Oila va nikoh sotsiologiyasi - Социология - Рефераты

Oila va nikoh sotsiologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

18.9912109375 KB

Oila va nikox sotsiologiyasi Reja: 1. Oila sotsiologiyasi va uning ijtimoiy, siyosiy, xukukiy manbalari. 2. Oilaning asosiy vazifalari, tarixiy shakllari xamda, millatlararo nikoxlar. 3. O’rta Osiyoda oila, nikox munosabatlari, hamda millatlararo nikohlar. 4. O’zbekistonda oila-nikox munosabatlarini rivojlanishning ijtimoiy – siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va ma‘naviy asoslari.

Oila sotsiologiyasi – sotsiologiyaning asosiy yunalishlaridan bulib, bu fan oilani nigox asosida tashkil topgan, jamiyat tarakkiyotida muxim ijtimoiy vazifalarni bajaruvchi soxnal ijtimoiy sifatida urganadi. Oila sotsiologiyasining aloxida uz vazifalari muvjuddir. Ularga jamiyat tarakkiyoti davomida oilaning paydo bulishi rivojlanishi va mavjudlik konuniyatlarini urganish, oilaning moxiyati va faoliyatini uzgarib borishini aniklash, nigox va oila turlari evolyutsiyasini urganish, oila tashkil topishi va tarakkiyotida avlodlarning uzaro ta‘sirini aniklash, oila tarbiyasi, oilaning rekrnativ faoliyatining va oila xukukining ijtimoiy moxiyatini ochib berish , mexnat taksimotida oila urnini urganish kabilar kiradi. Oila sotsiologiyasi oilaning tabiiy biologik nigox karindoshlik ma‘naviy iktisodiy va xukukiy munosabatlar asosida insonlarni biriktiruvchi jamiyatning kichik bir bulagi sifatida urganar ekan, uning jamiyat bilan uzaro boglikligini asosiy e‘tiborini karatadi. Chunki jamiyat tashkil topishida uning davomiyligi ta‘minlashda oila asosiy ijtimoiy demografik manba xisoblanadi. Oila orkasida asosini erkak va ayol urtasidagi nigox birligi tashkil etadi. Insonning dunyoga kelishi, yangi avlod paydo bulishi, avlodlar almashuvi asosi oilada sodir buladi. Farzand tugilib, voyaga yetib, shaxs sifatida shakllangunga kadar lozim bulgan barcha ta‘lim, tarbiya oila muxitida beriladi. Insonning ota-ona, karishdosh-urugchilik , kadriyatlarga, atrof- muxitga va tabiatga bulgan munosabatlari dastlab oilada shakllanadi. Shu bilan birga oila urf- odatlarini, karindoshlarni avloddan- avlodga yetkazuvchi sotsial instittut xisoblanadi. Oila fakatgina erkak bilan ayol munosabatlargina emas, er bilan xotin, ota- onalar bilan bolalar munosabatini ifodalaydi. Oila jamiyat bagrida tashkil topdi, tarakkiy etib borar ekan, uzi xam ana shu jamiyatning akichik bir bulagi sifatida namoyon buladi. Jamiyatdagi ijtimoiy- iktisodiy munosabatlar oila tarakkiyotiga ta‘sir etadi. Oiladagi ta‘lim tarbiya xususiyatlari ega jamiyatda uz aksini topadi. Shuning uchun xam oila va jamiyat uzaro boglik xolda tarakkiy etib, rivojlanadi. Oila tarakkiyoti 3 yunalishda tanlashga maksadga muvofikdir. Oila demografik tarakkiyoti. Oila ijtimoiy tarakkiyoti. Oila iktisodiy tarakkiyoti. Oilaning demografik tarakkiyoti esa oila a‘zolarining ma‘lumliligi darajali, ijtimoiym mavke salomatligi borasida uzgarishi, xamda ularning ta‘lim- tarbiya, urf-odat, fan va madaniyat tabiatda va jamiyatga bulgan munosabatlarini takomillashib borishidir. Oilaning ozik- ovkat, kiyim-kechak, uy joy va boshka yashash uchun zarur bulgan narsalar bilan ta‘minlash darajasining uzgraib borishi uning iktisodiy tarakkiyotini belgilaydi. Kurinib turibdiki, oila uz moxiyati bilan jamiyat xayotida turli kirralarni aks ettiradi. Shuning uchun xam oila kator fanlarning urganish mavzusidir. Bularga etpografik, demografik, psixologik, pedagogik, tibbiyot, xukuk, iktisodiyot, tarix va sotsiologiya fanlari kiradi. Ular oila vazifalarini va tarakkiyot yunalishlarini aloxida tomonlarini urganadilar. Masalan, iktisodiyot oila jamiyat tarakkiyotida iste‘molchi gurux sifatida urgansa, etnografiya oiladaga urf-odatlar kadriyatlarni etnik kurganadi,

demgrafiya esa asosiy ee‘tiborni oilaning eng muxim vazifasi bulishi avlod davomiyligini ta‘minlashda karatadi. Oila sotsiologiyasi esa yukorida kayd etilgandek oilani jamiyat tarakkiyotida muxim vazifalarni bajaruvchi sotsial institut sifatida urganadi. U uz tarakkiyoti davomida oilani urganuvchi barcha fanlar olib borgan tadkikot natijalardan keng foydalanadi va ular bilan uzviy boglik xolda rivojlanadi. Ma‘lumki, oila paydo bulgandan to xozirgi davrga kadar uning turli va ijtimoiy- demografik tarkibi mantazam uzgarib bordi. Oila turlari va tarkibida sodir bulgan uzgarishlar va ularni ta‘sir etuvchi omillarini jamiyat tarakkiyotini xar bir boskichlari uchun aloxida urganish xamda oila psixologiyasini muxim vazifalaridan xisoblanadi. Oila sotsiologiyasi maxim vazifalardan xisoblanadi. Oila sotsiologiyasi asosiy yunalishlaridan biri oilaning moxiyati va faoliyatini urganishdir. Oila moxiyatini uning faoliyati, ya‘ni u bajargan vazifalar bilan belgilanadi. Ularga avlod yaratish vazifasini (jamiyatni davom ettiruvchi avlod yaratish, inson zotini davom ettiruvchi ijtimoiy vazifasi (oiladagi farzandlarni tarbiyalash, ularni uzaro tabiatga , jamiyatga bulgan munosabatlarini shakllantirish, oilak a‘zolarining dam olish va salomatligini tiklash); iktisodiy vazifasi (oila a‘zolarini ozik – ovkat, kiyim-kechak va boshka yashash uchun zarur bulgan vositalar bilan ta‘minlash) kiradi. Oila sotsiologiyasi oila vazifalarini turli tarkibiy davrlarga, ijtimoiy guruxlarda, xalklarda, davlatlarda bajarilishi omillariva xususiyatlari oila vazifalariga bulgan munosabatlarni xam atroflicha urganadi. Oilaning eng muxim vazifasi bu farzandlarning tugilish, ya‘ni jamiyat davomiyligi ta‘minlovchi yangi avlod yaratishdir. Tugilish dunyodagi turli xalklarda turli kursatkichlarga ega. Yer shari buylab tugilishning uzaro fark kilishi avvalo mamlakat axolisining moddiy va madaniy turmush darajasi, asrlar davomida shakllanib,saklanib kolgan urf- odatlarga, diniga boglikdir. Bulardan tashkari tugilishga axolining jinsiy yoshi buyicha taksimlanishi, nigox va ajralish jarayonlari, tibbiyotning rivojlanish darajasi shuningdek xar bir davlat tomonidan olib borilayotgan demografik siyosat xam ta‘sir etadi. Yukorida akeltirilgan ma‘lumotlar ta‘siri oilaning bolaga bulgan talabi, jamiyatning bolaga bulgan talabi uzgarib boradi. Oila sotsiologiyasi jamiyat tarakkiyotining xar bir boskichlarida, dunyoga barcha xalklar va davlatlar mikyosida tugilishning uzgarib borishiga oilaning bolaga bulgan extiyojiga ta‘sir etuvchi omillarning, axolining turli demografik va ijtimoiy guruxlarning xamda er- xotinning oilada farzandlar mikdoriga bulgan munosabatlarini sotsiologik tadkikotlar utkazish yuli bilan aniklanib beradi. Oilaning bugungi shaklida oila a‘zolari bir- birlari bilan umumiy turmush, iktisodiy- mulkiy, ma‘naviy- xukukiy, psixologik munosabatlar, uzaro javobgarlik xis tuygulari bilan boglanib turadilar. Oilada xar bir oila a‘zolarining uz ijtimoiy urni bordir. Ma‘lumki oilaning asosini – yadrosini er-xotin tashkil etadi. Oilada er-xotin, uzi yoki farzandlari bilan istikomat etishidir. Undan tashkari oilada er-xotin farzandlari bilan birga ularning ota-onadari, aka-ukalari va boshka karindosh uruglari xam birga yashashlari mumkin. Oila muxiti, uning jamoatda tutgan urni

oila a‘zolariga, ularning xulk-atvorlariga bevosita boglikdir. Ayniksa oila muxitida ayolning urni aloxida axamiyati kasb etadi. Shuning uchun xam oila a‘zolarining oilaga, atrof- muxitga va uzaro munosabatlarini urganish xam oila sotsiologiyasining vazifalaridan biridir. Oilaninsh tashkil topishi, shakllanishi va rivojlanishida demografik vazift muxim axamiyatga egadir. Oilaning ijtimoiy demografik tarkibi va unga t ta‘sir etuvchi ijtimoiy omillarni urganish xam oila sotsiologiyasi urganadigan muxim masalalardan xisoblanadi. Oilaning ijtimoiy- demografik tarkibi deganda, oilada yashab kelayotgan kishilarning nigox kondoshlik-karindoshlik munosabatlari, ijtimoiy guruxlari va mikdori asosida turlarga bulinish tushuniladi. Oilaning eng kup tarkalgan ijtimoiy, turli tuman oddiy oila bulib, unda er-xotin nigoxga karamagan, ya‘ni turmush kurmagan farzandlar bilan yashaydi. Agar birorta farzand turmush kurib, shu oilada birga yashasa, unda bu oila kengaygan yoki murakkab oilaga aylanadi. Murakkab oilada ikki yoki undan kup oilalar 3 va undankup avlod vakillari istikomat etishadi. Ana shunday xolatlarni xisobga olgan xolda sobik SSSR tarkibiga kirgan barcha respublikalarda, jumladan Uzbekistonda xam oilani kuyidagi turlarga bulib urganiladi: 1.Er-xotin bolalari bilan yoki bilasizyashaydigan oilalar. 2) Er-xotin, bolalari bilan yoki bolasiz, ota-onalarning fakat bittasi bilan yashaydigan oilalar.3) Er-xotin, bolalari yoki bolasiz, ota - onalarning fakat bittasi (yoki ularsiz) va boshka karindoshlari bilan yashaydigan oilalar. 4. ikki yoki undan ortik oddiy oila (nigox juftlari) bolalari bilan yoki bolasiz, ota-onalarning biri (yoki ularsiz) va boshka karindoshlari bilan (yoki ularsiz) yashaydigan oilalar: 4. Ona va bolalar bilan yashaydigan oilalar; 6.Ota va bolalar bilan yashaydigan oilalar. 7. Ona- bolalar va onalar (yoki otaning) ota- onalaridan biri yashaydigan oilalar. 8. Ota – bolalar, otasining ( yoki otasining) ota-onalaridan biri bilan yashaydigan oilalar. 9. Boshka oilalar. Oila uning a‘zolarining ijtimoiy guruxlariga karab xam turlarga bulinadi: Oila a‘zolari bir xil ijtimoiy guruxga mansub oilalar. turli guruxga mansub oilalar. Oilalarning usha oila a‘zolari mikdoriga karab turlarga bulinishi uning demokrafik tarkibini tashkil etadi. Uuzbekiston uchun shartli ravishda oilaning 3 ta demografik turga ajratish maksadga muvofikdir. Kichik oilalar 2-4 kishi istikomat etuvchi oilalar. Urta oilalar 5-6 kishi istikomat etuvchi oilalar. Katta oilalar 7 va undar ortik kishilar istikomat etuvchi oilalar. Oila sotsiologiyasini urganadigan navbatdagi demografik jarayon bu nigoxdir. Ma‘lumki, oila nigoxdan boshlanadi. Nigox jamityat tarakkiyotining ma‘lum boskichiga paydo buldi va kator ijtimoiy-iktisodiy omillar, din, urf-odatlar, kadriyatlar ta‘sirida shakllanib boradi. Nigox va uning turlari, tarixiy evolyutsiyasi, uning turli xalklar ijtimoiy guruxlar, xududlar buyicha xususiyatlari, nigox konuniyatlarini, oilada mexnat taksimoti va yoshlarni nigoxga psixologik, iktisodiy tomonidan tayyorlash va axolini nigoxga bulgan munosabatlarini urganish xam oila sotsiologiyasidai muxim axamiyatga egadir. Oila tarkibida xamda rivojlanishiga bevosita ta‘sir etuvchi demografik omillardan yana biri- nigoxning bekor etilishi, ya‘ni ajralishlardir. Ma‘lumki,

oilada er-xotinning ajralishi birinchi navbatda oilaning tarkibiga ta‘sir etadi. Oila tugal oiladan, tugalmas oilaga aylanadi. Oilada farzandlar tugilishi ma‘lum darajada kamayadi. Bu esa, uz navbatida, oilaning davom ettiruvchi avlod yaratilishiga, oilaning takror barpo bulishiga salbiy ta‘sir etadi. Oila sotsiologiyasi mustaxkamligiga salbiy ta‘sir etuvchi ajralish jarayonini urganar ekan, uning sabablarini turli tarixiy davrlarda, davlatlarda, xalklarda va ijtimoiy guruxlardagi xususiyatldarini ochib beradi. Axoli migiratsiyasi xam oilaning ijtimoiy demografik tarkibiga ta‘sir etuvchi omillardandir. Insonning binr ijtimoiy-iktisodiy muxitdan muxitga utishi (masalan, shaxardan, kishlokka, kishlokdan shaxarga kuchishi), uning oilaga bulgan demografik, ijtimoiy-iktisodiy munosabatlariga ta‘sir etadi. Mu‘lumki, oila paydo bulib to tugagunga kadar bir kancha boskichlardan utadi. Ular oilaning tashkil topishi (nigoxga kirish) birinchi farzandni tugilishi ( farzad kurish faoliyatini boshlanishi), oxirgi farzand tugilishi (farzand kurish faoliyatining tugallanishi), oxirgi farzandni oilali bulishi, oilasini tashkil etgan er yoki xotinni dunyodan kuz yumishi (oilaning tugallanishi). Yukorida keltirilgan jarayonlar oilaning xayotiy davrlari bulib, oila davomiyligiga muntazam kaytarilib turadi. Ushbu davrlarning xar birining uziga xos xususiyatlarini, ijtimoiy – iktisodiy muammolari mavjuddir. Ana shu muammolar xam oila sotsiologiyasining urganish doirasiga mansubdir. Oila sotsiologiyasi- sotsiologiyaning asosiy yunalishlaridan biri bulib bu fan oilaning nigox asosida tashkil topgan jamiyat tarakkiyotida muxim ijtimoiy vazifalarni bajaruvuchi sotsial institut sifatida urganadi. Oila sotsiologiyasining aloxida vazifasi bulib ularga jamiyat tarakkiyotida oilaning paydo bulishi rivojlanishi va mavjudlik konunniyatlarini urganish oilaning moxiyati va faoliyat uzgarib borishini aniklash nigox va oila turlari evolyutsiyasini urganish oila tashkil topish va tarakkiyotida avlodlarning uzaro ta‘sirini aniklash oila tarbiyasi oilaning faoliyatini va oila xukukining ijtimoiy moxiyatini ochib berish mexnat taksimotida oila urnini urganish kabilar kradi. Oila sotsiologiyasi oilaning tabiiy biologik nigox karindoshlik ma‘naviy iktisodiy va xukukiy munosabatlar asosida inrsonlarni biriktiruvchi jamiyatning kichik bir bulagi sifatida urganar ekan uning jamiyat bilan uzaro boglikligi asosida e‘tiborini karatadi. Insonning dunyoka kelishi yangi avlod paydo bulishi avlodlar almashuvi asosan oilada sodir buladi. Farzand tugilib kamolga yetib shaxs sifatida shakllangunga kadar lozim bulgan barcha ta‘lim tarbiya oila muxitida beriladi. Insonning ota-ona karindo- urugiga kariyalarga atrof-muxitga va tabiatga bulgan munosabatlari dastlab oilada shakllanadi. Shu bilan birga oila urf-odatlarini kadriyatlarini avloddan avlodga yetkazuvchi sotsial iinstut xisoblanadi. Oila asosan erkak bilan ayol urtasidagi nikox Birinchi tashkil etiadi. Oila fakatgina erkak bilan ayol munosabatini emas er bilan xotin ota-onalar bilan bolalar munosabatini ifoadalaydi. Oila jamiyat bagrida tashkil topdi tarrakkiy etib boror ekan uzi xam ana shu jamiyatning kichik bir bulagi sifatida namoyon buladi. Jamiyatdagi ijtimoiy – iktisodiy munosabatlar oila tarakkiyotiga ta‘sir etadi. Oiladagi ta‘lim – tarbiya xususiyatlari esa jamiyatda uz

aksini topadi. Shuning uchun xam oila va jamiyat uzaro boglik xolda tarakkaiy etib rivojlanadi. Oila tarakkiyoti uch yunalishda tanlash maksadiga muvofikdir. 1. Oioa demokrafik tarakkiyot. 2. Oila ijtimoiy tarakkiyoti 3. Oila iktisodiy tarakkiyoti Oilaning demokrafik tarakkiyoti deganda oilaning mikdori shakllanishi va demokpafik tarkibi ma‘lum davrlarda uzgarib borishi tushuniladi. Oilaning ijtimoiy tarakkiyoti esa oila a‘zolarining ma‘lumotlilik darajasi ijtimoiy mavkei salomatliligi borasida uzgarishi xamda ularning ta‘lim tarbiya urf odat, fan va madaniyat tibbyot va jamiatga bulgan munosabatlarni takomillashtirishdir. Oilaing ozik ovkat kiyim kechak, uy joy va boshka yashash uchun zarur bulgan sharoitlar bilan ta‘minlash darajasining uzgarib borishi uning iktisodiy tarakkiyotini belgilaydi. Kurinib turibdiki oila uz moxiyati bilan jamiyat xayotida turli kirralarni aks ettiradi. Shuning uchun xam oila kaior fanlarni urganish mavzusi. Bularga etnografik demografik psixalogik pedogogika tabiiy xukuk tabbiyot xukuk iktisodiyot tarix sotsiologiya fanlari kiradi. Ular oila vazifalarini tarakkiyot yunalishlarining aloxida tomonlarni urganadi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 1999 y. 2. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin.1-t. –T.: “O’zbekiston”, 1996 4. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. 3-t. – T.: O’zbekiston 1996 5. Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo’lida. 6-t. – T.: O’zbekiston, 1998 y. 6. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-t. –T.: O’zbekiston 1999 y. 7. Umumiy sotsiologiya. – T.: ToshDU, 1999 y. 8. Mullajonova M.M. Boxodirov O. Hoshimov T. Sotsiologiya fanidan ma‘ruzalar matnlari. – T.: TDIU. 2000 y. 9. www.zionet.uz.tizimli tarmoq

Похожие

Nikoh va oila sotsiologiyasi

Ta’lim sotsiologiyasi. Tarbiya sotsiologiyasi

Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi

Mehnat sotsiologiyasi

Axloq sotsiologiyasi