalik sotsiolog D. Bell universitet, institutlar ijtimoiy tashkilotlarning markaziy o’rinlarini egallaydi, deb ko’rsatadi. Uning maorif va fan ijtimoiy progressni ta’minlovchi asosiy institutlar hisoblanadi, degan fikri xozirda bir qator ilg’or davlatlar tajribasida isbotlandi. Sotsiologiyadagi maxsus yo’nalish sotsial tashkilotlar nazariyasiga ko’ra ikki xil: rasmiy va norasmiy tashkilotlar ajratiladi, har qanday rasmiy tashkilot maxsus ma’muriy apparatga ega bo’ladi. Bu ma’muriy apparatning asosiy vazifasi - tashkilot mavjudligini ta’minlash uchun uning a’zolari faoliyatini muvofiqlashtirishdir. Bunday tashkilot a’zolariga vazifa (funksiya)ni bajarish nuqtai nazaridan qaraladi. Bunday individ birinchi navbatda shaxs emas, balki maxsus sotsial ro’lni ijro etuvchi tashkilotning bulagidir. Tashkilot nechogik murakkab va katta bo’lsa ma’muriy apparat ham shu darajada murakkab vazifalarni bajaradi. Har bir tashkilot muayyan darajada byurokratlashgan bo’ladi. Tashkilotning byurokratlashuv darajasi ma’muriy muammolarni hal qilish uchun sarflanadigan kuchlar bilan tashkilot maqsadiga erishish uchun sarflanadigan kuchlar miqdorlarining nisbatiga bog’liqdir. Ayrim xollarda ma’muriy maqsadlar tashkilotning asl maqsadlrini mutlaqo chetlashtirishlari ham mumkin. Bunday xol tashkilotni jamiyatga emas, balki, o’z-o’ziga xizmat qilishiga “beparvolikka” olib keladi.

Sotsial tashkilotlarda qat’iy byurokratik tamoyillarga asoslangan tashkiliy iyerarxiya (tashkilot a’zolarining bir-birlariga nisbatan bosqichma-bosqich rasman tobelikda bo’lishlari) munosabatlardan tashqari norasmiy munosabatlar ham mavjuddir. Bu munosabatlar qat’iyma’muriy qoidalar tizimi sharoitida tashkilot samaradorligini oshiradi va quyidagi ijobiy vazifalarni bajaradi: ish vazifasiga ko’ra bo’ysinuvchi individlar va mansabdor shaxslar o’rtasida vujudga kelishi mumkin bo’lgan ziddiyatlarni yumshatadi, tashkilot a’zolarini birdamligini mustaxkamlaydi, shaxsiy qadr-qimmatxissini saqlab qoladi. Sotsiologiyada tashkilotni tahliletishda uch asosiy yondashuvni ajratib ko’rsatish mumkin: ratsional, tabiy va neoratsional yondashuvlar. Ratsional yondashuv nuqtai nazaridan tashkilot “asbob” aniq quyilgan maqsadlarga erishish vositasi deb qaraladi. Tashkilot bu holda bir-birlarini almashtirishlari mumkin bo’lgan, lekin bu bilan tashkilotning butunligini, yaxlitligini daxl etmaydigan alohida mustaqil bo’laqlar yig’indisi, majmui deb qaraladi. Ratsional yondashuv ko’p xollarda tashkilotda mavjud bo’lgan norasmiy munosabatlarni inobatga olmaydi. Ratsional yondashuvdan farqli o’laroq. Tabiiy yondashuv tarofdorlari tashkilotni “tabiy butunlik”, o’ziga xos organizm sifatida o’rganadilar. Bu organizm uchun tabiy o’sish, o’z mavjudligini davom ettirishi va tizim muvozanatini saqlab qolishga intilish xosdir. Bu nuqtai nazarga ko’ra tashkilot quyilgan maqsadlariga erishgandan keyin ham o’z mavjudligini davom ettirishi mumkin. Asosiy vazifa tashkilotdagi muvozanatni ta’minlashdir. Tashkilotga tabiiy yondashuvda norasmiy munosabatlarga ko’proq e’tibor beriladi. Har ikki yondashuvning ijobiy tomonlarni kushishga intilish natijasida yangi yondashuv - tashkilotning neoratsional modeli vujudga keladi. G’arb sotsiologiyasida Blau, Gouldner va boshqalar ratsional va tabiiy yondashuvni kushishni, tashkilotdagi ratsionallik va norasmiy munosabatlarni uygunlashtirishni yo’qlab chiqishdi.

Sotsial tizimlar va ularning asosiy xususiyatlari. Sotsial institutlar, tashkilotlar va ijtimoiy hodisalar turli xil o’ziga xos kesishmalarda sotsial tizimni tashkil etadi. Odatda tizim deyilganda bir-birlari bilan o’zaro aloqada bo’lgan va muayyan butunlikni tashkil etuvchi, alohida tarzda tartiblashgan elementlar majmui tushuniladi. Sistemali yondashuvning asosiy vazifalaridan biri ob’ekt to’g’risidagi barcha bilimlarni bir butun sistemaga keltirishdir. Sotsial tizimlar formatsion, madaniy, individual-shaxsiy sifat va darajalarida kurilishi mumkin. Formatsion yondashuvda jamiyatda ishlab chiqaruvchi kuchlar va iqtisodiy munosabatlar sotsial, mafkuraviy va siyosiy munosabatlar sotsial, mafkuraviy va siyosiy munosabatlardan iborat tabiiy-tarixiy bir butun sistemadir. Sotsial tizimlarning murakkab iyerarxiyasi mavjud. Jamiyatning o’z butunligi sifatida eng katta tizim hisoblanadi. Uning iqtisodiy, sotsial, siyosiy va mafkuraviy kabi muhim ost tizimlari mavjud. Boshqa ost tizimlar - sinflar, etnik va xokazolardir. Sanab utilgan ost tizmilar o’z navbatida bir qancha boshqa tizimlardan iboratdir. Sotsial tizimlar ko’p xollarda bir-biri bilan “kesishgan” bo’ladi, aynan bir individlar turli xil tizimlar elementi bo’lishi mumkin. Ularning har bir bosqichlari bilan aloqada yoki ulardan mustasno ravishda nisbiy mustaqildir. Sotsial tizim qonuniyatlari uning ichki atributidir. Bu qonuniyatlarni tizimga ta’sir ko’rsatuvchi qandaydir asosiy omil deb qarash mumkin emas. Sotsial aloqadorlik qonuniyati - bu mazkur sotsial tizim va uning tuzilishi qonuniyatidir. Muayyan sotsial tizim almashuvi bir vaqtning o’zida tegishli sotsial aloqadorliklarning almashishi hamdir, chunki ular sotsial tizim vujudga kelishi bilan paydo bo’ladi va sotsial tizim tarkalishi yoki o’zgarishi bilan to’xtab qoladi. (Individning o’zi yashab turgan sotsial tizim qonunlariga bo’ysinmasdan iloji yukdir). Sotsial tizim qonuniyatlari individ xayoti-faoliyatini belgilab beradi. Individ u yoki bu tarzda sotsial sistema norma va qadriyatlarni qabul qiladi, ijtimoiylashadi. Uning faoliyati ijtimoiy belgilangandir.

Shu bilan birga faoliyat ko’rsata olishlikning bir qancha varianlari ham mavjud bo’lib, ular orasidagi o’ziga ma’qulini tanlab olish mumkin. Sotsial tizimlar xillarini ko’rsatish ir muncha shartlidir. Sotsial tizimni u yoki bu mezon asosida ajratish sotsiologik tadqiqot vazifasi bilan belgilanadi. Aynan bir xil sotsial tizim (masalan, oila) teng ravishda ham sotsial na’zorat tizimi, ham sotsial institut, ham sotsial tashkilot sifatida qaralishi mumkin. Bizning xozirdagi mavjud jamiyatimizni sotsial tizimning muayyan qoqret shaqli sifatida. Uning funksianal va rivojlanish qonuniyatini, har bir bo’lakchalarining o’ziga xos tamoillarini, o’zaro munosabatlarini ilmiy jihatdan o’rganib, tugri boshqarish muhim ahamiyatga egadir. Chunki o’z vaqtida keyingi oqibati oldindan sotsiologik asosda tahlilqilinmagan va oldi olinmagan nuksonlar jamiyat taraqqiyotida salbiy asoratlar qoldiradi. Sotsiologiya tarixida jamiyat o’z ijtimoiy extiyojlarini qondiruvchi kishilar birligi sifatida tushuniladi. Shu bilan birga jamiyat ayrim kishilarning birligigagina emas, balki ijtimoiy munosabatlar majmuasi hamdir. Sotsiologiya ijtimoiy tizimlarning rivojlanishi va funksional qonuniyatlari, harkatlantiruvchi kuchlarini o’rganuvchi fandir. U turli ijtimoiy hodisalar, jamiyat va tabiat o’rtasidagi aloqalarni, shuningdek, shaxs, kishilarning ijtimoiy hulqi. uning jamiyatlari va rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Xozirgacha jamiyat xayotini sotsiologik jihatdan tatqiq qilish asosan, ikki yo’nalishda rivojlanib keldi. Birinchi yo’nalish: O.Kontdan fransuz sotsiologi E.Dyurkgeym orqali rivojlantirilgan elemenlar amerikalik olim T.Parsonlarning psixologik ta’limoti. Bu yo’nalishda ijtimoiy tizim o’zgarishi tashqi kuchlar ta’siri orqali tushuntirilib, ko’proq psixologik kishilarga e’tibor berilgan. Ikkinchi yo’nalish: marksistik sotsiologik ta’limot bo’lib, unda ijtimoiy tizim ichki ziddyatlar asosida, ichki kuch ta’siri orqali tushuntirilib materialistik mohiyatga ega bo’lgan moddiy munosabatldarning belgilovchi ro’liga asosiy e’tibor qaratilgan. G’arb va amerika sotsiologiyasida ijtimoiy tizimning muhitidagi “muvozanatini” saqlashga asosiy e’tibor beriladi.

O.Kont va E.Dyurkgeym sotsiologik kurashlarga asoslanib, jamiyatning bir butunligi uning “ijtimoiy muhitidagi doimiy muvozanati” ichki va tashqi ta’sirini muvofiqlashtirish sotsiologiyaning asosiy vazifasi qilib belgilangan. Umuman, ijtimoiy tizim tarkibidagi o’zgarish va integratsiya sifatidagi parsolening funksional sotsiologik ta’limoti muvozanat to’g’risidagi nazariyasidir. Marks sotsiologiyasida esa ijtimoiy tizimlarning o’zaro ziddiyatlilik harakteri “muayyan muvozanatdan og’ish” emas, balki ularning (ijtimoiy tizimlarning) tarkibiy tuzilishi mohiyati qonuniyatli ikki rivojlanishning zaruriy natijasidir. Ijtimoiy tizimlar mohiyatini bunday tushunish-jamiyatda ichki ijtimoiy ziddiyatlar (konfliktlar) sinfiy kurashlar ro’y berilishi va ular jamiyat rivojining asosini, mohiyatini belgilashni anglatadi. Marks va Engelsning “Xozirgacha utgan jamiyat tarixi-sinflar kurashi tarixidan iboratdir” - degan iborasi fikrimizning dalilidir. Har ikki ta’limot ham jamiyat xayotidagi muhim belgilrani o’zga mujassamlashtirgan. Sotsiologik amaliyot funksional o’zgarishlarsiz, evomotsiyasiz, revomotsiya tushunchasi bilan, funksional munosabatlar taxlilstz ijtimoiy tizimlar rivojlanishini faqat ziddiyat va konfliktlar orqali asoslashga urunuvchi ta’limot jamiyat xayotini bir tomonlama o’rganishga olib kelishini ko’rsatmoqda. Burjua sotsiologiyasi nomi bilan atalgan g’arb, sotsiologik ta’limotida ham o’ziga xos ijobiy jihatlar bilan bir qatorda ijtimoiy tizimlar rivojlanishining ichki ziddiyatli xususiyatlarini hisobga olmaslik ham jamiyatni bir tomonlama tushuntirshga olib keladi. “Jamiyat xayotining inustrlashuvi ob’ektiv ravishda,qaysi ijtimoiy tizim”lar bo’lishidan qat’iynazar, ijtimoiy anarxiyaning bir xil (yagona)tipiga olib boradi degan amerika sotsiologlarining fikri xozirgi tarixiy rivojlanish amaliyotida ta’kidlanmoqda. Ijtimoiy tizimlarning rivojlanishi tabiiy - tarixiy jarayon tarzida boradi. Har bir ijtimoiy tizim boshqasining, yuqori darajadagi tizimining tarkibiga kiradi. O’zi esa quyi, kichik tartibdagi tizimlarni o’z tarkibiga oladi. Jamiyat xayotida biron-bir ijtimoiy tizim alohida ravishda, boshqalaridan, ijtimoiy muhitdan ajragani holda yashiy olmaydi.

Har bir ijtimoiy tizim o’zgarmas va abadiy emas. Ular tarixiy taraqqiyot davomida doimo o’zgarib, rivojlanib boradi. Ichki, tashqi funksional va ziddiyatli munosabatda bo’ladi. Har qanday ijtimoiy tizim o’zining tarkib topish rivojlanish, gullab yashash va tanazzulga ega bo’ladi. Ijtimoiy tizimlarga tarixiylik xos bo’lib, tarkibidagi element va mayda tizimlarning o’zaro aloqadorligi - ularning rivojlanish mixiyatini belgilaydi. Tashqi o’zaro aloqadorlik ham ijtimoiy tizimlar aro munosabatlar asosini tashkil qiladi. Aloxida olingan inson va jamiyat xayotidagi barcha ijtimoiy jarayonlar tizimi o’rtasidagi munosabatlar o’zaro iorarxik tuzilishga egadir. O’zaro iorarxik tuzilish ularni boshqarish imkonini beradi. Ijtimoiy tizimlar maqsadga yunalganligi, moslashuvchi, o’zni katta tiklash, funksional va rivojlanish kabi o’ziga xos xususiyatlarga ega. Har bir ijtimoiy tizim tashqi ijtimoiy muhit bilan doimiy aloqadorlikda bo’ladi. Kishilar, ijtimoiy voqelik, jarayonlar va g’oyalar ijtimoiy muhit elemenlari sifatida namoyon bo’ladi. Xozirgi ijtimoiy yangi munosabatlarning tarkib topishi jarayonida ijtimoiy muhitni sotsiologik jihatdan tahlilqilish ilmiy muhim ahamiyatga egadir. Ijtimoiy tizimlar o’zgarish ijtimoiy vazifalari, funksiyalari bilan o’zaro farq qiladi. Ular muayyan iqtisodiy - siyosiy ahloqiy va boshqa qonuniyatlar asosida faoliyat ko’rsatadilar. Parsons fikriga ko’ra, ijtimoiy tizim, eng avvalo faoliyatli tizimdir. Masalan, iqtisod, siyosat, huquq kabi o’zaro ta’sirda buluvchi ijtimoiy tizimlar ahloqqa ma’naviyatga faol ta’sir ko’rsatadilar. Har qanday ijtiomiy tizimlarda ikki tipdagi: funksional va rivojlanish qonuniyatlariga amal qiladi. Ularning funksional va rivojlanish xususiyatlari ikki omil - ichki va tashqi omillar bilan belgilanadi. Ichki omillarga: tizim va uning komponantlari, komponantalrining o’zaro munosabatlariga kiradi. Tashqi omillarga: ijtimoiy tizimlarning tashqi muhit bilan aloqadorligiga kiradi.

Ijtimoiy tizimlarning tashqi muhit bilan o’zaro aloqadorligi ularning asrsiy mavjudlik va yashash sharti hisoblanadi. Tashqi ijtimoiy muhit muvozanatini soklashi va o’zgarishini hisobga olish - ijtimoiy tizimning funksional o’zgarishi va rivojlanishi sotsiologik tatqiq qilishdan birinchi darajali ahamiyatga ega. Demak, sotsiologiyada ijtimoiy tizimlarni ichki va tashqi jihatdan tashkil qilish maqsadga muvofiqdir. Jamiyatning moddiy ishlab chiqarish jarayoni sotsiologiyada ijtimoiy tizim sifatida olib qaraladi. Moddiy ishlab chiqarish tizimi - ijtimoiy xayot sotsial bo’lib, kishilarning moddiy ne’matlar ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liqdir. Moddiy ishlab chiqarish, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlaridan tashkil topadi. Moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning iqtisodiy asosi bo’lib, iqtisodiyot bilan bog’liq bo’lgan barcha tizimlar va ular o’rtasidagi munosabatlarni o’z ichiga oladi. “ Siyosiy tizim” - jamiyatni boshqarish bilan bog’liq bo’lgan tizim hisoblanadi. Bu tizim tarkibiga barcha siyosiy tashkilotlar, davlat, huquqiy organlar (sud, proko’ratura, militsiya, kamokxona va boshqalar), siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va ular bilan bog’liq bo’lgan siyosiy munosabatlar kiradi.

Adabiyotlar: 1. Bekmurodov M.B.Sotsiologiya. A.Qodidriy nomidagi halq merosi nashriyoti. T. 2002 y. 2. Entoni Giddens. Sotsiologiya. T. Sharq. 2002 y. 3. Lavriyenko V.N.Nartov N.A. Osnovi sotsiologicheskix znaniy. VUZ. (Sotsiologiya) - M.:1995 4. Biryukova A.O. O predmete sotsiologi kak obshey nauki ob obshestve. Sotsiologicheskiye issledovaniya. 1991 №5. 5. Radugin A.A. Radugin K.A. Sotsiologiya 1995. 6. Aliqoriyev I.S. Umumiy sotsiologiya. 1999.

Похожие

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Oila va nikoh sotsiologiyasi

Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi

Nikoh va oila sotsiologiyasi

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni