Демократия ва сиёсий хаёт - Социология - Рефераты

Демократия ва сиёсий хаёт

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Д емократия ва сиёсий ҳаёт Режа: 1. Демократия тушунчаси ва унинг асосий белгилари. 2. Демократиянинг асосий концепциялари. 3. Демократиянинг тарихий шакллари. 4. Ўзбекистонда демократияга ўтишнинг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги даврнинг бутун мураккаблиги ва зиддиятларига қарамай унинг сиёсий соҳасидаги умумий йўналиш-демократия эканини шубҳасиз. У ҳақда кўп гапиришади,кўп ёзишади,қарорларнинг тўғрилиги у билан асослашади,сиёсий фаолиятнинг услублари,воситалари,мақсадларини рўй бераётган жараёнларнинг унинг номи билан изоҳлашади. Янги ташкилот,ҳаракатлар,шу жумладан,миллий ҳаракатлар ҳам демоератик либосларга бурканади. Инқироздан чиқишнинг ягона йўли-ижтимоий-сиёсий ҳаётни демократлаштириш ва жозибали идеал-демократик жамиятдир,деган фикр қайта-қайта такрорланади. Демократия-халқ хокимияти сифатида таржима қилинади. Бу маънода, ёки “бошқарувда тўғридан – тўғри иштирок ”маъносида демократияни қабила – уруғчилик жамиятларидаёк учратиш мумкин. Политологлар халқ хокимиятининг мукаммал шаклини Юнонистоннинг шахар- давлатлари билан боғлайдилар.Ижтимоий жамиятдаги ўз - ўзини бошқарув демократик эди: ҳap бир қабила аъзосининг жамоа хаётида иштироки табиий равишда белгиланар эди. Бу давр жамоа ва унинг аъзолари манфаатлари бир - бирига мос тушар, хозирги маънодаги сиёсат йўқ эди. Қадимги демократия жамоа аъзоларининг жамоа ишларида тўғридан – тўғри иштирокига асосланган. Демократиянинг бу элементлари ҳамма халқларда учрайди. Хусусан, академик Бартольднинг "эски туркларда... демократия тури мавжуд эди", - деган хулосаси мавжуд. Сиёсатнинг мураккаблашиб бориши, яъни кўплаб манфаатларнинг ажралиб чиқиши билан хукмронлик итоат муносабатлари қарор топди. Хокимият погонавий тус олди. Юнон давлатчилиги тарихи ана шу муносабатларнинг (авторитар) мазмунини янги, демократик маъно билан тўлдирди. " Ҳоким – оқ суяк - зодагонлар - демос (халқ)" поғонавий ҳукмронлик тартиби ўрнини' "хақ йиғини - (чек, 'сайлаш, ротация асосида) тайинланувчи лавозим эгалари- етакчи муносабатлари эгалади. Йоғин - хокимиятни тайинловчига айланди, яъни олий ҳукмрон устидан ҳукмронликка эга бўлди, яъни халқ - ҳокимиятнинг манбаига айланди.

Шундай қилиб, антик даврдаёқ демократия ривожида икки йўналиш белгиланди: биринчиси, ўз –ўзини бошқарувчи демократия, яъни фуқароларнинг тўғридан- тўғри иштирокини назарда тутувчи тартиб. Бу тартиб у ёки бу тарзда барча жамиятларда амал қилади, хусусан, бизнинг тарихимизда ҳам бошқарув элементи тарзида мавжуд бўлиб келган. Иккинчиси, умумхалқ демократияси. У фуқароларнинг тенглиги, бурчлар, қонун олдида жавоб бериш ва қонун асосида ҳукм юритиш тамойиларига асосланади. Ҳозирги вақтда демократия – халқни ҳокимият манбаи, деб эътироф этувчи, фуқаролар тенглиги, озчилик ҳуқуқларини ҳимояловчи, давлатнинг асосий органлари - сайловлар натижасида шаклланувчи сиёсий жимият тизими, сифатида тушунилади. Демократиянинг жамият хаётини ташкил этиш усули сифатидаги энг муҳим афзалли клари у мавжуд бошқа бошқарув усулларига нисбатан хокимиятни чеклаш, унинг барқарорлигини сақлаш ва уни бир қўлдан иккинчисига ўтиши механизмларини атрофлича ишлаб чиққанлигидир. Мана шу хусусиятлари, хамда жамиятдаги ихтилофларни тинч йўл билан муҳокама, ён босиш, келишув орқали ҳал қилишга асосланганлиги - бугунги кунда кўп мамлакатлар учун демократияни жозибали ва маъқул ривожланиш йўлига айлантирмокда. Демократиянинг бир нечта мумтоз модели мавжуд: Антик ёки тўғридан-тўғри иштирокка асосланган демократия. Юқорида айтилганидек, бу даврнинг ўзида демократия ривожида икки йўналиш белгиланди. Биринчиси, ўз - ўзини бошқарувчи, яъни фуқароларнинг тўғридан- тyғри иштирокини назарда тутувчи тартиб ва иккинчиси, умумхалқ демократияси, яъни халқни ҳокимиятнинг манбаи сифатида қараб, унинг номидан ҳокимияти амалга оширувчи тартиб. Мумтоз либерализм демократияси модели. Либерализм ижтимоий фикр тарихида биринчи бор индивидни жамият ва давлатдан, икки мухтор сохани- давлат ва фуқаролик жамиятини бир - биридан ажратди, давлатнинг

фуқаролик жамияти ва шахс билан муносабатларини қонун ва вазифалар жиҳатидан чеклади, озчиликнинг кўпчиликка нисбатан муҳторияти ва ҳуқуқларини ҳимоя қилди, барча фуқароларнинг сиёсий тенг ҳуқуқлилигини баён этди, шахсни сиёсий тизимнинг бош элементи сифатида фундаментал, бегоналашмайдиган ҳуқуқлар билан таъминлади. Мумтоз либерал демократия модели XIX асрнинг иккинчи ярми - ХХ аср бошида Гарбий Европа ва АҚШда амал қилган. У куйидаги белгиларга эга: 1 .Ҳокимият манбаи бўлган халқ қаторига мулкдор эркакларгина киритилиб, қуйи қатламлар, аввало ёлланма ишчилар, аёлларни сайлов ҳуқуқига эга фуқоролар сафига кўшилмаслиги. Ғарб демократияларининг кўпчилигида ХХаср боши ва ўрталаригача мулкий в.б. цензлар (чегаралар) мавжуд бўлган бўлиб, уларсцз инсон овоз бериш ҳуқуқига эга эмас эди. (АҚШнинг баъзи штатларида ўзига хос мулкий ценз - сайлов солиғи - 1961 йилдагина бекор қилинди, умумий .сайлов ҳуқуқи 1848 йилда - хаммадан аввал киритилган. Швейцарияда аёлларга 1971 йилгача бу ҳуқуқ кафолатланмаган эди). 2. Индивидуалистик эканлиги, шахсни ҳокимиятнинг 6ирламчи ва бош, ман6аи, деб 6илиши, индивид ҳуқуқларининг давлат қонунларидан устунлигини тан олиши. Химояланиш мақсадида инсон ҳуқуқлари Конституцияда белгиланади, уларнинг толиқ бажарилишини эса мустақил суд назорат этади.Шу билан бирга либерал демократиянинг ижтимоий- сиёсий чекланганлиги, фуқароларни ижтимоий ҳимоя қила олмаслиги, тенгсизликнинг зурайиши, шахс сиёсий иштирокининг чекланганлиги, давлат "тунги қоровул" роли билангина чеклаб қўйилиши унинг муҳим камч или камчиликлари хисобланади. Демократиянинг яка бир модели - идентитар демократия. У жамият ва шахс (миллат, синф) манфаатларининг умумийлиги, халқ - ҳокимиятнинг ягона манбаи эканлиги, ваколатли ҳокимият - тўлалигича халқ манфаатини ифодалашидан келиб чиқади.

Идентитар демократия назарий моделини Ж.Ж.Руссо ишлаб чиққан. У социалистик демократия тарзида ХХ аср давомида амал қилди. Ҳозир ҳам, масалан, ХХР ўз ислоҳотларида коллективистик демократия моделига асосланяпти. Кўпгина фарқларига қарамай турли коллективистик демократия назариялари бир қатор умумий белгиларига эга. Уларга куйидагилар киради: 1 ) халқни коллектив талқин этиш, халқни ягона, бир турдаги, объектив мавжуд бўлган умумий манфаат ва иродага эга бутунлик сифатида тан олиш; 2 ) халқ ичида қарама - қаршилик йўқлиги, сиёсий муҳолифотни душман ёки ёт нарса сифатида қараш ва уни куч воситасида йўқ қилиш; 3) эркинликни коллективистик, (антик даврдагига яқин) яъни фуқаронинг ўз давлати ва жамияти ишида фаол, тенг ҳуқуқли иштироки сифатида тушуниш; 4 ) амалда ҳокимиятнинг ўзини халқ (синф, миллат)билан бир нарса сифатида кўрсатувчи тоталитар, ҳамма соҳага кириб борувчи мутлоқ табиатга эга эканлиги, камчилик, шу жумладан, алоҳида шахсларнинг ҳимоясизлиги; 5) давлат - бир бутунлик сифатида - ўз таркибий кисмларининг тинчлигидан манфаатдор булганлиги сабабли - инсон ҳуқуқлари масаласининг умуман йўқ қилиниши; 6 ) умумий сиёсий мобилизация, 7 ) ижтимоий демократияни тарғиб этиш, асосий ди-ққатни сиёсий ҳуқуқларни юридик жихатдан эътироф этишдан фуқароларнинг бошқарувда иштирок этишлари учун ижтимоий шароитларни яратишга кўчириш. Коллективистик демократия назарияси ўзининг ноқобиллигини амалда кўрсатди. Уни кўллашга интилиш тоталитаризмга олиб келган. Шу билан бирга бу улкан назарий ва амалий тажриба сиёсий фикр ривожланиши ва демократик бошқарув шакллари тараққиётига катта ҳисса қўшди. Плюралистик демократия модели – либерал сиёсий тизимдан - ўсиб чиққан ва унинг асосий ташкилий тамойилларини мерос қилиб олган. Бу тамойилларга конституционализм, ҳокимиятлар бўлиниши, шунингдек, шахсий эркинликлар, инсон ҳуқуқлари, озчилик мухторияти каби кадриятлар киради. Плюралистик демократия-ижтимоий манфаатлар ва уларни баён

этиш шакларининг холма - хиллигига асосланади. Плюралистик демократия назарияси дунёнинг кўп мамлакатларида эътироф этилди ва амалда қўллана бошланди. Аммо унинг ғоялари шубҳасиз эмас ва танқид қилиб келинади. Бу назариянинг бошланғич камчиликлардан бири – воқеликни идеаллаштириш, ахолини rypуҳлapra мансублиги ҳиссини, фуқароларнинг манфаат гуруҳларида иштирокини ошириб юбориш. Реал хаётда, Ғарб мамлакатларида, аҳолининг учдан бир кисмидан кўп бўлмаган миқдори манфаат гуруҳларида бирлашган. Шунинг учун ҳам плюралистик модел асосидаги демократия кўпчилик ҳокимияти бўлолмайди. Плюралистик демократия модели ҳам камчиликлар ва заиф томонлардан ҳоли эмас. Аммо бугунги кунда халқ ҳокимиятчилиги идеали ва реал ҳаётга бундан яқинроқ моделлар мавжуд эмас. Шунинг учун ҳам плюралистик демократия модели сиёсий фикр ва амалиётга кенг таъсир кўрсатади. Асосий диққатни халқнинг сиёсат субъекти сифатида мураккаб гуруҳий таркибига қаратгани ҳолда бу назария, албатта, замонавий демократияларнинг барча жиҳатларини акс эттира олмайди ва бир қатор бошқа концепциялар билан тўлдирилади. Реп резентатив демократия – xалқ олдида масъул, малакали ваколатли бошқарув ғоясига асосланган. У халқ номидан, жамиятни малакали ва масъулиятли шахслар бошқариши зарур, деган тамойилдан келиб чиқади. Репрезентатив демократиянинг анча аниқ таърифини немис олими Ральф Дарендорф беради: "ўзининг том маъносига қарама - қарши ўлароқ, - деб ёзади у,-демократия "халқ ҳокимияти" эмас; бунақаси умуман бўлмайди. Демократия - бу халқ томонидан сайланадиган, керак бўлса унинг ўзи чақириб оладиган ҳукумат; бундан ташқари бу - ўз йуналишига эга бўлган ҳукумат" 1. Партиципаторлик (иштирок) демократияси- халқ ҳокимияти сифатидаги меъёрий идеалга толиқ мос келишига ва унинг замонавий давлат ва жамият тузилишига мослашишига даъвогарлик қилади. Унга кўра

бошқарувда кўп одамларнинг иштирок этиши қарорлар қабул қилиш учун интеллектуал потенциални кенгайтиради, уларнинг энг маъқулларини танлаш эҳтимолини оширади ва, демак, сиёсий тизим барқарорлиги ва бошқарув самарадорлиги ортади. Бундан ташқари, фуқароларнинг сиёсий жараёнда фаол иштироки мансабдор шахслар устидан самарали назоратни таъминлайди, ҳокимиятни суистеъмол қилишнинг, депутатларнинг халқдан узилиб қолишини, амалдорларнинг бюрократлашувининг олдини олади, деб ҳисоблайди. Бугунги кунда ғарб маданиятига мансуб бўлмаган мамлакатларда ҳам демократиянинг қарор топиш ҳоллари мавжуд. (Туркия, Япония, Жанубий Корея, Бразилия в,ҳ.). Бу эса жаҳонда демократиянинг янги моделлари вужудга келиши жараёни давом этишини англатади. Жамиятдаги сиёсий муносабатларнинг асосларини демократик тамойиллар ва демократик тадбирлар ташкил этади. Демократик тамойилларга: ҳокимият асосий органларининг сайланиши; ҳокимиятларнинг бўлиниши; сиёсий плюрализм, эркинлик ва масъулиятнинг бирлиги; қонун устуворлиги; жамоатчилик фикрининг ҳисобга олиниши; ижтимоий камчиликнинг ўз нуқтаи назари ва ошкораликка эга бўлиши ҳуқуқи. Демократик тадбирларга сайловлар, ҳисоботлар, вакилларни чақириб олиш, қонун лойиҳалари в.б. хужжатларни умумхалқ муҳокамаси, референдумлар, орқали қабул қилиш сўровлар, митинглар, мажлислар, съездлар, намойишлар, чет эл ташрифлари в.ҳ.ларни киритиш мумкин. Аммо буларнинг мавжудлиги хали жамиятда демократлаштириш ялпи тус олганлигини билдирмайди. Демократлаштиришнинг яна бир муҳим томони - демократик маданиятнинг шаклланишидир. Ҳар бир халқ менталитети ва жамият заминида муайян шароитларда бозор муносабатлари ва сиёсий демократия қадриятларини ўзлаштиришга тайёр элементлар мавжуд. Марказий Осиёда мамлакатни идора этишда қадимдан жамоатчиликнинг эркин фикрига алоҳида эьтибор берилиб келинган.

Халқнинг фикрини билиш, турли ижтимоий rypуҳлap ва табақалар билан бамаслаҳат иш юритиш кўплаб ҳукмдорлар, беклар, ҳокимлар учун қонун- қоида ҳисобланган. Давлат ишлари жамоатчилик билан биргаликда, муросаю - мадора, мурувват, бағрикенглик ва сабр- тоқатлилик билан юргизиб келинган. Ўзбекистонда ҳам демократияга ўтишда ўзига хос йўлдан борилмоқда. Унда миллий анъаналар, урф - одатларни умуминсоний қадриятлар билан уйғунлаштириш, миллий давлатчилик анъаналарини асраб - авайлаб сақлаш ва ривожлантириш йўлидан шошилмасдан, изчил, босқичма- босқич борилмокда. Юкорида айтилган фикрлардан хулоса шуки, демократия барча муаммоларни ҳал қилиб берувчи сирли калит ёки "орзудаги жамият" эмас. Унинг тоталитаризм ва авторитаризмдан муҳим фарқи ёлғиз шундаки, у жамиятни ташкил этувчи озод ва эркин фуқароларнинг иродаси, манфаатлари, эхтиёжларини кўплиги ва бир-бирига ўхшамаслигини эътироф этгани ва бу хилма - хилликни қадрлагани ҳолда, фуқароларга келишув, ён босиш, муҳокама, мунозаралар учун расмий, қонуний йўлларни очиб бериш ва кўпчиликка маъқул қарорларни ишлаб чиқиш имконини беради. Демократик жамиятда инсон якка ҳоким ёки гуруҳ иродасига кўра эмас, ўз иродаси ва имкониятларига кўра ўз хаётини кўради ва фарзандлари ҳамда ўзининг бахти учун энг аввало ўзи замин яратади. Сиёсий тизимлар назарияси ижтимоий тизимларни "илғор - қолоқ", "яхши - ёмон" нуқтаи назаридан, эмас, мавжудлик, самарадорлик нуқтаи назаридан тахлил қилиш имконини беради. Бутунги кунда "авторитаризм - ёмон", "демократия - яхши" сингари умумий қайдлар етарли эмас. Юқори иқтисодий кўрсаткичларга эга ва ўз халкқнинг фаровонлигини таьминлаган авторитар давлатларнинг мавжудлиги бундай ёндошувларнинг юзаки эканлигини тасдиқлаб турибди. Жамият негизида узоқ тарихий тараққиёт давомида ҳар бир сиёсий тизим "генлари" мавжуд, улар ёнма - ён яшайди, у ёки бу созҳада намоён - бўлиб боради. (Масалан, замонавий ғарб

политологларини чуқур ўйлатадиган масала - демократик сиёсий тизим шароитида иқтисодда бошқарувнинг авторитарлиги масаласи) "Соф" демократик ёки "соф" авторитар, ҳатто "соф" тоталитар жамиятлар фақат назариялардагина мавжуд, реал ҳаёт эса тарихнинг улкан тажриба майдончаси эканлигини доимо ёдда тутишимиз керак.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 3. Каримов И. А. “Ўзбекистон демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 4. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз –жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. – Т.: “Ўзбекистон”, 2005. 5. Азизхўжаев А. Демократия – халқ ҳокимияти демакдир. – Т.: 2000. 6. Арон Р. Демократия ва тоталитаризм. – М.: 1993. 7. Даль Р. О демократии. - М.: Аспект Пресс. 2000. 8. Демократия: 80саволга 80 жавоб. - Т.: 2001. 9. Хелд Девид. Модели демократии - Т. 10. Политология. Ўқув қўлланма. Т. А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 11. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова .Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003. 12. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш. Олий ўқув юртлари учун дарслик. - Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 13. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998.

Похожие

Сиёсий жараён ва сиёсий тизим. Демократия

Сиёсий хокимият. Сиёсий хаёт ва кўппартиялик

Демократия “экспорти” тушунчаси мохияти ва мазмуни

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият