Демократия “экспорти” тушунчаси мохияти ва мазмуни - Социология - Рефераты

Демократия “экспорти” тушунчаси мохияти ва мазмуни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

166.5 KB

Демократия “экспорти” тушунчаси моҳияти ва мазмуни Режа: 1. Жамият ривожланишида демократиянинг универсал модели мавжуд бўлмаслигининг ижтимоий-фалсафий масалалари. 2. Демократия “экспорти” ва унинг миллий манфаатлар ва геостратегик мақсадлар билан ўзаро боғлиқлиги. 3. Демократияни “экспорт” қилишнинг воситалари, манбаалари ва намоён бўлиш шакллар

Жамият ривожланишида демократиянинг универсал модели мавжуд бўлмаслигининг ижтимоий-фалсафий масалалари. Демократиянинг барча давлатлар учун мутлақ умумий универсал модели бўлиши мумкинми, деган саволнинг мазмунида мантиқий ички зиддият мавжуд. Чунки, ҳар қандай модель шартли ҳарактерга эга, универсал модел, айниқса демократик жамият билан боғлиқ бўлган ижтимоий моделнинг бўлиши мумкин эмас. Агар демократиянинг универсал модели экспорт қилинадиган бўлса, унинг коммунизмдан фарқи қолмайди. Коммунизмни экспорт қилиш қандай оқибатларга олиб келгани ҳаммага маълум. Шунингдек, бугунги кунда собиқ иттифоқ ҳудудида узоқни кўра билмасдан, шошма-шошарлик билан амалга оширилаётган моделларнинг ижтимоий ҳаётга салбий таъсирини таҳлил қила туриб А.Очилдиев: “Собиқ иттифоқ ҳудудида амал қилаётган миллий сиёсат моделини таҳлил қиладиган бўлсак, бир томондан, муайян вақтда юзага келган вазиятларни бартараф қилишнинг оқилона йўлини топа олмаслик натижаси ўлароқ намоён бўлаётган конфликтларнинг янгидан авж олишига шароит яратаётган, иккинчи томондан, кўпчиликни ташкил этадиган бошқа миллатлар вакилларини “юмшоқроқ” шаклда, ҳар хил ҳуқуқий актларни қабул қилиш, турли сунъий қийинчиликларни келтириб чиқариш орқали сиқув остига олишга асосланаётган амалиётни яққол кузатишимиз мумкин” 1 , деб ёзади. Шу маънода айтиш мумкинки, бугунги кунда бизнинг мамлакатимизга зўрлаб тиқиштиришга уринилаётган демократиянинг универсал моделлари ҳам юқоридаги собиқ иттифоқнинг айрим ҳудудларида амалга оширилаётган моделларда кўзланган мақсаддан бошқа нарса эмас. Бинобарин, “Биздан андоза олишингиз керак, бизнинг сиёсат – энг тўғри сиёсат”, - деб иш юритиш демократияга мутлақо зид тушунчалардир 2 . 1 А.Очилдиев. Миллий ғоя ва миллатлараро муносабатлар. Т., “Ўзбекистон”, 2004, 65-б. 2 Энг катта бойлигимиз – тинчлик ва барқарорликни асрайлик. Қ.Назаров мухаррирлигида. Т., “Академия”, 2006, 104-б.

Маълумки, жамият тизим сифатида доимий ривожланиш ва такомиллашиш жараёнида бўлади. Унинг ривожланиши хаотик, яъни тартибсиз равишда эмас, балки муайян қонунлар асосида амалга ошади. Демак, ҳар қандай ижтимоий тизим элементларининг ўзаро муносабатлари ва пировард натижада уларнинг индивидуал ривожланиши муайян қонунлар ҳамда қонуниятлар асосида амалга ошади. “Демократик жараёнлар,- дейди Ислом Каримов, - ўз объектив қонуниятлари асосида ривожланади. Уларни ўрганиб бориш, уларга амал қилиш талаб этилади” 3 . Шу нуқтаи назардан қараганда, ижтимоий воқеликка ҳар хил моделларни зўрлаб тиқиштириш мумкин эмас. Чунки демократия ҳар бир давлатнинг турмуш даражасидан келиб чиқиб, ақл-идрокка таянмоғи лозим. Қолаверса, демократиянинг маълум бир меъёрлари бўлса-да, у ҳар бир халқнинг тафаккур тарзи, воқеа-ҳодисаларга муносабати, уни баҳолаш мезони, ўзининг тарихий келиб чиқиши, қадимий анъаналар асосида шаклланган турмуш тарзи ва табиати билан белгиланади. Демак, демократия қандайдир тиқиштирилган моделлар асосида эмас, балки ўзимизга хос бўлган, биз қураётган давлат ва жамият билан бирга шаклланмоғи лозим. Демократиянинг универсал модели мавжуд бўлмаслиги ҳақидаги назария миллий ғоянинг таркибий қисмларидан биридир. Демократияни англаш – шахснинг барча фуқаролар учун зарур бўлган қонунларга тўла риоя этиш, аниқ тартиб-интизомга таяниб яшаш салоҳияти, инсон хақ- хуқуқларини, манфаатларини ҳимоя қиладиган қонунларга итоат этишни тақозо қилади. Биламизки, бунинг акси бўлган ижтимоий тизимда бошбошдоқлик, парокандалик ва таназзул авж олади. Натижада кишиларнинг тўлақонли ҳаёти ва фаолияти учун етарлича шарт-шароитлар мавжуд бўлмайди. Бундан ўз манфаати йўлида фойдаланмоқчи бўлган салбий кучлар демократиянинг маҳаллий халқ турмуш тарзига тўғри келмайдиган моделини тиқиштиришга ҳаракат қиладилар. “Мисол учун, - деб таъкидлайди Ислом Каримов, - ҳозир ҳудди Ироқда бўлаётганидек, яъни маълум бир мамлакатда, 3 И.А.Каримов. Демократия – бош йўлимиз. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилд. Т., “Ўзбекистон”, 1996, 8-б.

айтайлик, “демократия тақчиллиги” мавжуд, ушбу мамлакат халқига ана шу тақчилликдан халос бўлишга ёрдам бериш керак деб ҳисобланади. Бунинг учун катта маблағлар ажратилиб, тегишли кучлар йўналтирилади. Ва бундан кўзланган мақсад – тўнтариш уюштириш ва ана шундай “тақчиллик”ни вужудга келтирган ва авж олдирган раҳбариятни йўқотишдан иборат. Мана шундай ҳолатларда “бахмал ўзгаришлар” технологиялари ишга тушади: аввалги ҳокимият нисбатан тинч йўл билан, қурбонларсиз кетиши, унинг ўрнига бошқа, мазкур технологиялар манфаатларига жавоб берадиган кучлар эгаллаши кўзда тутилади” 4 . Оқибатда уларнинг ҳаёти таҳлика ва ижтимоий буҳронлар остида қолиб ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий муносабатлар издан чиқади. Буни ён-атрофимиздаги мамлакатларда юз бераётган “демократия байроғи” остидаги нохуш воқеалар мисолида ҳам кўриш мумкин. Ижтимоий жараёнлар ва ҳодисалар мураккаб ва ўзгарувчан бўлади. Бундан ташқари, миллий давлатчилик ривожи ва демократик жамият шаклланиши кўплаб маънавий ва маданий қадриятларни ўзида мужассам этади. Шунинг учун ҳозирги замон ижтимоий-сиёсий жараёнларининг динамик ҳарактерга эга эканлиги ҳам универсал ижтимоий моделларнинг мавжуд бўлолмаслигидан далолат беради. Ўзбекистонда шаклланаётган демократик жамиятнинг моҳияти ва мазмуни шундан иборатки, бунда ҳар қандай догмалардан холи шарқона демократия қарор топади. Ҳозирги замон ижтимоий тараққиётининг асосий хусусиятларидан бири – бу мазкур жараённинг мазмун ва мохиятини улардаги туб сифатий ўзгаришлар тенденциясини теран англашнинг ҳаётий заруриятга айланишидир. Жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар жахонда юз бераётган сиёсий манфаатларнинг тўқнашуви билан боғлиқ, шунингдек, инсониятнинг олдида турган кўплаб муаммоларни ечишнинг йўлларини, ижтимоий ўзгаришларнинг моҳиятини ўрганувчи фанлар олдида бугунги кунда нафақат 4 И.А.Каримов. Империя даврида бизни иккинчи даражали одамлар деб ҳисоблашар эди. Ўзбек халқи ҳеч қачон ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд, Т., “Ўзбекистон”, 2005, 136-б.

глобал муаммоларни, балки жамиятнинг хар бир аъзоси кундалик хаётида дуч келадиган, турмуш тарзида рўй бераётган ўзгаришлар моҳиятини ижтимоий-фалсафий таҳлил этиш каби муҳим вазифа турибди Ўзбекистонда инсон ҳақ-ҳуқуқларини рўёбга чиқариш ва уни ҳимоя қилиш ҳамда ҳуқуқий тамойиллар устувор бўлган демократик жамиятни таркиб топтиришда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, мафкуравий жараёнларни бозор муносабатлари қонуниятлари асосида ривожланишини, ижтимоий ҳамкорлик, аҳоли билан давлат ҳокимияти ўртасидаги муносабатлар, нодавлат ва нотижорат ташкилотлар фаолиятининг самарадорлигини ошириш, миллатлараро тотувлик каби омилларни такомиллаштиришни тақозо этмоқда. Ўзбекистоннинг мустақиллик йилларидаги ривожланиши шуни кўрсатмоқдаки, демократия ҳалқимиз тафаккури, ҳаёт тарзига теран илдиз отиб кириб бормоқда. Шу боисдан ҳам, мамлакатимизда истиқомат қилувчи барча миллат вакилларининг маънавий яхлитлигини фақатгтна сақлаб қолиш эмас, балки уни янада такомиллаштириш, ўзликдан чекинмаслик, миллий ғурур ва соф инсоний фазилатларга таяниб фаолият юргизиш асосида истиқболга интилиш сиёсати оғишмай, изчил амалга оширилмоқда. Бундай мухим вазифани бажаришда миллий мафкура, миллий ғоя муҳим аҳамият касб этади 5 . Шу ўринда айтиш мумкинки, ер юзида ягона демократик жамият, демократик тамойиллар ва тарихий бой маданий меросни ўзида мужассам этган миллат ғояси мавжуд бўлмаганидек, демократиянинг ҳам мутлақ универсал модели бўлмаслиги тайин. Дарҳақиқат, демократияни тайёр, мутлақ универсал моделларсиз, миллий ўзликдан, давлат ва ҳалқ манфаатларидан келиб чиқиб шакллантириш мумкин. Зеро, “Демократияни ҳаракатлантирадиган куч – бу инсондир. Демократия фақат халқ ҳокимияти бўлиб қолмай, у ҳар бир инсон, 5 Ш.Тўраев. Демократик жараёнлар ва миллий ғоя. Т., “Маънавият”, 2008, 37-38-бетлар.

ҳар бир жамоа ва бутун халқнинг ўз мамлакати келажаги, ўз тақдири олдидаги масъулияти ҳамдир” 6 . Мамлакатимизда кечаётган демократик ўзгаришларнинг замирида, аввало, объектив зарурият ётади. Яъни демократик жараёнлар, фатал равишда амалга ошмайди. Ижтимоий ҳодиса сифатида Ўзбекистондаги юзага келган демократик жараёнларни бошқариш ва ҳаётга жорий этиш ҳамда уларни ҳимоялаш, муҳофаза қилиш зарурлигини ҳар бир фуқаро тўла англаб етмоғи лозим 7 . Тадқиқотлар шуни кўрсатадмоқдаки, тарихда том маънодаги демократик тамойилларга ва унинг барча элементларига тўла риоя қилган давлатлар мавжуд бўлмаган. Демократия соф, универсал модел сифатида ҳеч қачон мавжуд бўлмаган ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки, демократияни бундай тушуниш унинг ички моҳияти ва мантиғига зиддир. Буюк юнон файласуфи Аристотель таъкидлаганидек: “Соф демократия бу ахлократиядир, ўз навбатида, ахлократия эса жамиятни ҳалокатга олиб борувчи йўлдир”. Шу нуқтаи назардан қараганда, Президентимиз томонидан: “Демократия асли эркинлик дегани бўлса, эркинликни қандай қилиб зўравонлик билан жорий этиш мумкин?” 8 – деган мантиқан изчил қўйилган саволнинг ўзида масаланинг ечими мавжуддир. Демократия ҳақида гап кетар экан, тараққиёт амалиётида синалган бу тузум жамият ва инсон эҳтиёжларини қондиришнинг энг мақбул усули бўлиши билан бирга, маълум камчиликларга ҳам эга. Хусусан америкалик олим С. Хантингтон бу тузумга шундай баҳо беради: “Кўпинча ҳалқларнинг (таъкид бизники) ўз тақдирини ўзи белгилашини ёқлаб гапирилган гаплар қулоққа чалиниб туради. Бунинг маъноси, ҳар бир гуруҳ ўзи ҳоҳлаган йўлдан бориши мумкин, деганидир. Аммо бу, бош-бошдоқликнинг кучайиши, жамият ва давлатнинг парчаланиб кетишига олиб келиши мумкин. Боз устига, демократия бундай муаммоларни ҳал этишга унчалик мосланмаган. 6 Энг катта бойлигимиз – тинчлик ва барқарорликни асрайлик. Қ.Назаров муҳаррирлигида. Т., “Академия”, 2006, 10-б. 7 Ш.Тўраев. Демократик жараёнлар ва миллий ғоя. Т., “Маънавият”, 2008, 38-бет. 8 И.А.Каримов. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т., “Ўзбекистон”, 2006, 13-б.

Демократиялаш ва демократиянинг амал қилиш жараёни жамиятнинг этник, диний ва бошқа гуруҳлари ўртасидаги муносабатларни мураккаблаштириб юбориши мумкин” 9 . Демократия ҳам мавжуд муаммоларни тўлиқ ҳал этиш имкониятига қодир бўлган жараён эмас. Мутлақ демократиянинг бўлиши ҳам асло мумкин эмас. Чунки, мутлақ эркинлик ҳам жамият барқарорлигига, шахс қадр- қимматига салбий таъсир ўтказиши мумкин. Дарҳақиқат, демократия мавжуд жараёнларни изга солиб турадиган универсал восита эмас, шунинг баробарида инсоният шахс ва жамият, шахс ва давлат ўртасидаги муносабатларнинг мукаммалроқ тизимини ҳам кашф эта олгани йўқ. Бинобарин, янгиттан мустақилликка эришган ёки демократия йўлига ўтаётган мамлакатлар учун тараққиётнинг ягона концепцияси ёки андозасининг ўзи йўқ. Демак минтақалардаги жараёнларга баҳо беришда Ғарб мезонларидан эмас, уларга ижодий ёндашган ҳолда мавжуд муаммолар ва шароитларнинг ўзидан келиб чиқиш керак бўлади 10 . Демак, ҳар қандай демократия ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларидаги ривожланиш миллий ғоя, мафкура ва қонунлар асосида амалга оширилади ва жамият, давлат манфаатларига хизмат қилади. Демократиянинг қандай шакли бўлишидан қатъи назар, агар у Ўзбекистоннинг давлат тизими сифатидаги манфаатларига зид бўлса, унда бу демократия эмас, балки ахлократиядир. Шунинг учун ҳам демократик жамиятни белгиловчи қуйидаги мезонларни ишлаб чиқиш муҳим методологик аҳамиятга молик масалалардан бири ҳисобланади. Ижтимоий фалсафа нуқтаи назаридан қаралса, бу мезонларнинг энг муҳими: биринчидан, Ўзбекистон фуқароларининг қонунлар ва қарорлар қабул қилиш жараёнларидан қанчалик ҳабардорлиги; 9 С. Хантингтон. Неуправляемостъ демократии? Демократия 1990-х, Специалъный в ъпус к журнала “ Глобалъные проблемы переходного периода ” , 199 3 , стр . 16. 10 Ф. Низом. Янгиланиш анъанаси. “Маънавият”. Т., 1998, 42-бет.

иккинчидан, қонунчиликнинг икки палатали тизими жорий қилиниши ва унинг ижтимоий-сиёсий ҳаётда фаол иштироки; учинчидан, ҳукумут қарорларининг халқ томонидан назорат қилиниши; тўртинчидан, барча фуқароларнинг давлатни бошқаришда қай даражада иштирок этишидир. Табиийки, демократик жамиятнинг нечоғли демократик йўлдан бораётганлигининг бошқа мезонлари ҳам мавжуд. Аммо юқорида қайд этилганлар бугунги кунда Ўзбекистонда демократик жамият қуриш жараёнида амалда бўлган энг муҳим мезонлардир. Умуман, демократия фақат назарий ёки ижтимоий-фалсафий тушунча бўлиб қолмай, айни пайтда у халқнинг турмуш тарзи, унинг анъаналари, маданияти, психологияси ҳамдир. Ижтимоий амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, қандайдир ахборот технологиялари ёки бошқа бир ноқонуний усуллар билан кириб қолган “демократик андозалар” мамлакатимизда жадал суръатлар билан ривожланаётган демократик ислоҳотларнинг умумий тенденциялари, яхлит, ижтимоий-сиёсий тизимларининг элементлари учун бегона элемент сифатида муайян ички зиддиятларни келтириб чиқаради. Умуман, мамлакатимизда универсал моделлардан ҳоли равишда демократик жамиятнинг асосий тамойиллари ва усуллари шаклланиб, такомиллашиб бормоқда, хусусан, ҳамжиҳатлик, жамоатчилик усулларига алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу эса Ўзбекистоннинг ўзига ҳос демократик жамият барпо этиш йўлидан оғишмай изчил боришида қуйидаги вазифаларни амалга ошириш лозимлигини кўрсатади: биринчидан, Ўзбекистонда давлат ва жамият қурилишида фақат шарқона ёки ғарбона усулларга риоя қилишимиз керак деган категориал хусусият хозирги даврнинг мураккаб ва геосиёсий жараёнларига мос келмайди. Шу нуқтаи назардан, умуминсоний қадриятлар ва демократик

тамойилларни ўзида мужассам этган ҳолда, миллий мафкурамиз тамойилларига таяниб демократик жамиятни шакллантириш лозим; иккинчидан, республикамизда демократик ислоҳотларни амалга ошириш жараёнида аввало жаҳон цивилизацияси манфаатларига мос келадиган, юксак шарқона маданиятга асосланадиган янгича яшаш тамойилларини таъминлаш; Ўзбекистонда маънавият, мафкура, миллий ғоя ва уларнинг жамият ҳаётидаги аҳамиятига янгича қараш; мамлакатимизда ирқи, миллати, ижтимоий келиб чиқиши, мавқеи, эътиқоди ва маслагидан қатъи назар барча фуқароларнинг ҳамжиҳатлилигига асосланадиган, ижтимоий ҳамжиҳатликни муттасил ва узлуксиз таъминлаб туриши эҳтиёжини ўзида ифодалайдиган миллий ғоя самарадорлигини ошириш билан боғлиқ вазифаларнинг долзарблигига эътибор қаратиш лозим; учинчидан, барча мамлакатлар учун умумий бўлган, уларнинг ўзига ҳос хусусиятларини тўла акс эттирган яккаю ягона демократиянинг универсал модели инсоният тарихида мавжуд бўлмаган ва мавжуд бўла олмайди. Фақат ижтимоий ҳодиса ва жараёнларнинг у ёки бу шаклини моделлаштириш жамият ривожланишини қонуниятларини ишлаб чиқиш имконини яратади. Демократияни фуқароларнинг ҳақ-хуқуқи ва эркинлиги деб тушунадиган бўлсак, унда бу эркинликни қандайдир моделлаштириш йўли билан жорий этиш мумкин эмаслигини англаган ҳолда демократик ислоҳотларни оғишмай амалга ошириш талаб этилади; тўртинчидан, Ўзбекистонда кечаётган демократик жараёнларни сунъий равишда, қандайдир ташқи таъсирлар асосида тезлатиш ёки бу жараённи секинлаштириш салбий оқибатларга олиб келиши мумкин. Шу нуқтаи назардан мамлакатимиз Президенти томонидан бундай оқибатларнинг олдини олишга доир ишлаб чиқилган чора-тадбирлар, шунингдек, жамият тараққиётини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга бўлган ғояларни чуқур таҳлил қилиш заруриятини кўрсатади; бешинчидан, демократик жамият барпо этиш ижтимоий-сиёсий барқарорлик ва тараққиётни таъминлашнинг асосий шартларидан бири

ҳисобланади. Унинг қарор топишида ғоявий жараёнлар ҳам катта ўрин эгаллайди. Шундай экан, миллий ғояни демократик жамиятни шакллантиришга хизмат қилувчи омил сифатида илмий тадқиқ этиш жамият тараққиётининг ҳозирги даврига ҳос бўлган ҳусусиятларни чуқурроқ англаб етиш имконини беради. 2. Демократия “экспорти”нинг миллий манфаатлар ва геостратегик мақсадлар билан ўзаро боғлиқлиги. Биз юқорида демократиянинг мутлақ универсал модели мавжуд эмаслигининг айрим масалаларини ижтимоий-фалсафий жиҳатдан таҳлил қилдик. Аммо ҳозирги жаҳонда турли давлатларнинг геосиёсий манфаатлари тўқнаш келаётган глобал шароитда мазкур феноменни сиёсий жиҳатдан таҳлил этиш масаланинг моҳиятига теранроқ кириб бориш имконини беради. Чунки айрим ғарб давлатларининг ўз миллий манфаатлари доирасида олиб бораётган “геосиёсий ўйин”лари ҳатто умуминсоний қадрият ҳисобланган демократиядан ҳам экспансия сифатида фойдаланиш мумкинлигини кўрсатмоқда. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки ҳалқаро муносабатлар манфаатсиз мавжуд бўла олмайди, бу объектив жараён. Зеро, “ҳалқаро муносабатларга инсонпарварлик, беминнат ёрдам, юксак аҳлоқийлик жиҳатдан ёндашилганда ҳам уларнинг замирида маълум манфаатлар, манфаатдорлик ҳисси ётади” 11 . Аммо манфаатларнинг субъектив томони ҳам борки, бу субъектларнинг ўз манфаатларини қандай шаклда, усулда ва воситалар ёрдамида қондиришга бўлган ҳаракатлари билан боғлиқ. Манфаатлар кўлами жиҳатдан миллий, минтақавий ва умуминсоний манфаатларга бўлинади. Ҳозирги глобал шароит айнан ана шу манфаатлар уйғунлигининг мустаҳкам эмаслиги, айрим давлатлар томонидан ўз миллий манфаатларининг минтақавий ва 11 Б.Очилова, С.Абдураҳмонов. Ҳозирги давр: геополитик мақсадлар ва мафкуравий сиёсат. Т., Ўз.ФА “Фан”. 2009. 32-б.

умуминсоний манфаатлардан устун қўйилиши жаҳонда маълум бир беқарорликни келтириб чиқармоқда. Манфаатлар тизимининг ўзига ҳос хусусиятлари, ўзгарувчанлиги шароитида геосиёсий мақсадлар ва мафкуравий сиёсат ўзига ҳос тарзда амал қилади. Чунки манфаатлар ўзгариши геосиёсий мақсадлар ва геомафкуравий жараёнларнинг ҳам ўзгаришига олиб келиши мумкин. Миллий, минтақавий ёки умуминсоний манфаатлар бўладими уларнинг қанчалик халқаро муносабатлардаги реал вазият, шарт-шароитларга мос тушиши, геосиёсий мақсадларнинг амалга ошиши ёки ошмаслиги масаласини ҳал қилади. Айниқса, бу миллий манфаатлар йўналишида яққол намоён бўлади. Мисол учун АҚШнинг дунёда бир қутбли тизимни вужудга келтиришга уриниши унинг ҳалқаро муносабатлардаги мақоми, куч-қудрати, ҳарбий, ядровий, сиёсий, иқтисодий, технологик салоҳияти ва имкониятлари ҳисобига таъминланиши мумкин. Ҳар ҳолда америкалик етакчи сиёсатшунос З.Бзежинский шундай фикрда: “Совет иттифоқининг мағлубияти ва барбод бўлиши ғарбий ярим шарда жойлашган Қўшма Штатларни ягона ва ҳақиқатан ҳам том маънода биринчи глобал давлат сифатада шоҳсупага кўтарилишида энг сўнгги садо бўлди” 12 . Асримиз бошида Ғарб ўзининг аниқ ҳаракатларини баён қилганди, Франсис Фукуяманинг таъбири билан айтганда «демократия бошқа мафкураларни, жумладан, фашизм ва коммунизмни мағлуб этди, энди бутун дунёда демократия ҳукмрон бўлади ва шунинг билан тарих ўз ниҳоясига етади» деб эълон қилинганди. Аммо бу каби мақсадлар халқаро саҳнада кутилган натижаларни бермади. Аниқроғи, Ғарб элитаси ва цивилизацияси бошқа цивилизациялар билан тил топиша олмади. Янада аниқлик киритадиган бўлсак, бошқа маданиятлар Ғарб ҳаёт- тарзини ва унинг қадриятларини рад этди. Бугун ҳеч кимга сир эмаски, Ғарб илгари сураётган «илғор демократия» умуминсоний қадриятлар билан ҳам муроса қила 12 З.Бзежинский. Буюк шахмат тахтаси // Жаҳон адабиёти. 2004. №2.142-бет.

олмаяпти, баъзи пайтларда хатто уни инкор қилмоқда. Айниқса, бу масала табиий ресурслар ва геополитик манфаатлар тўқнашганда янада очиқ намоён бўлмоқда. Қолаверса, бугун ҳеч кимга янгилик эмаски, адолатли деб эътироф этилган Ғарб демократик жамияти ўз уйида ҳам ўз кучини йўқотмоқда, акс ҳолда, НАТО кучларининг суверен Югославияга юриши, кейин эса, мустақил Ироқнинг вайрон қилиниши, ва ниҳоят Афғонистондаги тинч аҳолининг қурбон қилинишига йўл қўймаган ёки Ливандаги минглаб тинч инсонларнинг ҳалок бўлишини олдини олган бўларди. Жорж Буш маъмурияти ва унинг Ироқда олиб бораётган сиёсати жиддий инқирозни бошдан кечираётган бир пайтда, 2006 йил 16 мартда АҚШ ўзининг “Янги миллий хавфсизлик стратегияси” 13 ни эълон қилди. Бу стратегиянинг асосини бешта тамойил ташкил этади: • Превентив ҳужумлар амалга ошириш ҳуқуқи; • Радикал Исломга қарши кураш; • Эронни асосий душман сифатида қараш; • Россия ва Хитойга нисбатан эҳтиёткорлик; • Транформация дипломатияси ("Transformational diplomacy") воситасида сиёсий тузумларни ўзгартиришни ривожлантириш. Ироқ ва Афғонистон демократияни ҳарбий куч билан ўрнатишни текшириб кўрувчи лаборатория вазифасини ўтади. Демократиянинг Ироқда инқирозга учраши АҚШ ташқи сиёсатида катта ўзгартиришлар киритди. АҚШнинг Ироқда «демократия қуришга қаратилган лойиҳаси» Ироқни парчаланиб кетишига олиб келиши маълум бўлди. Мутахассисларнинг таъкидлашича, АҚШнинг Ироқдаги демократия инқирози уч хил омил билан ифодаланади: - Ироқдаги уруш Эрон учун манфаатли; 13 The National Security Strategy: March 2006 - http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/ 2006/ index.html

- АҚШ фуқаролари томонидан инсон ҳуқуқларининг бузилиши (Абу Грейб қамоқхонаси, Фалужаа ва бошқалар) Ғарбга қарши нафрат ва терроризмни янада авж олишига сабаб бўлди. - Фаластинда Хамас ташкилотининг 2006 йил 25 январдаги демократик сайловлардаги ғалабаси шуни маълум қилдики, демократик сайловлар кутилмаган натижаларни келтириб чиқариши мумкин. Янги стратегияга мувофиқ, келажакда АҚШ демократияни тарғиб қилишга қаратилган сай-ҳаракатларини кучайтириши лозим. Бу сиёсат “трансформация дипломатияси” концепциясида ўз ифодасини топади. АҚШ Давлат департаменти Сиёсий лойиҳалар маркази директори Стефан Краснернинг таърифлашича, “трансформация дипломатияси” давлатлар билан тўғридан-тўғри алоқа қилишни эмас, балки уларда содир бўлаётган ички ўзгаришларни қўллаб-қувватлашни лозим топади. Демак, дипломатиянинг бу тури асосий эътиборни халқаро кучлар ўртасидаги мувозанатга эмас, балки ички сиёсий тузумларга каратади. Шу билан бирга, АҚШ Давлат департаменти котиби Кондолиза Райс дипломатия ва халқаро тараққиёт ташкилотларини ислоҳ қилишга қаратилган янги сиёсатини ҳам эълон қилди. Мазкур стратегия шунингдек, инсон хуқуқларини тарғиб қилиш, инсон хуқуқлари билан шуғулланувчи ташкилотларни ҳимоя қилиш ва қонун устиворлигини таъминлашни ҳам мақсад қилиб қўйган. Аммо, Ж.Буш маъмуриятининг амалга ошираётган харакатлари аввал эълон қилинган амбицияларга зид келмоқда. Жумладан, АҚШ Олий Суди собиқ судъяси Сандра Дей Оконнорнинг фикрича, агар АҚШнинг хуқуқий структураларга қарши ҳужуми давом этаверса, у ҳолда, бу мамлакатнинг ўзи ҳам диктатурага айланиши эҳтимоли бор. Бундан ташкари, собиқ президент Жимми Картер ўзининг “Американинг маънавий инқирози” мақоласида қуйидаги фикрни билдиради: “Буш бошқараётган АҚШ бизнинг давлатимиз асоси бўлмиш озодлик, диний бағрикенглик ва демократия тамойилларини поймол қилмоқда”.

Айрим сиёсатчиларнинг фикрича ҳозирги даврда бир қутбли “янги дунё тартиботи”ни яратишга интилаётган АҚШ жаҳонда ўз миллий манфаатларига мос келувчи тартиботни яратиш мақсадида кенг кўламли экспансияни амалга оширмоқда. Бу йўлда ҳарбий ҳаракатлардан тортиб иқтисодий, сиёсий, мафкуравий воситалар сафарбар қилинган. Ана шундай воситаларнинг замонавий ва самарали кўриниши – мафкуравий таъсир ўтказишдир. Баъзи ғарб давлатларининг, ҳусусан АҚШнинг жаҳонда ўз таъсир доирасини кенгайтириш мақсадида асосан шу усулдан фойдаланиши маълум бир сабаблардан келиб чиқади: биринчидан, ҳозирда маълум бир ҳудудни ўз таъсир доирасига олишда реал ҳарбий ҳаракатлар олиб бориш ҳалқаро сиёсий-ҳуқуқий нормаларга зиддир ва бундай фаолият амалга оширилса жаҳон ҳамжамиятида кескин норозиликларга ва келажакда ўз бошига ҳам шундай кун тушиши мумкинлигини англаб етган маълум бир давлатларнинг антиамерика коалицияси тузилишига олиб келиши мумкин, бунда мафкуравий таъсир кўпроқ самара беради; иккинчидан, мафкуравий экспансия ҳарбий экспансиядан кўра анча камҳаражат усул ҳисобланади ва бу агрессия субъектини маълум бир талофотлардан сақлайди; учинчидан, энг асосийси ҳозирда ҳалқаро тинчлик ва ҳавфсизликни таъминловчи нуфузли ҳалқаро ташкилотлар томонидан қабул қилинган ҳужжатларда мафкуравий таҳдидлар масаласи деярли тартибга солинмаган ва бу айрим таҳдид субъектларининг бу усулдан бемалол фойданишига имкон беради. Жаҳон миқёсида гегемонликка даъво қилаётган АҚШ ҳатто ўз ҳатти ҳаракатларини манипуляция қилиш мақсадида БМТ томонидан инсон ҳуқуқларига доир қабул қилинган айрим ҳуқуқий нормалар (масалан, “Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси”) дан ҳам “инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси”, “демократия ҳомийси” сифатида айрим давлатларнинг ички ишларига аралашиб, уларнинг миллий суверенитетига даҳл қилмоқда. Агар

яқин тариҳга назар ташласак АҚШнинг бундай сиёсий-мафкуравий “найранг”лари собиқ Совет Иттифоқининг парчаланиши натижасида юзага келган мувозанатлар бузилган даврда янада фаоллашди. “Тарихни арбоблар яратади” нақлига амал қилган АҚШнинг 41- президенти – хозирги Жорж Бушнинг отаси Катта Буш 1991 йил 11 сентябрь куни (тасодифни қаранг: машъум сентябрь воқеаларидан роппа-роса ўн йил олдин!) “Янги дунё тартиби” мавзуидаги нутқини Америка халқи эътиборига хавола этди. Катта Буш ўз нутқида инсоният коммунизм ва у туғдирган дахшатли хавф ядро уруши тахдидидан кутилгани, ана энди том маънодаги “Янги дунё”ни барпо этиш имконияти туғилгани тўғрисида гапирган эди. Бушнинг фикрига кўра, одамлар охир-оқибат демократия энг мақбул бошқарув усули эканлигини тушуниб етишди. Тарих коммунизмнинг бир хомхаёл бўлганлигини, бу хомхаёлни руёбга чиқаришга уриниш эса, сал бўлмаса, бутун инсониятнинг қирилиб кетишига олиб келиши мумкин эканлигини исботлади. Коммунизмнинг мағлубияти одам қавмини ушбу хавфдан халос этди. Ана энди “Янги” дунё қуриш, ушбу дунёда тинч-тотув хаёт кечириш имконияти туғилди. Файласуф Френсис Фукуяманинг шов-шувли “Тарих охирига етмади?” асарида хам олим машхур файласуф Гегелнинг тарихга оид ғояларидан келиб чиқиб, инсоният абадий барқарор ривожланиш босқичига яқин турибди, деган фикрни дадил илгари сурди. Хам Бушнинг нутқини, хам Фукуяманинг асарини ўқиган инсон улар ўртасида ўхшашликни пайқаши тайин. Фукуяма ўз мақоласини Бушдан бир неча йил илгари (1989) илм ахли эътиборига хавола этган эди. Ушбу факт Катта Бушнинг Фукуяма асарини “тасодифан” бўлсада, варақлагани тўғрисида тахмин қилишга асос беради. Нима бўлганда хам, совуқ уруш тугаганидан кейин бир неча йил мабойнида турли хайратомуз тахминлар ва фикрлар кўплаб тўғилди. Аммо шубхасиз, “Янги дунё тартиби” ғояси улар орасида ўзгача ўрин эгаллади 14 . 14 “Янги дунё тартиби”: саробми ё ҳақиқат / ХХI аср. 2004й. 23 сентябр, пайшанба.

Тарихдан маълумки, дунёда хамиша бир нечта сиёсий, иқтисодий қутблар мавжуд бўлган. Бу қутблар бир-бирига қарама-қарши холда вужудга келиб, жахондаги умумий геосиёсий ва геостратегик мувозанатни сақлаган. Айниқса қутбий бўлиниш “совуқ уруш” даврида АҚШ ва собиқ иттифоқ тимсолида яққол кўринишга эга эди. Собиқ СССР пароканда бўлгач, дунё ягона қутбли манзара касб этди. Шундан сўнг халқаро муносабатларда вужудга келган янги сиёсий тарғибот ва қарашлар бир қутбли дунё инсониятнинг талаб ва эхтиёжларига жавоб бера олмаслигини кўрсатди. Жахон ўз табиий мувозанатини истай бошлади. Геосиёсий плюрализмга зарурат орта борди. Айниқса, хозирги геосиёсий таъсир, геостратегик мақсад ва миллий манфаатлар учун кураш кучайиб бораётган бир шароитда дунё хар қачонгидан кўра хам кўп қутбли тартиботга эхтиёж сеза бошлади. Бироқ турли йўллар (бу йўллар хақида қуйида тўхталиб ўтамиз) жуда катта сиёсий- иқтисодий-молиявий таъсир хокимиятини қўлга киритган Америка замонавий глобаллашув жараёнларини ўз манфаати йўлида гегемонлик сиёсатига айлантиришга ур и нмоқда. АҚШнинг ягона қутб сифатида вужудга келиш тарихига назар ташлар экансиз – сиёсий ўйинлар, харбий найранглар, тажовуз ва адолатсиз муносабатларнинг каттагина тўпламига дуч келасиз. АҚШ дунёни урушлар йўли билан қайта тақсимлашни рад этиб, жахонни ўз таъсирига олишнинг ўта замонавий йўлини топди ва бу сиёсат “доллар дипломатияси” деб аталди. Бу ибора 1909-1913 йилларда АҚШ президенти бўлган Говард Тафт (1857-1930)га тегишли. Унинг фикрича “доллар ўз вазифасини бажариши” лозим. Президент бу гапи билан, дунёни уруш билан эмас пул ва иқтисод билан қарам қилиш лозимлигини уқтирган. “Доллар дипломатияси” хорижий мамлакатлар иқтисодиёти устидан Американинг йирик банклари ва компаниялари назоратини ўрнатишни ифода этар ва иқтисодий устунлик сиёсий устунликка олиб келиши керак эди. Бундай сиёсатнинг муваффақиятини эса хар қандай маънавий-ахлоқий мажбуриятлардан холи, фақат ўз манфаатини кўзловчи олчоқлик таъминлаши мумкинлигини океан ортида жуда тез англаб етишди.

Хозирда дунёга хўжайинлик қилишга даъвогарлик қилаётган Америка Қўшма Штатлари, - деб ёзган эди, иккинчи жахон урушидан сўнг ўзининг “Рузвельт ва глобал уруш” китобида немис тарихчиси Зигфрид Фон Роксенгбург, - урушда Германия ва Россияни бир-бирига гиж-гижлаб, шу икки давлатга нисбатан жуда кам одамини йўқотди. Иккинчи жахон урушида қарийб 40 миллион пиёда аскарлар, танкчилар, артиллериячилар, учувчилар ва денгизчилар халок бўлишди. Тўрт йил глобал уруш давомида Японияга қарши шиддатли жанглар ва бошқа барча фронтларда америкаликлар бор- йўғи 300 мингга яқин аскарларидан махрум бўлишди. Хатто узоқ йиллик тарихда ўз қиёсига эга бўлмаган бундай вазият ва қон тўкмасдан дунёга хўжайин бўлиб олдилар 15 . ХХ асрнинг охирларига келиб информацион технологияларнинг аҳамияти кучайган даврда АҚШ ўз миллий манфаатларини жаҳон миқёсидаги устуворлигини таъминлашда “доллар дипломатияси”нинг муқобил модели бўлган мафкуравий бўйсундириш усули – демократия “экспорт”идан кенг миқёсда фойдаланмоқда. Албатта бу маълум бир “танланган”, АҚШ миллий манфаатлари учун стратегик аҳамиятга эга бўлган мамлакатларга нисбатан олиб борилаётганлигини инобатга олсак, ана шу давлат ё табиий энергетик-ёқилғи ресурсларга бой минтақада жойлашган, ё муҳим коммуникация, трансалоқалар тизимида муҳим географик аҳамиятга эга, ёки бўлмасам АҚШ миллий манфаатларига рақобатчилик қилувчи давлатлар (масалан Россия, Хитой, Хиндистон, Эрон)ни сиқув остига олиш учун қулай ҳудудда жойлашган бўлиб чиқади. АҚШ томонидан асосан демократия “экспорт” қилинаётган минтақа давлатлари – Ироқ, Грузия, Қирғизистон, Қозоғистон, Украина, Белоруссия, Ўзбекистон (машъум “Андижон воқеалари”) давлатлари АҚШ манфаатларини қондириш мумкин бўлган юқоридаги сифатларга эга эканлигини ҳисобга олсак, демократияни “экспорт” қилишдан мақсад инсон 15 Ж.Сафаев. Янги қутблар – дунёда тинчлик ва табиий мувозанатни таъминлайди / Фидокор. 2005й. 20 октябр.

ҳуқуқларини ҳимоя қилиш эмас, балки бу феномендан ниқоб сифатида фойдаланиб мазкур давлатлар потенциалидан миллий манфаатлар учун фойдаланиш эканлигини кўриш мумкин. Қолаверса демократия “экспортчилари” инқилобий тарзда давлат тузумини ўзгартириш доимо салбий оқибатларга, беқарорликка олиб келиши муқаррарлигини жуда яхши билишади. (Социализмни инқилобий усулда “тахтга келганини” ғарб давлатлари доимо қоралаган). Аммо нимагадир улар ўзлари қоралаган (ғарб давлатларида бу усул танқид қилинган минглаб илмий асарлар ёзилган) бу усулни янгитдан шаклланаётган давлатларга нисбатан тадбиқ этишмоқда. Албатта, бу ерда мақсад инсон ҳуқуқларини кафолатлаш ҳақида эмас, балки ўз миллий манфаатларига жавоб излаш ҳақида бормоқда. Юқоридаги мисоллар ва Ғарб давлатларининг бошқа мамлакатларга нисбатан қўллаётган жазо ва санкцияларининг авж олиши, беихтиёр, дунёдаги ҳукмрон мафкура бўлмиш демократияга нисбатан шубха туйғуларини келтириб чиқармоқда. Ривожланиб келаётган давлатлар ғарб давлатларининг хатти-ҳаракатларини тўғридан-тўғри таҳдид сифатида қабул қилмоқда. Масалан, 2006 йил сентябрда Кубада бўлиб ўтган ривожланаётган давлатларнинг “Қўшилмаслик ҳаракати” саммитида ҳам АҚШ бошчилигидаги Ғарбнинг икки томонлама сиёсати танқид қилинди. Масалага янада яқин ёндашадиган бўлсак, биз хоҳлаймизми ёки йўқми, бизнинг кўз олдимизда глобал миқёсда кенг фронт гавдаланмоқда. Бу фронтнинг бир томонида Ғарб ўзининг “мутлақ озодлик ва демократия” мафкураси билан ва унга қарама-қарши иккинчи тарафда аста-секин иттифоққа айланиб бораётган қолган давлатлар. Айнан ўша иккинчи тарафдаги давлатлар ўз фалсафаси, тарихи, ҳаёт-тарзи ва дунёқарашидан келиб чиққан ҳолда демократия ҳақида янгича қарашлар ва тушунчалари билан ғарбий демократия мутлақ бўла олмаслиги изҳор қилмоқдалар. Натижада, ғарбий мутл а қ демократиянинг муқобил шакли сифатида “ суверен демократия ” тезиси илгари сурилмоқда. Амалий сиёсатшунослик

нуқтаи назаридан бу тезиснинг асосий ғояси қуйидагича: ҳар бир давлат Ғарб тавсия этаётган “ мутл а қ демократия ” доктринасини рад этган ҳолда, ўзи танлаган демократик тараққиет йўлини ҳимоя қилишга ҳаққи бор. Таҳқирланган давлатлар таъбирича, АҚШ ва Ғарб асл демократик қадриятларни атрибут сифатида ишлатмоқда ва ҳатто геополитик сиёсатнинг энг асосий инструменти сифатида фойдаланмоқда. Уларнинг назарида, демократия шиори остида дунёдаги энг муҳим табиий заҳираларга йўл очиш мумкин. Ана шундай мураккаб жараёнлар Марказий Осиёда ҳам содир бўлмоқда. Бугун Марказий Осиё ҳақиқий “жанг фронтига” айланди ва ҳамон демократик ва геополитик босим остидаги “енгил тўқнашув” давом этмоқда. Грузия, Украина ва Қирғизстондаги муваффақиятли “рангли инқилоблардан” сўнг Ғарбнинг “мутлақ демократия” ғояси Ўзбекистон, Қозоғистон, Озарбайжон ва Белорусияда мағлубиятга учради. Нега айнан Марказий Осиё? Келинг фақатгина бир мисолни келтирайлик. Маълумотларга қараганда, 2015 йилга бориб, Каспий денгизи ҳавзасидан кунига 4 миллион баррель нефт олиниши мумкин экан, яъни бугун Қувайт ва Ироқ биргаликда бераётган нефт ҳажмидан ҳам кўп. Ғарб ўз манфаатларига эришиш учун аксарият ҳолларда нодавлат ташкилотлардан кенг фойдаланади. Масалан, Қирғизистонда 7 мингга яқин нодавлат ташкилотлари мавжуд. 2006 йилда АҚШ чет элда демократияни қўллаб-қувватлаш лойиҳаси учун 3 млрд. доллар, кейинчалик яна қўшимча равишда 4.6 млдр. доллар пул ажратган. Фақатгина Қирғизистонга назар ташласак, у ерда демократия ҳимояси учун қудратли тизим яратилган: 30га яқин турли хилдаги халқаро ташкилотлар мавжуд ва 200дан ортиқ лойиҳалар амалга оширилмоқда. Бу ташкилотларнинг энг кўзга кўринганлари – АҚШ халқаро тараққиёт агентлиги (USAID), Миллий демократик институт (NDI), “Сорос-Киргистон” фонди, “Фридом Хаус”, “Каунтерпарт Консорциум”, “Тинчлик Корпуси”. Ўзини жаҳон миқёсида инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси сифатида кўрсатишга ҳаракат қилаётган АҚШ

бу йўлда ( аслида миллий манфаатларни қондириш учун) инсон ҳуқуқлари унинг учун амалда аҳамиятсиз эканлигини кўрсатди. “Жорж Буш маъмуриятининг на иттифоқчилари ва на БМТни огоҳлантирмай Ироққа бостириб киргани; у ерда оммавий қирғин қуроллари бор, деб жаҳон жамоатчилигини чалғитгани; ҳарбий асирларни халқаро ҳуқуқ меъёрларига хилоф равишда қийноққа солгани ҳамда уларни Кубадаги Гуантанамо ҳарбий базаси ва Европадаги баъзи қамоқхоналарда судсиз ушлаб тургани; Афғонистонда аксилтеррор ҳаракатлари бошлангандан сўнг етакчи оммавий ахборот воситаларида маълум чекловлар жорий этгани; терроризмга қарши кураш баҳонасида фуқароларнинг шахсий ҳаётига дахл қилиб, уларнинг телефонда сўзлашувларини ноқонуний эшитиб, интернетдаги ёзишмаларини ўқий бошлагани” 16 асл мақсад инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш эмаслигини кўрсатади. Масалани ойдинлаштириш учун қуйидаги саволни қўяйлик: нима учун демократияни “улашиш” сиёсати Африка қитъасининг қолоқ давлатларига ёки Океаниядаги ҳалқаро муносабатларда деярли кўзга кўринмайдиган митти давлатларга нисбатан қўлланилмайди. Бу давлатларда ҳам демократия “тақчиллиги” мавжудку? Бу саволга лўндагина қилиб шундай жавоб бериш мумкин: бу давлатлар демократия “ҳомийлари” манфаатларига унчалик ҳам жавоб бермайди. Бугунги кунда Марказий Осиё давлатлари барқарор тараққиётнинг энг самарали йўлларини ҳаётга тадбиқ этиш ва кескин ижтимоий- сиёсий ўзгаришларсиз ривожланиш йўлларини қидирмоқда. Аммо, мана шундай даврда Ғарб томонидан талаб қилинаётган чора-тадбирлар ва маҳалий шарт-шароитлар билан тўла мос келмайдиган Ғарб талқинидаги демократик ислоҳотлар ҳамиша ҳам Марказий Осиё давлатларининг миллий манфаатларига ва тамойилларига мос келавермайди. Баъзи ҳолатларда, Ғарбнинг “мутлоқ демократия” ғояси 16 Ф.Низом. Манфаат ва ҳолислик // “Тафаккур”. 2009. №3. 19-б.

Марказий Осиё давлатларининг анъанавий ҳаёт-тарзи, фалсафий, диний ва ижтимоий қарашларига зид келади. Ҳаммага маълум, Ғарб давлатларидаги демократик жамият қурилиш жараёни бир неча юз йиллар давомида ривожланди. АҚШда XIX аср ўрталаридан, Англияда XVIII аср, Францияда XVIII асрлардан бошланди ва шубҳасизки улар босиб ўтган йўл ҳамиша ҳам тўғри ва бир маромда бўлмаган, маълум вақтларда, уларда қийинчиликлар ва хатолар мавжуд бўлган. Шуни ҳам эътироф этиш лозимки, демократия инсоният цивилизациясининг феномени сифатида вужудга келган. Бироқ, хатто энг бой демократик тажриба бирон бир давлат ёки халқаро муносабатлар субъектига умумлашган ва мутлоқ демократик тузумни бошқалар устидан ўрнатиш хуқуқини бермайди. Ғарбдаги сиёсатчилар, стратеглар ва “я нги тартиб ” архитекторлари жуда яхши билишади, ҳеч қандай соф демократик намуна мавжуд эмас, негаки, демократия бу доимий ривожланиш ва ўзгаришни талаб этувчи ижтимоий-ташкилий жараён. Бу жараён давлатларнинг миллий хусусияти, манфаати ва сиёсий маданият савиясини инобатга олиши даркор. 3. Демократияни экспорт қилишнинг воситалари, манбаалари ва намоён бўлиш шакллари. Жамият ҳаётини демократлаштириш, инсон ҳуқуқлари устуворлиги ва сўз эркинлигини таъминлаш бугунги кунда фуқаролик жамияти қуришнинг асосий қонуниятларидан бўлиб, давлат ислоҳатлар тизимида етакчи ўринни эгаллайди. Зеро юртбошимиз эътироф этганидек, ислоҳот ислоҳот учун эмас, аввало, инсон учун, инсон манфаатларини таъминлаш учун хизмат қилиши керак. Бироқ муайян бир давлатнинг геосиёсий манфаатларига мазкур

жараённинг бўйсиндирилиши, ташқи кучлар таъсирида кўр-кўрона сингдиришга уриниш жамият хавфсизлигига жиддий хатар туғдиради. Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек: “Хавфсизлик ва барқарорликка нисбатан янги таҳдидларнинг кўлами эмас, балки қўйилган геосиёсий мақсадларга эришишнинг маъно-мазмуни, восита ва услублари ҳам, ҳар бир мамлакатнинг ўзига хослиги ва ундаги мавжуд вазиятни ҳисобга олган холда, тубдан ўзгариб бораётганлигига эътибор қаратиш жоиз” 17 . Ана шу воситалар сирасига “Рангли инқилоб”лар технологиясини келтириш мумкин. “Минтақавий сиёсат жамғармаси” раҳбари С.Жўраев таъкидлаганидек, ҳозирги глобал шароитда айрим йирик давлатлар ўртасида гегемонликка интилиш авж олган бўлиб, бу йўлда турли усул ва воситалардан кенг фойдаланишмоқда. Улардан бири “рангли инқилоб”лардир. “Рангли инқилоб”лар – бу геостратегик ва геосиёсий кучлар марказларининг манфаатларини авж олдириш, у ёки бу давлатнинг ички ишларига аралашиш, ҳокимият тепасига қўғирчоқ ҳукуматни келтиришнинг ўзига хос йўлидир. Асосий мақсад – инқилобни молиялаштирган ва унинг қонунийлигини эътироф этган ташқи куч фойдасига геосиёсий йўналишни ўзгартиришдир 18 . Маълумки, “рангли инқилоб”лар атамаси Марказий ва Шарқий Европа жамиятларининг коммунизмдан кейинги ҳаракатлари билан боғлиқ. Бу ҳаракатлар “демократия”, “либерализм”, “миллий мустақиллик” шиорлари остида олиб борилган. Сербиядаги 2000 йил Слобадан Мелошивични ағдаришга қаратилган инқилоб “биринчи тинч” инқилоб сифатида баҳоланса- да, лекин кўплаб мутахассислар бу инқилоб бирор рангни рамз қилиб олмагани учун “рангли инқилоб”ларнинг бошланиши сифатида тан 17 И.А.Каримов. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд. ─Т.:”Ўзбекистон”, 2005. 442-б. 18 htttp://www.press-info.uz – 2006 йил 10 май.

олишмайди. Улар “рангли инқилоб” илк бор Грузияда бошланган деб ҳисоблашишади 19 . 1-жадвал. “Рангли инқилоб” лар сценарийси 1 - гуруҳ: Мавжуд тизимни ўзгартиришга қаратилган. Улардан 4таси муваффаққиятли чиққан Давлат Ранг, рамз Содир бўлган вақт Вужудга келиш ҳолати Сербия Булдозер 2000 йил Слобадан Мелошивични ағдариш билан боғлиқ Грузия Атиргул 2003 йил Парламент сайловлари даврида Украина Зарғалдоқ 2004 йил Президент сайловларида Қирғизистон Лоларанг 2005 йил Парламент сайловлари даврида 2 - гуруҳ: Мавжуд тизимни ўзгартиришга ёки янги тизимни вужудга келтиришга қаратилган эмас Давлат Ранг, рамз Содир бўлган вақт Вужудга келиш ҳолати Ливан Кадер инқилоби 2005 йил Рафиқ Ҳалилийнинг ўлимидан сўнг бошланган, Ливанда Сурия қўшинларининг туришига қарши қаратилган Ироқ Қирмизи 2003 йил Ироққа АҚШ ва Англия қўшинлари кириб келиши 19 http://en.wikipedia.org/wiki/Color_revolution

билан ифодаланган. Қувайт Мовий 2005 йил Сайловларда аёллар ўз ҳуқуқларини талаб қилиб чиқишлари билан боғлиқ Манба: http://en.wikipedia.org/wiki/Color_revolution Эътироф этиш жоизки, муайян бир мамлакатда иқтисодий-ижтимоий муаммоларнинг ҳал этилиши давлат назоратида бўлмас экан, ўша давлатга ташқи сиёсий кучларнинг таъсири ортиб бораверади. Бу ҳолатни қуйидаги кўрсаткичлар билан изоҳлаш мумкин: “Демократияни ёйиш” шиори . Манфаатдор кучларнинг ўз фаолиятини “демократияни ёйиш”, “инсон ҳуқуқларини қарор топтириш”, “сўз эркинлиги”, “либерализм” шиорлари билан ниқоблаши. Хусусан, инқилоблар сериясини амалга оширишда етакчи бўлган АҚШда жаҳонда “демократияни ёйиш” давлат раҳбарлари олдида турган асосий вазифалардан бирига айланган дейиш мумкин. Маълумки, бу ҳолат бир қатор давлат стратегияларида, президент ва мансабдор шахслар нутқида ҳамда илмий асарларда ўз аксини топган. АҚШнинг собиқ президенти Б.Клинтон тасдиқлаган 1997 йилги “Янги юз йиллик учун Миллий хавфсизлик стратегияси” да қуйдаги фикрга урғу берилган: “Қўшма Штатларнинг ҳаётий муҳим манфаатлари Россия, Украина ва бошқа янги мустақил давлатларнинг барқарор замонавий демократияни яратиш, тинч ва гуллаб-яшнаётган, интеграциялашган жаҳон ҳамжамиятини ташкил этиш йўлидаги эволюциясидан иборат” 20 . АҚШнинг 2006 йил мартида қабул қилинган янги “ Миллий хафвсизлик стратегияси” да қуйдагилар белгиланган: “Қўшма Штатлар сиёсати бизнинг дунёмизда бора-бора зулмни бартараф этиш мақсадида ҳар қандай давлат ва маданиятда демократик ҳаракатларни қўллаб-қувватлаш ва унга ёрдам 20 National Security Council - http://clinton3.nara.gov/WH/EOP/NSC/html/nschome.html

беришдан иборат. ... сиёсатимизнинг мақсади дунёда ўз фуқаролари эҳтиёжларини қондира оладиган халқаро доирада жавобгарликни бўйнига оладиган демократик, яхши бошқариладиган давлатни бунёд этишга кўмаклашишдир. Бу – америка халқи хавфсизлигини таъминлашнинг энг яхши усулидир ” 21 . Шу мақсадда 2005 йил мартда Америка разведка миллий кенгаши АҚШ миллий манфаатларига таҳдид солиши мумкин бўлган 25 давлат рўйхатини тузиб, Вашингтоннинг уларни “демократлаштириш” ишларига аралаши зарурлиги таъкидланди 22 . Шунингдек, бу масала давлат раҳбарлари нутқида ҳам акс этади. 2005 йил май ойида Ж.Буш “Демократияни ёйишни иккинчи президентлик муддатим давомида мен учун бош вазифалардан бири деб биламан. Бугун озодлик Ер курраси бўйлаб мислсиз ривожланиш ва ёйилишни касб этаётган экан – бу ҳали дебоча холос. ...Кавказда, Ўрта Осиёда, қолаверса, ҳамма минтақаларда миллионлаб одамлар бўлажак буюк ўзгаришларни орзиқиб кутмоқда. Ва, бу албатта, рўй беради” 23 . Шунингдек, “демократияни ёйиш” ниқоби остида муайян давлат ички ишларига аралашиш, уларга босим ўтказиш АҚШ илмий доиралари томонидан табиий феномен сифатида исботлашга уринишни кузатиш мумкин. Масалан, АҚШ Хавфсизлик масалалари бўйича собиқ давлат маслаҳатчиси Г.Киссенжернинг яқинда чоп этилган “Дипломатия” асарида: “АҚШ қадрият ва тартиботлари дунёнинг барча мамлакатларида амалга оширилсагина жаҳон сиёсатида барқарорлик, баркамоликка асос солиниши мумкин”, деган ошкора миссионистик ғоя илгари сурилган. А.Страус ўзининг “Униполяризм концепцияси”да ХХI асрда бир қутбли жаҳон тартиботи қарор топиши, у Ер курраси аҳолиси ва моддий салоҳиятининг 70% га яқинини қамраб олган улкан “ягона макон” ва ниҳоят, унинг ҳомий ва 21 The National Security Strategy: March 2006 - http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/ 2006/ index.html 22 В.И . Батюк. Россия, США и “Цветные революции”. Институт США и Канады Российской Академии Наук. http://www.humanities.edu.ru/db/msg/81506 23 Т. Жўраев, С. Акобиров . Миллий манфаатлар ва миллий хавфсизлик, ─Т.:Академия, 2007. ─52-б.

раҳномаси Америка Қўшма Штатлари бўлиши зарурлигини исботлашга ҳаракат қилган 24 . 2.Сайловларга аралашиш . Инқилоблар, асосан, сайловлар билан боғлиқ – жамиятда “қўзғалиш” ҳолати вужудга келадиган вақтларда қўлланилиши намоён бўлмоқда. Тбилиси давлат университетининг сиёсий фанлар доктори М.Мацаберидзе таъкидлаганидек, бугунги шароитда ташқи кучлар томонидан у ёки бу мамлакатдаги мақбул бўлмаган раҳбарларни сиёсий майдондан олиб ташлаш ва мақсадга мос шахсларни ҳокимият тепасига келтириш билан боғлиқ геосиёсий вазифаларни амалга ошириш учун сайлов ва сайлов технологиялари восита сифатида қўлланмоқда 25 . 1-жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, Грузияда 2003 йил парламент сайловларида, Украинада 2004 йил президент сайловларида, Қирғизистонда 2005 йил парламент сайловларидан сўнг “инқилоб” амалга оширилган. 3. Оппозицияни ҳар тамонлама қўллаб-қувватлаш ёки ёшлар ҳаракатини вужудга келтириш. Бу технология четдан туриб, билвосита муайян давлат ички ишларига аралашиш имконини берадиган “инқилоб”ларнинг ўзига хос хусусиятидир. Бу ҳолатни Россия МДҲ мамлакатлари институти директори ўринбосари В.Жарихин қуйдагича изоҳлайди: “... демократлаштириш бўйича турли хил Ғарб жамғармаларининг қизғин фаолиятини, уларнинг оппозиция ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши фақат битта сценарий – ҳукуматни ўзгартириш билан тугайди. Агар бундай ҳаракатлар муваффақиятга эришса, улар сўнгра уни “тинч демократик инқилоблар” деб атайди” 26 . 2-жадвал. Ташқи кучлар томонидан қўллаб-қувватлаб турилган гуруҳлар № Давлатлар (инқилоб Ташқи кучлар томонидан қўллаб- 24 Т.Жўраев . Миллий давлатчилик: хавфсизлик ва барқарорлик (Глобал контекст) ─Т.:Академия, 2007. ─100-б. 25 М. Мацаберидзе. “Революция роз” и страны Южного Кавказа // Центральная Азия и Кавказ, № 2(38). 2005. ─11-12- б. 26 В. Жахирин. Спасибо революциям // “Евразия” журнали. 2005, декабрь сони, ─54-б

муваффақиятли деб ҳисобланган) қувватлаб турилган гуруҳлар 1 Сербия ОТПОР - ёшлар ҳаракати 2 Грузия КМАРА – фуқаролар ҳаракати 3 Украина ПОРА гуруҳи 4 Қирғизистон КЕЛ - КЕЛ – ёшлар ҳаракати Манба: http://en.wikipedia.org/wiki/Color_revolution 4.Нохукумат ташкилотлар роли. Улар оппозиция ёки турли диний ташкилотлар сингари инқилобларда ташқи кучлар аралашувини ниқобловчи воситалардан биридир. Англиянинг “Guardian” журналида келтиришича, бунга АҚШ давлат бюджетидан молиялаштириладиган “Озодлик уйи”, “Халқаро республикачилар институти”, “Миллий демократик институт”лар бевосита жалб этилган 27 . Масалан, бош қароргоҳи АҚШда жойлашган “Фридом Хауз” ташкилотининг Ўзбекистондаги ваколатхонасининг масъул ходими Роберт Фридман Украинада юз берган “зарғалдоқ инқилоб” деб номланаётган ҳаракатлар ортида тургани маълум 28 . Шунингдек, Сербиядаги “Отпор” ва Украинадаги “Пора” ҳаракати ўз стратегиясини шакллантиришда АҚШ асос солган Альберт Эйнштейн институтидан ёрдам олганлиги интернет материалларида таъкидлаб ўтилган 29 . Бу каби ташкилотлар ўз Низоми доирасидан четга чиқиб, фаолиятида суистъмолчиликка йўл қўйгани учун бир қатор мамлакатларда, шу жумладан Ўзбекистонда “Фридом Хауз” фаолияти суд хукмига биноан чеклаб қўйилди. Келтириб ўтилган маълумотларни умумлаштирган ҳолда “рангли инқилоб”ларнинг рўй беришига туртки бўлган омиллар сифатида қуйдагиларни келтириш мумкин: - Рангли инқилоблар муайян миллатнинг табиатидан (иқтисодий ва ижтимоий инқироз ёки сиёсий тизим фаолиятсизлиги оқибатида) келиб 27 Traynor I. US campaign behind the turmoil in Kiev // http://www.guardian.co.uk/world/2004/nov/26/ukraine.usa 28 Халқ сўзи газетаси . 2005 йил , 14 июнь, №113(3658). 29 http://en.wikipedia.org/wiki/Color_revolution

чиққан. Уларни илҳомлантириш ва қўллаб-қувватлаш бошқа давлатлар ёки ноҳукумат ташкилотлар таъсирида келиб чиққан. Қирғизистонда вужудга келган вазиятни шундай баҳолаш мумкин. “Нью-Йорк таймс” газетасида келтирилишича, Қирғизистондаги ички ижтимоий-сиёсий муаммоларга четдан таъсир қилиш унчалик катта рол уйнамаган ва А.Акаевни ҳокимиятдан четлаштириш учун АҚШ томонидан энг минимал миқдорда – 12 миллион доллар сарфланган, холос 30 . - Халқаро муносабатларни глобал ҳарбий-сиёсий мувозанатга келтириш тизимининг йўқлиги айрим мамлакатларнинг глобал миқёсда ҳам, минтақавий миқиёсда ҳам гегемонлик кўрсатишлари учун шароит яратди. Халқаро ҳуқуқ бажарилишини назорат қилишнинг самарали эмаслиги ва уларни ҳаракатга келтиришнинг тегишли механизмларига эга бўлган санкциялар тизими йўқлиги ҳам бунга ёрдам бермоқда. Натижада, қатор мамлакатлар ё либерал-демократик тартибнинг адолатли шиорлари билан ниқобланиб, очиқчасига ёки экстремистик гуруҳ ва ҳаракатларни ташкил этиш ҳамда молиялаштириш орқали яширин равишда жаҳоннинг катта сиёсий ҳудудини ўз назорати остига олишга уринмоқда 31 . - Табиий ресурслар ва хом ашё танқислиги муаммосининг мавжудлиги ва уларни қўлга киритиш учун кураш. “Кўпдан буён кузатилаётган ҳақиқат шундан иборатки, нима учундир эркинлик ва демократияни, одатда, нефт ва газга бой давлатлар, минтақаларга ёйишга, ривожлантиришга зўр берилади” 32 деган эди давлатимиз раҳбари И.А.Каримов. АҚШ Энергетика Департаменти таҳлилига кўра, жаҳонда энергетика маҳсулотига бўлган талаб 1993 ва 2015 йил оралиғида 50%га ортади. Каспий денгизи атрофидаги инқилоблар юз берган минтақаларда 17-49млрд барель нефт ва 232 трлн.куб газ захиралари мавжуб бўлса, Яқин Шарқ минтақасида дунё нефт захирасининг 61,7% ва газ 30 The New York Times – 2005 – March 30 // В . И . Батюк . Россия, США и “Цветные революции”. http:// www.humanities.edu.ru/db/msg/81506 - Институт США и Канады Российской Академии наук . 31 С . Жўраев. Замонавий халқаро муносабатлар ─Т.:Академия, 2007. ─142-б. 32 И.А.Каримов. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд. ─Т.:Ўзбекистон, 2005. 393-б.

захирасининг 40,6% жойлашган 33 . Натижада кундан-кунга жаҳон ҳамжамиятининг эҳтиёжи ортиб бораётган энергетика заҳираларига эгалик қилишга халқаро майдонда гегомонликни таъминловчи восита сифатида қараш кучаймоқда. - Иқтисодий потенциални янада ривожлантириш учун янги бозорларга бўлган талаб. Ҳозирги кунда “рангли инқилоб”лар технологиясини қўллаш тенденцияси сақланиб қолган бўлса-да, уларнинг авж олишига монелик қилувчи бир қатор омиллар мавжуд. Мазкур омилларни “рангли инқилоб”ларнинг салбий оқибати сифати ҳам изоҳлаш мумкин:  Инқилоблар халқ ташаббуси мавжуд бўлса-да, асосан уларни “йирик” мамлакатларнинг манфаатларидан келиб чиққанлиги тобора ойдинлашиб бормоқда. Бу хусусда Президентимиз И.А.Каримовнинг қуйидаги фикрларини келтириб ўтиш жоиз: “Бу мамлакатлардаги ҳар бир халқнинг турмуш тарзи бир-биридан мутлақо фарқ қилади. Ва “рангли инқилоб”лар ҳам мутлақо бир-бирига ўхшамайди” 34 . “Барча мамлакатлар учун, уларга хос бўлган хусусият ва аломатларни ҳисобга олган ҳолда, бирдек мос келадиган яккаю ягона – универсал демократия модели йўқ ва мавжуд бўлиши ҳам мумкин эмас. Демократияни экспорт қилиш ва уни четдан туриб зўравонлик билан жорий этиш – ўзи айнан демократия табиатига зид нарса. Бу ҳақиқатни охирги даврда жуда кўп мисолларда кўриш мумкин”.  Инқилоб юз берган давлатларда ижтимоий-сиёсий беқарорлик сақланиб қолаётганлиги ва гегемонликни талаб қилаётган давлатлар манфаатлари тўқнашув марказига айланиб бораётганлиги. Таниқли америкалик экспертлар З.Бзежинский ва Г.Киссенжер эркинлик ва демократияни илгари суриш жараёнида шошма-шошарлик ва 33 Мирский Г. Большой Ближний Восток — самый конфликтный регион мира // http://www.wpec.ru/text/200704171449.htm –Клуб мировой политической экономики . 34 И.А.Каримов. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. 13-жилд. Т., “Ўзбекистон”. 2005. 330-б.

бирёқламалик салбий оқибатга олиб келиши тўғрисида огоҳлантирганлар. Европада ҳозир мавжуд “демократиянинг универсал модели” демократик қадриятлар юз йиллар давомида шаклланганлигини унутган ҳолда уни қандайдир ўн йиллар давомида бирор-бир мамлакатга кўр-кўрона нусха кўчириш йўли билан олиб келиш - бу жуда катта хато ва узоқни кўра олмасликдир, дея баҳолайдилар. Уларнинг таъкидлашларича, жараёнлардан учинчи куч фойдаланиб қолиши мумкин 35 .  “Рангли инқилоб”ларнинг энг мухим жиҳати кўплаб давлатларнинг хавфсизлигига, сиёсий барқарорлигига таҳдид солишдир. Экспертларнинг фикрича, “ранли инқилоб”лар усули иқтисодий ривожланган, лекин бир мунча беқарор, ўзини эплай олмайдиган, бироқ муҳим геосиёсий мавқени эгаллайдиган, ҳар қандай тожовузкор мамлакатни ўз табиий ресурслари билан жалб қила оладиган ва ўз миллий мафаатларини бутунлай амалга оширишга қодир бўлмаган мамлакатларга нисбатан қўлланилади 36 . Хулоса қилиб айтганда, миллий қадрятларни ҳисобга олмаган холда демократияни “экспорт” қилишнинг бундай усули жаҳонда ҳукмронликка интилаётган давлатларнинг геосиёсий мақсадларига эришиш воситаси бўлиб, бу йўлда турли ноҳукумат ташкилотлар, диний-эктремистик гуруҳлар ва оппозициялардан уларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш орқали фойдаланилмоқда. Бош мақсад жамиятдаги ижтимоий-иқтисодий тартибсизликдан фойдаланган ҳолда ҳокимиятга ўз тарафдорларини келтиришдир. Муайян давлатда ҳукумат миллий манфаатларни таъминлашга қаратилган ва пухта ишлаб чиқилган стратегия асососида қатъий сиёсат юргизса, жамиятда юзага муаммоларнинг ҳал этилиши давлат томонидан доимо назорат этиб борилса ҳамда ҳукумат органлари ва фуқаролар алоқасини мустаҳкамловчи ижтимоий институтлар фаолияти тўғри ташкил этилса, демократияни четдан жорий этишнинг бу каби салбий усуллари 35 С. Саидолимов, С. Жўраев, З. Абдуғаниева. Халқаро хавфсизлик. Т., Академия. 2007. 117-б. 36 Ўша асар.118-б.

ўзини оқламайди. Жамият тараққиётига бўлган таҳдидни бартараф этиш имкони ошади.

Похожие

Тадбиркорлик фаолиятининг мохияти ва мазмуни

Демократия “экспорти” тажовузидан химояланиш – миллий суверенитет баркарорлиги ва хавфсизлигини таъминлашнинг мухим омили

Бизнес социологияси мохияти, мазмуни

Демократия ва сиёсий хаёт

Христианлик дини, мохияти, мазмуни. Хозирги даврда христианлик