Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида - Политология - Рефераты

Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

188 KB

Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида Режа: 1.Ўзбекистоннинг Халқаро Ташкилотлар тизимидаги ўрни 2.Ўзбекистоннинг Россия билан икки томонлама ҳамкорлиги. 3.Дунёдаги етакчи мамлакатлар билан ўзаро муносабатларни ривожлантириш – минтақавий хавфсизлик асоси. 4.Ўзбекистон Республикасининг Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш борасидаги сиёсати.

Ўзбекистон Республикаси давлат мустақиллигини қўлга киритган дастлабки кунларданоқ жаҳон ҳамжамиятига қўшилиш, халқаро Ташкилотлар билан ҳамкорлик қилиш йўлини танлади ва оғишмай шу йулдан бормоқда. Ўзбекистон Реслубликаси ўзининг ҳоҳиш-иродаси ва таклифига кўра 1992 йил 2 мартда жаҳондаги энг нуфузли халқаро Ташкилот- Бирлашган Миллатлар Ташкилотига қабул қилинди. Ўзбекистон БМТ Низомини, халқаро ҳуқуқий меъёрларни, давлатлараро муомала қоидаларини, шунингдек, БМТ таркибига кирувчи халқаро Ташкилотлар талабларига риоя қилишини билдирди. Мамлакатимиз жаҳон ҳамжамиятининг тўла тенг ҳуқуқли аъзоси бўлди. Мамлакатимиз Президенти И.Каримовнинг БМТ Бош Ассамблеясининг 1993 йилда бўлган 48-сессиясида иштирок этиши ва унда 27 сентябрда қилган маърузаси Ўзбекистонни жаҳонга кўҳна ва ёш навқирон давлат сифатида намоён этди. Ўзбекистон Республикаси номидан Марказий Осиёда хавфсизлик, барқарорлик ва ҳамкорлик масалалари бўйича БМТнинг Тошкентда доимий ишловчи семинарини чақириш, наркобизнесга қарши курашни кучайтириш, Орол муаммосини ҳал этиш ва бошқа масалалар бўйича бир қатор таклифларни ўртага қўйди. 1993 йил февралда Тошкентда БМТнинг ваколатхонаси очилди ва у иш бошлади. Ўзбекистон Республикаси ва БМТ раҳбарларининг саъй- ҳаракатлари натижасида БМТнинг Тошкентдаги ваколатхонаси мамлакатимизда БМТнинг Тараққиёт дастури, қочоқлар иши бўйича олий қўмита комиссари, Жаҳон соғлиқни сақлаш Ташкилоти, Аҳоли жойлашиш жамғармаси, Наркотик моддаларни назорат қилиш дастури, Саноат тараққиёти дастури, Болалар жамғармаси сингари ихтисослашган муассасаларни ўз таркибига бирлаштиришга муваффақ бўлди. 1993-1997 йилларда БМТ ваколатхонасига бошчилик қилган Холид Маликнинг фаол иштирокида Ўзбекистонда кўплаб халқаро тадбирлар ўтказилди. Чунончи, Тошкентдаги БМТнинг қочоқлар иши бўйича олий қўмитаси комиссарининг

вакили тожик қочоқларни юртига қайтариш, уларга БМТнинг инсонпарварлик ёрдамини етказиш бўйича катта тадбирларни амалга оширди. 1994 йил октябрнинг бошларида БМТ ваколатхонасининг ёрдами ва иштирокида Тошкентда бўлган жаҳон сайёҳлик Ташкилотининг «Ипак йўли» халқаро йиғилиши жаҳон сайёҳлик ва тижорат ишларида Ўзбекистоннинг мавқеини янада кўтарди. Ўзбекистоннинг БМТ билан ҳамкорлигининг ёрқин саҳифаларидан яна бири Марказий Осиё минтақасини ядро қуролидан холи зонага айлантириш масаласида ўз ифодасини топди. Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов БМТ Бош Ассамблеясининг 48-сессияси минбаридан туриб сўзлаган нутқида Марказий Осиёни Ядро қуролидан холи зонага айлантириш ғоясини илгари сурган эди. Ўзбекистоннинг бу ташаббуси халқаро ҳамжамият томонидан қўллаб-қувватланди. Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамияти билан интеграциялашувида БМТ доирасядаги ихтисослашган Ташкилотлар билан ҳамкорлиги муҳим аҳамиятга эга. Жумладан, унинг БМТ ҳомийлигида таълим, фан ва маданият билан шуғулланувчи халқаро Ташкилот — ЮНЕСКО билан алоқалари тобора мустаҳкамланиб бормоқда. 183 давлат аъзо бўлган ЮНЕСКОнинг бош мақсади — барча халқлар келажагининг умумийлиги асосларини ишлаб чиқиш ва ривожлантириш, ҳозирги замон муаммоларини янада чуқурроқ ўрганишга кўмаклашишдан иборат. ЮНЕСКО ҳар йили ўз фаолияти доирасида жаҳонда 150—200 йирик тадбир ўтказади. ЮНЕСКО ҳар бир давлатдаги илғор тажрибаларни ўрганувчи ва бошқаларга тарқатувчи «ғоялар лабораторияси» ролини бажармоқда. 1993 йил 29 октябрда ЮНЕСКОнинг Париждаги қароргоҳида Ўзбекистонни ЮНЕСКОга аъзоликка қабул қилиш маросими бўлди. Ўша куни Улуғбек таваллудининг 600 йиллигини нишонлаш ЮНЕСКО дастурига киритилди. 1994 йил октябрда Парижда Улуғбек ҳафталиги тантана билан ўтди. Хива ва Бухоро ЮНЕСКОнинг жаҳон маданий қадриятлар рўйхатига киритилди. Бу рўйхатда 411 та объект бор. Самарқанд, Бухоро, Хиванинг

меъморий мажмуаларини қайта тиклаш ишларига ЮНЕСКО эксперти қайта тикловчи меъмор Жованни Боккарди Ўзбекистонга ташриф буюрди ва бу борадаги ишларда ёрдам кўрсатди. 1994 йил декабрда республикамизда ЮНЕСКО ишлари бўйича Ўзбекистон Республикаси миллий комиссияси Ташкил этилди, у идоралараро орган бўлиб, таркибига таълим, фан, маданият ва ахборот соҳасидаги вазирликлар ва идоралардан 49 киши аъзо бўлди. ЮНЕСКО Марказий Осиё тараққиётини ўрганиш, тиклаш ва оммалаштиришга катга аҳамият бермоқда. «Ипак йўли — мулоқот йўли» деб номлалган йирик тадқиқотда Марказий Осиёга биринчи даражали аҳамият берилди. Олти жилдлик Марказий Осиё тарихи тайёрланмоқда ва нашр этилмоқда. 1992 ва 1994 йилларда унинг икки жилди нашр этилди. Унда минтақа мамлакатлари мутахассислари қатнашмоқда. ЮНЕСКО қарорига биноан Самарқандда Марказий Осиёни тадқиқ қилиш халқаро институти Ташкил этилди. ЮНЕСКО Бош директори Федерико Майорнинг Ўзбекистондаги расмий ташрифи чоғида институт тантанали равишда очилди. ЮНЕСКО бобомиз Амир Темур таваллудининг 660 йиллигини халқаро микёсда нишонлашга қарор қилди ва 1996 йил октябрда Парижда Амир Темурга бағишланган халқаро хафталик анжуман бўлиб ўтди. Ўзбекистон БМТ доирасидаги ихтисослашган муассасалар — Жаҳон соғлиқни сақлаш Ташкилоти, халқаро меҳнат Ташкилоти, Жаҳон интеллектуал мулк Ташкилоти, БМТнинг болалар фонди, халқаро почта иттифоқи, Электр алоқаси бўйича халқаро иттифоқ, Жаҳон метеорология Ташкилоти, Халқаро Олимпиада қўмитаси, Халқаро автомобилчилар иттифоқи ва бошқа Ташкилотлар билан ҳамкорлик қилмоқда. Ўзбекистонда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишга, жаҳон ҳамжамияти билан интеграциялашувига халқаро молиявий, иқтисодий Ташкилотлар - Халқаро валюта фонди, Жаҳон банки, Халқаро молия корпорацияси, Европа тикланиш ва тараққиёт банки ҳам кўмаклашмоқда.

Халқаро савдо маркази (ЮНКТАД), тарифлар ва савдо Бош битими (ГАП) билан ҳамкорлик қилинмоқда. Ўзбекистон 1992 йил феврал ойида дунёда тинчликни мустаҳкамлаш, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича қатор тадбирларни амалга ошираётган нуфузли халқаро Ташкилот - Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик Ташкилоти (ЕХҲТ)га аъзо бўлиб кирди. И. Каримовнинг 1992 йил 9—10 июлда бўлган Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик Ташкилотининг мажлисида иштирок этиши, унда нутқ сўзлаши ва Кенгашнинг 10 июлда бўлган мажлисида раислик қилиши Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрин эгаллаётганлигининг далилидир. И.Каримов ўз нутқида у ёки бу минтақада тинчлик ва барқарорликни бузиши мумкин бўлган можаролар кескинлашувининг олдини олиш, можароларга йўл қўймаслик муаммолари билан шуғулланувчи механизмни вужудга келтириш, Ташкилот қабул қилаётган ҳужжатларнинг таъсирчанлигини ошириш, уларнинг можароларнинг олдини олиш, йўл қўймаслик руҳида бўлишини таъминлаш таклифларини илгари сурди. 1994 йил сентябрь ойининг охирларида Тошкентда ЕХҲТнинг умумий масалаларга бағишланган халқаро анжумани бўлиб, унда Ташкилот фаолиятининг барча қирраларига оид масалалар кўриб чиқилди. ЕХҲТ Тошкентда ва Урганчда атроф-муҳитни қайта тиклаш бўйича семинарлар ўтказди, Орол муаммосини ҳал қилишга кўмаклашмоқда. 1995 йил июлда Тошкентда ЕХҲТнинг алоқалар бўйича минтақавий бюроси очилди ва фаолият кўрсатмоқда. Ўзбекистон кўпгина минтақавий Ташкилотлар, чунончи, Европа Иттифоқи, НАТО, ЭКО, Ислом конференцияси Ташкилоти, қўшилмаслик ҳаракати ва бошқалар билан ҳам самарали ҳамкорлик қилмоқда. 1996 йил февраль ойида Ўзбекистон Европа Иттифоқи билан ҳамкорлик ўрнатиш бўйича музокаралар бошлади. Шу йил июль ойида Флоренция шаҳрида Европа Иттифоқи билан Ўзбекистон ўртасида шерикчилик ва ҳамкорлик тўғрисида битим имзоланди. Бу ҳужжат Ўзбекистон, Европа Итгифоқи ва унга аъзо бўлган мамлакатлар ўртасидаги

ўзаро муносабатларнинг ҳуқуқий негизи бўлиб сиёсий, иқтисодий, илмий техникавий, маданий алоқалар учун кенг имкониятлар очди. Европа Иттифоқи билан ҳамкорлик Ўзбекистоннинг хавфсизлиги ва тараққиётини таъминловчи муҳим омиллардан бири бўлиб хизмат қилади. Ўзбекистон билан Атлантика мамлакатлари Ташкилоти - НАТО ўртасида ўзаро ҳамкорлик мавжуд. 1995 йил июль ойида Ўзбекистон НАТОнинг «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастурига қўшилди. Ўзбекистон бу дастурдаги иштирокига ўз мустақиллигини мустаҳкамлаш, ҳозирги замон ҳарбий-техникавий ютуқларидан баҳраманд бўлиш, ҳарбий кадрлар тайёрлашда имкониятларни кенгайтириш нуқтаи-назаридан қарайди. «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастури томонидан 1995 йилда АҚШда, 1997 йили қозоғистон ва Ўзбекистонда ўтказилган ҳарбий машқларда Ўзбекистон ҳарбий қисмларининг иштироки зобит ва аскарларнинг ҳарбий-техник тайёргарлигини янада кўтаришга хизмат қилди. Ўзбекистон мустақил давлат сифатида сайёрамиз озон қатламини муҳофаза қилиш бўйича Вена Конвенциясига, озон қатламини камайтирадиган моддалар ҳақидаги Монреал Протоколига, атроф-муҳитга таъсир этувчи воситаларни ҳарбий ёки бошқа душманлик мақсадида қўллашни тақиқловчи конвенцияга, Ядро қуролини тарқатмаслик хақидаги шартномага қўшилган. Шундай қилиб, Ўзбекистон тарихан қисқа бир даврда жаҳон ҳамжамиятига қўшилди, халқаро ва минтақавий муаммоларни ҳал қилишда, умумий ва минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлашда фаол қатнашаётган нуфузли давлат даражасига кўтарилди. Ўзбекистоннинг Россия билан икки томонлама ҳамкорлиги. Дунёдаги етакчи мамлакатлар билан ўзаро муносабатларни ривожлантириш – минтақавий хавфсизлик асоси. Ўзбекистоннинг Осиё ва тинч океани ҳавзаси мамлакатлари билан ҳамкорлик алоқалари.

Ўзбекистоннинг АҚШ ва Европа мамлакатлари билан ўзаро манфаатли алоқалари Ўзбекистон Республикасининг Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш борасидаги сиёсати. Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатида Ҳамдўстлик мамлакатлари билан икки томонлама ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантириш алоҳида ўрин тутади. Икки томонлама ҳамкорлик дейилганда икки давлат ўртасидаги, яъни Ўзбекистоннинг бошқа бир мамлакат билан давлатлараро алоқаларни йўлга қўйиш ва чуқурлаштириш жараёни тушунилади. Ўзбекистон Республикаси Россия Федерацияси билан давлатлараро тенг ҳуқуқли муносабатлар ўрнатиш ва ривожлантиришга алоҳида аҳамият бериб келмоқда. 1991 йил 26 октябрда Ўзбекистон Президенти И.Каримов расмий давлат сафари билан Москвага борди. Учрашувда И.Каримов ва Ельцин икки давлат ўртасида мухтор ваколатхоналар очиш, бир-бирларининг суверенитетини ва ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиш, ташқи сиёсатда ва иқтисодий масалаларда ҳамкорлик қилишга келишиб олдилар. Шу сафар чоғида 1992 йил учун савдо-иқтисодий ҳамкорлик тамойиллари 6ўйича битим имзоланди. 1992 йил 30 майда И.Каримов бошлиқ Ўзбекистон делегациясининг Россияга давлат ташрифи пайтида Ўзбекистон Республикаси билан Россия Федерацияси ўртасида давлатлараро муносабатларнинг асослари, дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида шартнома имзоланди. Шартнома икки давлат ўртасида ҳар томонлама ҳамкорликни йўлга қўйиш ва ривожлантиришга ҳуқуқий асос солди. Икки давлат ўртасида дипломатик алоқалар ўрнатилди, элчихоналар очилди. 1992 йил май ойида Ельциннинг Ўзбекистонга ташрифи пайтида икки давлат ўртасидаги алоқаларни янада мустаҳкамлаш чораларини кўришга аҳдлашилди. 1993 йил 19 мартда Ўзбекистон ва Россия ўртасида маданият, фан ва техника, таълим, соғлиқни сақлаш, ахборот, спорт ва туризм соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида битим имзоланди. Икки давлат ўртасидаги

алоқаларни такомиллаштириш ва ривожлантиришда И.Каримовнинг 1994 йил март ойидаги Россия Федерациясига қилган расмий давлат ташрифи муҳим ўрин эгаллади. И. Каримов билан Ельцин ўртасидаги музокаралар якунида 1994 йил 2 мартда Ўзбекистон Реслубликаси билан Россия Федерацияси ўртасида ҳар томонлама ҳамкорликни ривожлантириш ва чуқурлаштириш тўғрисида декларация имзоланди. Шунингдек, икки давлат Президентлари Ўзбекистон билан Россия ўртасида иқтисодий интеграцияни чуқурлаштириш тўғрисида, ҳарбий соҳадаги ҳамкорлик тўғрисида шартнома имзоладилар. Россия Федерацияси ҳукумати раиси В.С.Черномирдин 1995 йил 26 - 28 июль кунлари расмий сафар билан Ўзбекистонда бўлди. Сафар чоғида қуйидаги ҳужжатлар имзоланди:  Ўзбекистон Республикаси билан Россия Федерацияси ўртасидаги ҳамкорликни янада тараққий эттириш ва кенгайтириш тўғрисида меморандум;  1996-1997 йилларда иқтисодий ҳамкорликнинг асосий принциплари ва йўналишлари тўғрисида ҳукуматлараро битим;  «Ильюшин» транснационал молия-саноат қўшма гуруҳини барпо этиш ҳақида битим;  Россия рубли ва Ўзбекистон сўмининг ўзаро алмаштирилиши ва уларнинг қийматларини барқарорлаштиришни таъминлаш бўйича чора- тадбирлар тўғрисида ҳукуматлараро битим;  олий таълим соҳасида ҳамкорлик қилиш, илмий-техник ҳамкорлик, «супа» халқаро радиоастрономик обсерваториясини Ташкил этиш, жиноятчиликка қарши курашда ҳамкорликни кучайтириш тўғрисида ҳукуматлараро битимлар;  иккала мамлакат ташқи ишлар вазирликлари ўртасида ҳамкорлик дастури. Ўзбекистон Республикаси ва Россия Федерацияси ўртасида имзоланган ҳужжатлар икки мамлакат ўртасидаги савдо-иқтисодий, коммуникация, фан- техника, маданий алоқаларни кенгайтиришга хизмат қилмоқда.

Ўзбекистоннинг хорижий мамлакатлар билан савдо оборотида Россия етакчи ўринни эгаллайди. 1997 йилда Ўзбекистон билан Россия ўртасидаги савдо обороти 1 миллиард 600 миллион АҚШ долларини Ташкил этди. 1998 йилга келиб Ўзбекистонда Россия сармоядорлари иштирокида Ташкил этилган ва фаолият кўрсатаётган қўшма корхоналар сони 260га етди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 1998 йил 5 —7 май кунлари Россия Федерациясига қилган расмий ташрифи икки мамлакат ўртасидаги ҳамкорликни янада ривожлантиришда катта аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистон раҳбарининг Россия Президенти билан олий даражадаги учрашуви ва икки давлат бошлиқлари томонидан имзоланган қўшма баёнот мазкур икки мамлакат ўртасидаги ҳамкорлик алоқаларини янги босқичга кўтарди. Сафар чоғида ИЛ-76 самолётларини ишлаб чиқариш ва эксплуатация қилиш, шунингдек, ИЛ-76 ва ИЛ-78 самолётларининг эксплуатация ва модернизация қилинишини таъминлаш ҳамда модификациялаш соҳасида биргаликдаги ҳамкорлик тўғрисида Ўзбекистон Республикаси ва Россия Федерацияси ўртасида битим имзоланди. Бу битим В.Чкалов номидаги Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмасини янада кенгайтириш учун катта имконият яратди. Шунингдек, маданият, ахборот марказлари таъсис қилиш ва уларнинг фаолият шароитлари хақида, оммавий ахборот воситалари мухбирларининг мақоми хақида битимлар имзоланди. Шу тариқа, Ўзбекистон билан Россия ўртасидаги ўзаро манфаатли муносабатлар мустаҳкамланиб ва чуқурлашиб бормоқда. Дунёдаги етакчи мамлакатлар билан ўзаро муносабатларни ривожлантириш – минтақавий хавфсизлик асоси. XX аср якунига етиб, халқаро муносабатларда кучлар нисбати ўзгариб бораётган бир шароитда XXI аср бошланди. Бутун инсониятни, жумладан, ўзбекистонликларни ҳам бугунги даврнинг асосий жиҳатлари ташвишлантиради. Дунёнинг қиёфаси қандай тусга кирди? Инсоният ўз тараққиётининг қайси маррасига кўтарилди? XXI аср Ўзбекистон учун қандай имкониятларни очиб беради ёки қандай синовлар кутмоқда, унинг жаҳон ҳамжамиятидаги ўрни

қандай бўлади? - деган саволлар барчани ўйлантириши табиий. Ушбу масалаларни, Ўзбекистоннинг бошқа давлатлар билан бўлган ҳамкорлиги ва алоқалари орқали ёритиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, нафақат Ўзбекистон ва бошқа давлатлар орасидаги муносабатлар, балки барча давлатларининг ўзаро ҳамкорлиги халқаро масалалар ва муаммоларнинг энг мақбул ечимини топишга ёрдам беради. Ўзбекистоннинг жаҳон халқлари тинчлиги ва ҳавфсизлигига мос тинчликсевар ташқи сиёсати, уни жаҳонда мустақил давлат сифатида тезда тан олинишини таъминлади. Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини дунёдаги 165 давлат тан олди, уларнинг 120 таси билан дипломатик, сиёсий, иқтисодий, илмий-техникавий ва маданий алоқалар ўрнатилди. Тошкентда 35 мамлакатнинг элчихонаси фаолият кўрсатмоқда. Булар жумласига АҚШ, Германия, Франция, Буюк Британия, Хитой, Ҳиндистон, Покистон ва бошқаларни киритиш мумкин. Шунингдек, Ўзбекистонда 88 хорижий мамлакатлар ва халқаро Ташкилотларнинг, 24 ҳукуматлараро ва 13 та ноҳукумат Ташкилотларнинг ваколатхоналари фаолият кўрсатмоқда. Дунёдаги 20 дан ортиқ давлатда - АҚШ, Туркия, Германия, Франция, Хитой, Покистон ва бошқаларда Ўзбекистоннинг элчихоналари ишлаб турибди. Бу кўрсаткичлар эса Ўзбекистоннинг жаҳон давлатлари билан яхши муносабатда эканлиги ва ўзининг аҳамиятли ўрнига эгалигини кўрсатиб турибди. Янги Ташкил топган мустақил давлат учун, ўз миллий манфаатларига мос келадиган пухта ташқи сиёсий йўлни белгилаш, жаҳон ҳамжамиятига қўшилиш, хорижий мамлакатлар билан сиёсий, дипломатик, иқтисодий, илмий- техникавий, маданий алоқалар ўрнатиш масалалари долзарб вазифадир. Чунки, мустақилликни мустаҳкамлаш, мамлакат хавфсизлиги, барқарорлиги ва тараққиёти кўп жиҳатдан ана шу вазифаларнинг оқилона ҳал этишига боғлиқдир. Албатта, бу амалга ошириш мураккаб бўлган вазифа бўлиб, кўп йиллар давомида ташқи сиёсат юритиш, ташқи дунё билан боғланиш, давлатлар билан ташқи савдони Ташкил этиш каби вазифаларни бажарилишини талаб этади.

Шўро тизими даврида Ўзбекистонга бевосита тегишли халқаро муносабатларга оид ишлар ҳам марказий ҳокимият томонидан амалга оширилган, ўзи эса ташқи оламдан ажратилган эди. Бунинг натижасида эса Ўзбекистон ташқи сиёсат юритиш тажрибасига ҳам жаҳон дипломатияси ва ташқи иқтисодий фаолиятини биладиган кадрларига ҳам эга эмас эди. Кадрларни тайёрловчи ўқув юрти ҳам йўқ эди. Вазият зудлик билан ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий алоқаларини такомиллантиришни талаб қилди. Ўзбекистон раҳбариятига бу соҳадаги кўп қиррали ишларни бошдан бошлашга тўғри келди. Президент И.А.Каримов "Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли" асарида таъкидлаганидек, ....«ўзининг халқаро обрў-эътиборини қозониш ва мустаҳкамлаш, халқаро ҳуқуқнинг тенг ҳуқуқли субъекти сифатида ўзини қарор топтириш учун кўп ишларни қилиш, баъзида эса умуман бошидан бошлашга ҳам тўғри келади". Ўзбекистонни халқаро ҳуқуқ субъекти сифатида белгилайдиган, республиканинг ташқи сиёсий ва ташқи иқтисодий алоқаларини тартибга соладиган қонунлар қабул қилинди. "Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсий тамойиллари тўғрисида"ги, "Чет эл инвесициялари тўғрисида"ги, "Хорижий инвестицияларига кафолат бериш ва инвесторлар тўғрисида"ги, "Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида"ги ва бошқа қонунлар ҳамда норматив ҳужжатлар ана шулар жумласидандир. Ўзбекистоннинг Осиё ва тинч океани ҳавзаси мамлакатлари билан ҳамкорлик алоқалари Мустақилликка эришган ёки давлат учун кўпгина нуфузли давлатлар билан ҳамкорлик қилиш муҳим эди ва Ўзбекистон мустақилликнинг илк кунлариданоқ бунга қўл урди. Биринчилар қаторида Ўзбекистон Яқин ва Ўрта Шарқ ҳамда араб мамлакатлари билан алоқа ўрнатиш ва алоқани ривожлантиришга киришди. Негаки, бу давлатлар билан Ўзбекистоннинг руҳи, дини, урф-одатлари ва анъаналари жуда яқиндир.

1991 йил 16-19 декабрь кунлари И. Каримов бошлиқ Ўзбекистон давлат делегацияси мамлакатимиз мустақиллигини биринчи бўлиб тан олган мамлакат – Туркияда бўлди. Туркия Президенти Турғут Ўзол, Бош вазир Сулаймон Демирэл ва бошқа раҳбарлар, ишбилармонлар билан амалий учрашувлар, суҳбатлар бўлиб ўтди. Сафар чоғида Ўзбекистон Республикаси билан Туркия жумҳурияти ўртасидаги давлатлараро муносабатларнинг асослари ва мақсадлари тўғрисида Протокол, иқтисодий ва савдо соҳасидаги ҳамкорлик тўғрисида битим, маданият, фан, таълим, соғлиқни сақлаш, спорт ва туризм соҳасидаги ўзаро ҳамкорлик тўғрисида битим, транспорт ва коммуникациялар соҳасидаги битим, ахборот ва янгиликлар айирбошлаш, телевидение ва радио эшиттириш бўйича ҳамкорлик қилиш ҳақида протоколлар ва бошқа бир қатор ҳужжатлар имзоланди. Ўзбекистон билан Туркия ўртасидаги муносабатлар кейинги йилларда анча кенгайди. Ўзбекистонда Туркия элчихонаси, Туркияда Ўзбекистон элчихонаси очилди ва фаолият кўрсатмоқда. Ҳамкорликни янада чуқурлаштиришда Туркия давлати раҳбарлари Турғут Ўзол, Тансу Чиллер, Месут Йилмазларнинг Ўзбекистонга расмий ташрифлари чоғида имзоланган ҳужжатлар катта аҳамиятга эга бўлди. Икки давлат ўртасидаги ҳамкорлик газлама ва тайёр кийим-кечак ишлаб чиқариш, қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш, қўшма корхоналар қуриш, кадрлар тайёрлаш, туризмни ривожлантириш ва бошқа соҳаларда амалий натижалар бермоқда. Туркиялик ҳамкорлар Ўзбекистон иқтисодиётига 1,5 миллиард АҚШ доллари ҳажмида сармоялар киритди. 200 га яқин қўшма корхоналар барпо этилди. "Коч холдинг", "Айсел" шулар жумласидандир. Ўзбекистон билан Туркия ўртасида ўзаро товар айирбошлаш ҳажми 1997 йилда 300 миллион АҚШ долларни Ташкил қилди. 1998 йил 27-28 июнь кунлари Покистон Ислом Республикаси Бош вазири Муҳаммад Навоз Шарифнинг Ўзбекистонга ташрифи икки давлат ўртасидаги алоқаларга асос солди. Сафар кунларида Ўзбекистон Республикаси билан Покистон Ислом Республикаси ўртасида давлатлараро муносабатлар ва ҳамкорлик принциплари тўғрисида шартнома, иқтисодий ва савдо ҳамкорлиги

тўғрисида, маданият, соғлиқни сақлаш, фан, техника, кадрлар тайёрлаш, туризм, спорт ва оммавий ахборот соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон ва Покистон ўртасидаги ҳамкорликни Ўзбекистон Президенти И. Каримовнинг 1992 йил 13-14 август кунлари Покистонга расмий ташрифи ва унда имзоланган ҳужжатлар янги поғонага кўтарди. Икки давлат ўртасида сув ресурслари, электрлаштириш, ирригация ва мелиорация соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида, почта ва телекоммуникация соҳасида, давлат банклари ва миллий банклари ваколатхоналар айирбошлаш тўғрисида, инвестициялар ва сармояларни ҳимоя қилиш тўғрисида битимлар имзоланди. Бўлиб ўтган учрашувларда икки давлат ўртасидаги ҳамкорликни кенгайтириш ва Марказий Осиё хавфсизлигини, Афғонистондаги урушни тўхтатиш масалалари бўйича фикр алмашилди. Иқтисодиёт, соғлиқни сақлаш, фан, техника, сайёҳликни ривожлантириш ҳақида битимлар имзоланди. Ўзбекистонда Покистон сармоялари иштирокида 120 қўшма корхона тузилган бўлиб, улардан Табани, Меркурий, Метро, Лаксан, Тарака каби 19 йирик фирма ва компаниялар фаолиятини алоҳида таъкидлаш мумкин. 1994 йилда Ўзбекистон ва Покистон ўртасида товар айирбошлаш ҳажми 4,3 миллион АҚШ долларини Ташкил этди. Ўзбекистон Покистонга чарм хом ашёси, пилла, шойи, матолар, шиша, биллур, енгил саноат учун машина ва ускуналар экспорт қилмоқда. Покистондан эса халқ истеъмоли моллари, хусусан, тайёр кийимлар, пойафзал, чарм буюмлар, какао ва шакар келтирилмоқда. 1992 йил 24-25 ноябрь кунлари республикамиз Президенти И.Каримовнинг Эрон Ислом Жумҳуриятига расмий давлат ташрифи Ўзбекистон ва Эрон ўртасида давлатлараро алоқаларга асос солди. Сафар чоғида Ўзбекистон Республикаси билан Эрон Ислом Жумҳурияти ўртасида давлатлараро муносабатларнинг асослари тўғрисида декларация, ҳаво транспорти соҳасидаги ҳамжиҳатлик тўғрисида меморандум, иқтисодий ва илмий-техникавий ҳамкорлик соҳасидаги ҳамжиҳатлик тўғрисида меморандум, почта, телефон ва телеграф соҳасидаги ҳамжиҳатлик тўғрисида меморандум, давлат Марказий банклари ўртасида битим имзоланди. 1993 йил 18 октябрда

Эрон Президенти Али Акбар Хошимий Рафсанжонийнинг Ўзбекистонга расмий ташрифи билан келиши икки мамлакат ўртасидаги алоқаларнинг янада кенгайишига кўмаклашди. Сафар чоғида транзит алоқаларни тартибга солиш тўғрисида ҳамда халқаро автомобиль қатнови тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон Президенти И. Каримов бошлиқ давлат делегацияси расмий ташриф билан Саудия Арабистони, Мисрда бўлди ва улар билан давлатлараро муносабатларнинг асослари тўғрисида шартномалар, иқтисодий, илмий- техникавий ва маданий ҳамкорлик битимлари имзоланди. Саудия Арабистони, Миср давлат ва ҳукумат вакилларининг Ўзбекистонга расмий сафари пайтида имзоланган ҳужжатлар эса давлатлараро муносабатларни янада ривожлантиришга хизмат қилмоқда. Ўзбекистон ёшлари қоҳира университетида, "Аль-Азхар" ва "Айн Шамс" университетларида, мисрликлар тошкент Техника ва Аграр университетларида, таҳсил олмоқдалар. Тошкентда Миср Республикасининг фан ва таълим маркази фаол ишлаб турибди. 1992 йил 6 февралда Ўзбекистон Покистон, Эрон ва Туркия томонидан тузилган Иқтисодий Ҳамкорлик Ташкилоти (ЭКО)га аъзо бўлиб кирди. 1992 йил 10 майда Ашгабатда Ўзбекистон, қозоғистон, қирғизистон, Туркманистон, Эрон, Туркия, Покистон давлат ва ҳукумат раҳбарларининг учрашуви бўлди. Учрашувда Трансосиё темир йўлини вужудга келтириш мақсадида Тажан- Сарахс-Машҳад темир йўли қуриш ҳақида битимни, божхона хизматини Ташкил этиш, шу соҳа учун мутахассислар тайёрлаш ҳақида ҳужжатларни имзоладилар. Аҳдлашувга биноан, 1992-1996 йилларда узунлиги 295 км бўлган Машҳад-Сарахс-Тажан темир йўли қурилди. 1996 йил 12 май куни мазкур темир йўлининг очилишга бағишланган тантаналар бўлиб ўтди, унда ЭКО аъзолари бўлган мамлакатларнинг раҳбарлари, Россия, Украина, Белорус ҳукуматларининг вакиллари жами 50 мамлакат вакиллари қатнашди. Истанбул- Пекин Трансосиё темир йўлининг таркибий қисми бўлган Машҳад-Сарахс- Тажан темир йўли Осиё ва Европа мамлакатлари ўртасида юк ташиш муддатини бир ҳафтага қисқартирди. Бу темир йўлнинг умумий қиймати 45 млн. АҚШ доллари бўлиб, унинг 130 км масофаси ўзбекистонлик йўлсозларнинг фаол иштирокида Туркманистон ҳудудида қурилди. Туркманистон йилига юк

ташишдан 20 миллион АҚШ доллари ҳажмида даромад олади. Ана шу йўл орқали Ўзбекистон ўз маҳсулотини Туркиягача ёки Форс кўрфазигача, кейин дунёнинг истаган бурчагигача бемалол етказиши мумкин бўлиб қолди. Шунингдек, ЭКО аъзолари халқаро автомобил қатнови очиш учун Истанбул, Теҳрон, Исломобод, Ашгабат, Тошкент ва Алматини бирлаштирувчи катта автомобил участкаларини лойиҳалаштириш, қуриш ва таъмирлаш ишларини олиб бормоқдалар. Ўзбекистон Жанубий Осиёнинг етакчи мамлакати бўлган Ҳиндистон билан ҳам алоқаларини кенгайтирмоқда. 1993 йил 23-25 май кунлари Ҳиндистон Бош вазири Нарасимха Рао давлат ташрифи билан Ўзбекистонда бўлди. Сафар кунларида Ўзбекистон Республикаси билан Ҳиндистон Республикаси ўртасида давлатлараро муносабатлар ва ҳамкорлик принциплари тўғрисида шартнома, фойда ва мулкка икки ёқлама солиқ солмаслик тўғрисида, ҳаво йўллари тўғрисида ва савдо-иқтисодий ҳамкорлик тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон Президенти И.А. Каримовнинг 1993 йил 17-19 август кунлари Ҳиндистонга расмий ташрифи чоғида икки мамлакат ўртасида иқтисодий, савдо ва илмий-техникавий ҳамкорлик тўғрисида битим, маданият, соғлиқни сақлаш, фан, техника, туризм, спорт ва оммавий ахборот соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида битим имзоланди. Ўзбекистон ва Ҳиндистон ўртасида ҳамкорлик кенгайиб бормоқда. 1995 йил 25 август куни Тошкент шаҳрида Ҳиндистоннинг "Тата Прожектс Лтд" фирмаси томонидан қуриб битказилган 600 ўринли саломатлик зали, мажлислар хонаси, сервис хизмати, ер ости гаражи, сауна барлари, катта ресторан бўлган замонавий меҳмонхонанинг очилиши фикримизнинг далилидир. Ўзбекистон Республикаси сиёсатининг асосий йўналишларидан бири Шарқ ва Тинч океани ҳавзаси мамлакатлари билан алоқалар ўрнатиш ва ривожлантиришга қаратилган. Бу мамлакатлар ўртасида айниқса Хитой Халқ Республикаси билан давлатлараро алоқа ўрнатиш алоҳида аҳамиятга эга. Ўзбекистон давлат мустақиллигини қўлга киритган дастлабки пайтлардаёқ Ўзбекистон ва Хитой ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилди. 1992 йил 2-3 январь кунлари ХХР ташқи иқтисодий алоқа ва ташқи савдо вазири Ли

Ланьзин Тошкентда бўлди, шу кунлари икки мамлакат ўртасида дипломатик муносабатлар ўрнатилди, элчихоналар очишга қарор қилинди. 1992 йил 12-14 март кунлари Ўзбекистон Президенти И. Каримов ХХРга расмий ташрифи икки давлат ўртасидаги ҳамкорликка асос солди. Сафар чоғида ҳамкорликнинг турли соҳалари бўйича 20 га яқин ҳужжатлар имзоланди. Улар орасида илмий-техникавий ҳамкорлик тўғрисида, қишлоқ хўжалигида ҳамкорлик тўғрисида, сармояларни рағбатлантириш ва ўзаро ҳимоя қилиш тўғрисида битимлар бор эди. 1994 йил 18-20 апрель кунлари ХХР Давлат Кенгашининг раиси Ли Пеннинг Ўзбекистонга давлат ташрифи пайтида Ўзбекистон билан Хитой ўртасида кредит, халқаро иқтисодий ҳамкорлик, ҳаво транспорти алоқаларини йўлга қўйиш бўйича ҳукуматлараро битимлар имзоланди. Хитой томони Ўзбекистонда тайёрланаётган ИЛ-76 ва ИЛ-114 самолётларини харид қиладиган бўлди. 1994 йил 24-25 октябрь кунлари Ўзбекистон Президенти Хитойга иккинчи марта сафар қилди ва муҳим аҳамиятга молик бўлган ҳужжат – "Ўзбекистон Республикаси билан Хитой Халқ Республикаси ўртасида ўзаро муносабатларнинг асосий тамойиллари, ўзаро манфаатли ҳамкорликни ривожлантириш тўғрисида баённома", шунингдек, икки давлат ўртасида консуллик шартномаси имзоланди. Ўзбекистонда фаолият кўрсатаётган 78 та Ўзбекистон-Хитой қўшма корхонаси икки мамлакат ўртасида ҳамкорликнинг ривожланиб бораётганининг далилидир. 1992 йил март ойида Ўзбекистон ва Жанубий Корея ўртасида дипломатик алоқа ўрнатилди. 1992 йил 19 июнда Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов Жанубий Корея Республикасига давлат ташрифи билан борди. Бу сафар икки мамлакат ўргасидаги иқтисодий, савдо, маданий-техникавий алоқаларга асос солди. Ўзбекистон билан Жанубий Корея ўртасида давлатлараро муносабатлар ва ҳамкорлик асослари тўғрисида Декларация имзоланди. Савдо-иқтисодий айирбошлаш ҳақидa, Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришга маблағ сарфлайдиган Жанубий Корея ишбилармонларига бериладиган кафолатлар ҳақида битимлар тузилди. Маданият, маориф, оммавий

ахборот, саёҳат, спорт соҳаларида баҳамжиҳат ҳамкорлик қилишнинг узоқ муддатга мўлжалланган режалари белгилаб олинди. Жанубий Кореядаги ДЭУ Корпорацияси раҳбарияти билан Асакада автомобил заводи қуришга келишилди. 1992-1996 йилларда «ЎзДЭУавто» Ўзбекистон-Жанубий Корея қўшмa автомобил заводини лойиҳалаштириш ва қуриш ишлари амалга оширилди. Завод 1996 йил 25 март куни автомобиллар ишлаб чиқаришни бошлаб юборди. Ўзбекистон Шарқнинг энг ривожланган мамлакати бўлган Япония билан ҳам ҳамкорлик алоқаларини ривожлантирмоқда. 1994 йил 16-19 май кунлари Ўзбекистон давлат делегацияси расмий ташриф билан Японияда бўлди. Сафар пайтида Ўзбекистон билан Япония ўртасида муносабатларнинг асосий тамойиллари ҳақида қўшма баёнот, ташқи ишлар бўйича муносабатлар ҳақида ҳужжат имзоланди. Ўзбекистон делегацияси машҳур Панасоник концернида бўлди ва унинг раҳбарияти билан Ўзбекистонда шўъба очишга келишилди. Республикамиз шаҳарларида Панасоник маҳсулотларини сотиш йўлга қўйилди. Ўзбекистонда Япониянинг дунёга машҳур "Мицуи ва КО ЛТД", "Мицубиси корпорейшн", "Сумитото корпорейшн", "Томен корпорейшн", "Чори" каби компанияларининг доимий ваколатхоналари фаолият кўрсатмоқда. Улар билан Ўзбекистон ташқи иқтисодий вазирлиги ўртасида ҳамкорлик тўғрисида битимлар имзоланган. Япония ҳукумати Кўкдумалоқ нефть-газ конденсати конини ўзлаштиришда, Бухорода нефтни қайта ишлаш заводини қуришда, Фарғонада нефтни қайта ишлаш заводини таъмирлашда, телеалоқа тармоқларини таъмирлашда ўз сармоялари билан қатнашмоқда. Фақат 1994 йилда 40 нафардан ортиқ ёшлар Японияда малака ошириб қайтдилар. Ўзбекистоннинг Тинч океани ҳавзаси мамлакатларидан Малайзия ва Индонезия билан давлатлараро алоқалари ўрнатилди. Бу борада Ўзбекистон Президенти И.Каримов бошлиқ давлат делегациясининг 1992 йил июнь ойидаги Малайзия ва Индонезияга сафари муҳим аҳамиятга эгадир. Сафар кунларида Ўзбекистон ва Малайзия ўртасида иқтисодий ва техникавий ҳамкорлик тўғрисида битимлар имзоланди. Шунингдек, Ўзбекистон ва Индонезия ўртасида дипломатик алоқалар ўрнатиш бўйича қўшмa ахборот, икки томонлама

муносабатлар бўйича қўшмa баёнот, иқтисодий ва техникавий ҳамкорлик тўғрисида битим имзоланди. 1995 йил 8-10 апрель кунлари Индонезия Республикаси Президенти Сухарто расмий ташрифи билан Ўзбекистонда бўлди. Музокаралар ниҳоясида Ўзбекистон Президенти И.Каримов ва Индонезия Президенти Сухарто Ўзбекистон Республикаси билан Индонезия Республикаси ўртасидаги муносабатлар ва ҳамкорлик тамойиллари тўғрисидаги қўшма баённома имзоладилар. Икки мамлакат ҳукуматлари ўртасидаги сайёҳлик соҳасидаги ҳамкорлик ҳақидаги меморандум ҳамда икки мамлакат пойтахтлари оралиғида самолётлар қатновини йўлга қўйиш тўғрисидаги ҳукуматлараро битим имзоланди. Шунингдек, Ўзбекистоннинг Осиё ва Океания минтақасидаги Вьетнам Социалистик Республикаси, Таиланд, Австралия ва бошқа мамлакатлар билан сиёсий-дипломатик алоқалари йўлга қўйилди, иқтисодий ва маданий ҳамкорлиги ривожланиб бормоқда. Ўзбекистоннинг АҚШ ва Европа мамлакатлари билан ўзаро манфаатли алоқалари Дунёда муҳим аҳамиятга эга бўлган АҚШ ва Европа давлатлари билан ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиш кўпгина давлатларда бўлгани каби Ўзбекистон учун ҳам алоҳида аҳамиятга эга. Ўзбекистон билан Америка қўшмa Штатлари ўртасида давлатлараро алоқалар мустақилликнинг дастлабки йилларидаёқ йўлга қўйилди. 1992 йил 15- 16 февраль кунлари АҚШ давлат котиби Жеймс Бейкер Ўзбекистонга расмий ташриф буюрди ва икки давлат ўртасида дипломатик алоқалар ўрнатилди. Тошкентда биринчи бўлиб АҚШнинг элчихонаси очилди. 1993 йил 14 сентябрда АҚШ давлат департаментининг махсус тапшириқлар бўйича элчиси Строб Тэлбот Ўзбекистонда бўлди ва Ўзбекистон Президенти билан ҳамкорлик қилиш масалаларида суҳбатлашди. 1995 йил 6 апрелда АҚШ мудофаа вазири Уилям Перри Ўзбекистонга келди, Ўзбекистоннинг НАТО "Тинчлик йўлида ҳамкорлик" дастурида иштироки муҳокама қилинди. АҚШ армияси ўқув-машқ

марказида тинчликни таъминлаш мақсадида ўтказилган ҳарбий машқларда Ўзбекистон қуролли кучлари взводи иштирок этди. Ўзбекистон билан АҚШ ўртасида сармояларни рағбатлантириш ва ўзаро ҳимоя қилиш тўғрисида, икки ёқлама солиқ солмаслик тўғрисида шартномалар тузилди. Тошкент-Нью-Йорк ўртасида бевосита ҳаво йўли очилди. Ўзбекистон Президенти И.Каримов БМТ юбилей сессияси кунларида AқШ вице-президенти Альберт Гор билан учрашди. Учрашувда жаҳон ва минтақавий хавфсизлик масалалари, икки давлат ўртасидаги ҳамкорликни ривожлантириш тўғрисида фикр алмашилди. Ўзбекистонда 1996 йил бошларигача америкалик сармоядорлар иштирокида 200 та ўзбек-америка қўшма корхоналари Ташкил топди ва фаолият кўрсатиб келмоқда. Булар орасида Навоий вилояти Зарафшон водийсидаги Мурунтовда АҚШнинг «Ньюмонт Майнинг» Корпорацияси билан ҳамкорликда тоғ жинсларидан олтин ва кумуш ажратиб олувчи "Зарафшон-Ньюмонт" қўшма корхонаси бор. Ўзбекистон Президенти И.Каримов бошлиқ давлат делегациясининг 1996 йнл 23-28 июнь кунлари АҚШда бўлиши Ўзбекистон ва Америка муносабатларинн янги поғонага кўтарди. И.Каримов AҚШ Президенти Билл Клинтон билан учрашди. Бу учрашув икки мамлакат ўртасидаги муносабатларга сиёсий замин ҳозирлади. Бу учрашувга бағишланган тантаналар 1996 йил 25 июнь куни Ўзбекистоннинг АҚШдаги элчихонасида очилди. Бу маросимда кўпгина давлат арбоблари ҳам қатнашишди. Ўзбекистон Президенти АҚШдаги Хорижий хусусий сармоялар корпорацияси (ОПИК)нинг Вашингтондаги қароргоҳида ўтказган брифингда, Хьюстон шаҳрида Ўзбекистон газ ва нефть саноатига бағишланган, Денвер шаҳрида Ўзбекистон тоғ-кон саноати имкониятлари ва бой табиий ресурсларига бағишланган конференция ҳамда кўргазмалар чоғида нутқ сўзлаб Ўзбекистонда чет эл сармоялари ва бизнеси учун яратилган қулай иқтисодий, ҳуқуқий , сиёсий шароитлар тўғрисида батафсил ахборот берди. Ўзбекистон делегациясининг Техас штатининг пойтахти Хьюстонга қилган сафари самарали бўлганлигини таъкидлаш мумкин. Бу сафар давомида нефт ва газ саноати билан боғлиқ бўлган йирик корпорация ва компаниялар

раҳбарлари билан учрашувлар бўлиб ўтди. "Ўзбекнефтгаз" корпорацияси ва "Тексако" компанияси ўртасида қўшма корхона тузиш тўғрисида таъсис шартнома, "Ўзбекнефтегаз" билан "Энрон Ойл Гэс Интернейшнл" ўртасида газ конларини қидириш ва ишга тушириш бўйича қўшма корхона тузиш шартлари тўғрисидаги шартнома имзоланди. Ўзбекистон Президенти бошчилигидаги давлат делегациясининг АҚШда бўлиши чет эл сармояси учун республикада яратилган шарт-шароитлар тўғрисидаги ахборот тақчиллигини бартараф этди. Сафар чоғида имзоланган ҳужжатлар Америка бизнеси ва сармояларининг Ўзбекистонга эркин кириб келиши учун янада кенг йўл очди. Икки мамлакат ўртасидаги ҳамкорлик Ўзбекистондаги ислоҳотларни қўллаб-қувватлаш, ўзаро манфаатли алоқаларни кенгайтириш йўлидан бормоқда. Ўзбекистон ташқи сиёсатининг Европа йўналиши қатъиятлик билан ривожлантирилмоқда. Ўзбекистон Президентининг Германияда 1993 йил 28 апрель куни бошланган ва беш кун давом этган расмий ташрифи Ўзбекистон билан Германия ўртасидаги муносабатларни йўлга қўйишда муҳим аҳамиятга эгадир. Айни пайтда бу сафар натижасида республикамиз учун Европа сари катта йўл очилди. И.Каримов ГФР Федерал президенти Рихард фон Вайзенкер ва Федерал канцлери Гельмуг Кол билан самимий, ўзаро тенглик асосида, ишонч ва қатъият билан суҳбатлашди. Икки давлат ўртасида маданий ҳамкорлик тўғрисида, сармоялар қўйишни амалга ошириш ва ўзаро ҳимоя қилишга кўмаклашиш тўғрисида, илмий тадқиқотлар ва мутахассислар фондини Ташкил этиш тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон делегацияси Германия саноатини ўрганишга катта эътибор берди. "Дойче банк", "Мерседес-Бенс" ва "Сименс" компанияларининг раҳбарлари билан учрашувлар бўлди, улар билан ҳамкорлик қилиш ҳақида келишиб олинди. Жумладан, Хоразмда "Мерседес-Бенс" компанияси иштирокида юк машиналари йиғадиган завод қуриш ҳақида аҳдлашилди. Сафар натижаларига кўра ўзбек-немис ҳамкорлиги масалалари бўйича ҳукуматлараро комиссия тузилди. Тошкентда икки-томонлама савдо-иқтисодий палата Ташкил

этилди, ГФРнинг элчихонаси очилди. "Тошкент-Франкфурт" ҳаво йўлида самолётлар қатнай бошлади. "Дойче банк"нинг бўлими фаолият кўрсатмоқда. 1994 йил 9-12 июнь кунлари Ўзбекистон давлат делегацияси Нидерландия (Голландия)да бўлди, қиролича Веатрикс ва ҳукумат бошлиғи - Бош вазир Рудольф Любберс билан икки томонлама ҳамкорлик тўғрисида суҳбат бўлди. Сафар натажасида Ўзбекистон ва Голландия ўртасида давлатлараро муносабатлар принциплари ҳақида баёнот ва савдо-иқтисодий ҳамкорлик ҳақида протокол имзоланди. Голландия аграр хўжалигининг технологияси, уруғ ва насллари, меҳнат усулларидан Ўзбекистонда фойдаланишга келишилди. Бугунги кунда Ўзбекистонда Голландия картошка уруғлари экилиб мўл ҳосил етиштирилмоқда. Ўзбекистон билан Франция ўртасида муносабатларни ўрнатиш ва ривожлантириш муҳим аҳамиятга эга. 1993 йил 28-30 октябрь кунлари Ўзбекистон делегациясининг Францияга расмий ташрифи икки давлат ўртасидаги ҳамкорликка асос солди. Президент И.Каримов Франция Президенти Ф.Миттеран, Франциянинт бошқа раҳбарлари ҳамда жамоатчилик вақиллари билан дўстона суҳбат ва самарали музокаралар юритди. Сафар натижасида Парижда Ўзбекистон Республикаси ва Франция Республикаси ўртасида дўстлик ва ҳамкорлик тўғрисида шартнома, маданият, илмий- техникавий ва маориф соҳасида ҳамкорлик қилиш тўғрисида битим, сармояларни ўзаро рағбатлантириш ва ҳимоялаш тўғрисида битим имзоланди. Ўзбекистон билан Франция ўртасида иқтисодий, илмий, маданий алоқалар кенгайиб бормоқда. қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш, озиқ-овқат, нефть ва газ саноати, қурилиш ва бошқа соҳаларда ҳамкорлик қилинмоқда. Ўзбекистон халқаро ишларда катта тажриба ва нуфузга эга бўлган Буюк Британия билан ҳам ҳамкорлик қилмоқда. 1993 йил 17-19 июнь кунлари Буюк Британия қироличасининг қизи малика Анна Ўзбекистонда бўлиб, мамлакатимиз билан, халқимизнинг турмуш тарзи билан танишиб, Самарқанд шаҳрининг ўлмас тарихий ёдгорликларини зиёрат қилиб кетди. 1993 йил 15 октябрь куни Буюк Британия ташқи ишлар ва ҳамдўстлик ишлари бўйича

давлат вазири Даглас Хогнинт Ўзбекистонга сафари чоғида икки давлат ўртасида маданият ва таълим соҳасидаги ҳамкорлик битими, икки ёқлама солиқ солмаслик тўғрисида битимлар имзоланди. Ўзбекистон Финляндия, Австрия, Бельгия, Швейцария, Италия, Испания, Греция, Польша, Венгрия, Чехия, Словакия, Хорватия, Болгария каби Европа мамлакатлари билан сиёсий, дипломатик, иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатди ва кенгайиб бормоқда. Хулоса қилиб айтганда, Ўзбекистонда тарихий жиҳатдан қисқа бир даврда халқаро муносабатларни йўлга қўйиш ва ривожлантириш бобида бир неча ўн йилликларга арзийдиган ишлар амалга оширилди. Ўзбекистон ўзининг тинчликсевар, яхши қўшничилик, ўзаро фойдали ҳамкорликка қаратилган сиёсати ва фаолияти билан бутун дунёга танилди, жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнини эгаллади, унинг мавқеи йилдан-йилга мустаҳкамланиб бормоқда. Юқори келтирилган маълумотлар бир тарафдан албатта янги республика учун қисқа вақтда эришган катта ютуқлардир. Лекин, масаланинг иккинчи томони ўрнатилган бу ҳамкорликларнинг ҳозирда ривожи ва юртимиз учун фойдаси қандай даражада эканлигидир. Асосан тузилган шартномалар ўз фаолиятини яхши олиб бормоқда, лекин, шу билан бир қаторда муаммолар ҳам йўқ эмас. Муаммолар албатта асосан ташқи иқтисод билан, хусусан мамлакат экспорт салоҳиятини ошириш билан боғлиқдир. Бошқача айтганда, ташқи иқтисодий алоқаларимизда импорт улушини камайтириш ва экспортни кенгайтириш томон бурилиш ясалиши муҳим аҳамиятга эга. Албатта ҳар бир давлатда бўлгани каби Ўзбекистонда ҳам жиддий эътибор талаб қиладиган турли муаммолар бор, лекин шу билан бирга эришилган ютуқларга кўз юмиш ёки етарли баҳо бермаслик асло мумкин эмас. Президент И.Каримов ўзининг "Янги Ўзбекистоннинг етти зафарли йили" асарида «Ўзбекистон тарихдан қисқа бир даврда жаҳон ҳамжамиятига қўшилди, унинг тенг ҳуқуқли субъектига айланди. Нуфузли хорижий давлатлар билан сиёсий, дипломатик, иқтисодий, маданий-маърифий алоқаларни йўлга қўйди. Бу жонажон Ватанимиз хавфсизлигининг муҳим шарти ва тараққиётимизнинг

кафолатидир", деб ёзади 26 . Дарҳақиқат, Ўзбекистон халқаро муносабатларнинг тўлақонли субъектига айланиши учун барча имкониятларга эгадир. Шу билан бирга дунё хўжалик ва сиёсий тизимида ўзига хос мавқеига эга бўлиш учун халқаро жараёнларда фаол иштирок этиш ва Осиё, Европа ва Американинг етакчи давлатлари билан ҳушёрлик билан муносабатлар олиб бориш талаб этилади. Бунинг учун эса узоқни кўра биладиган, билимли кадрларни тарбиялаш зарурияти ҳамиша сақланиб қолади. Ўзбекистон Республикасининг Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш борасидаги сиёсати Президент И.Каримов “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: ҳавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва таррақиёт кафолатлари” асарида ҳавфсизликни ва барқарорликни таъминлаш муаммосини кенг ва чуқур таҳлил этди. У асосий стратегик муаммоларини бирлаштирди, ушбу муаммолар минтақамизнинг давлат арбобларнинг эътиборига сазовор бўлиши шарт. Биз ўзимизни қандай ҳимоялашимиз керак, ривожланиш учун импулсларни қаердан излаш керак? – деган саволлар бугунги куннинг энг долзарб муаммоларини акс эттирмоқда. Шу билан бирга, Президент И.Каримов мавжуд бўлган ҳавфсизликка нисбатан таҳдидларнинг табиатини, уларнинг манбаларинии чуқур ўрганишимизни, минтақада барқарорликни сақлаш шартларини аниқлаш ва улардан самарали фойдаланиш зарур эканлигини таъкидлади. Марказий Осиё минтақасига нисбатан энг кескин таҳдидлар сифатида қуйидагилар эътироф этилиши мумкин: 1. Минтақавий можаролар, уларнинг асосий мазмуни этник миллатчилик, ҳарбий ва диний айирмачилик. Ушбу можаролар айрим давлатлар қўлида ўз манфаатларини ҳимоялаш ва таъсир кўрсатиш ҳамда минтақаларни қўлдан чиқармаслик ёки стратегик кучларни ўз фойдаси учун қаратиш кучли қуролига айланди. 2. Ўзбекистоннинг геосиёсий жиҳатдан Евроосиё қитъасидаги қудратли давлатлар ўртасида жойлашганлиги. 3. Терроризм, наркобизнес ва ноқонуний қуроллар савдоси.

4. Ядро қуроли муаммоси, ушбу қуролга Ҳиндистон ва Покистон эга, аммо улар ўртасида жуда ҳам кескин вазият сақланмоқда, ушбу вазият давлатлар ўртасида урушга айланиши мумкин; 5. Экологик ҳавфсизлик. Марказий Осиё минтақасида мустаҳкам тинчликни ўрнатиш, хавфсизлик ва барқарорликни таъминлаш стратегияси, даставвал, минтақада барқарорликни таъминлаш, ҳамда Ўзбекистон ва бутун минтақа ҳавфсизликни янги моделларни ишлаб чиқиш мақсадлар ва вазифалар билан аниқланади. Можароларни тинч йўл билан ҳал этиш Ўзбекистон мустақилликка эришган дастлабки кунлардан бошлаб, минтақавий хавфсизликни мустаҳкамлаш ва можароларни тинч йўл билан ҳал этиш масалалари мамлакат ташқи сиёсатининг энг асосий йўналишлардан бири бўлди. Ўзбекистон Республикасида минтақадаги можароларни бартараф этишга қаратилган стратегия ва вазифалар ишлаб чиқилган. Ўзбекистон қўшни давлатларда можароларни тинч йўл билан ҳал этишда мунтазам равишда ўз ҳиссасини қўшиб келмоқда. Можароларни бартараф этишда икки ва кўп томонлама музокаралар асосида можароларни тинч йўл билан ҳал этишни устуворлиги ўз ифодасини топади. Ўзбекистон Республикаси Афғонистоннинг ёнма-ён қўшниси бўлганлигини, ҳамда ушбу можарони минтақамизга ўтиш таҳдид мавжудлигини назарда тутиб, бизнинг мамлакатимиз Афғонистон Ислом Давлатида тинчлик ўрнатилишини ташвиш билан вазиятни кузатмоқда ҳамда бу мамлакатда тез орада миллий консенсус ўрнатилишига ўз қизиқишини намоён этмоқда. Афғон муаммоси нафақат Афғонистон ичидаги вазиятга, балки бутун минтақадаги вазиятга таъсир кўрсатади. Шунинг учун, ушбу муаммо минтақавий хавфсизликни ўз ичига қамраб олади. Афғонистон тинчликка эришмагунча, бутун минтақа бўйича хавфсизликни ва барқарорликни таъминлаш тўғрисида гапиришга эрта. Чунки бу мамлакат яқин пайтгача нафақат минтақавий, балки халқаро хавфсизликка таҳдид солувчи ўчоқлардан бири эди. 27 Шу давлат ҳудуди халқаро терроризм ва диний экстримизмга боғлиқ кучларнинг полигонига, шу мамлакат гиёҳванд

моддаларнинг бутун жаҳон миқёсдаги манбаига айланди. Минтақавий хавфсизликнинг нозик жиҳатларидан бири шунда эдики, турли давлатлар гоҳ пинҳон, гоҳида эса очиқдан очиқ Афғонистонга ўз таъсирини ўтказган ҳолда бутун Марказий Осиё мамлакатларига мафкуравий таъсир ўтказишга уриниб келдилар. Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати 1993 йилдан бошлаб афғон масаласини бартараф этиш ташаббуси билан чиқа бошлади ҳамда афғон масаласига нисбатан жаҳон ҳамжамиятини жалб этиш мақсадида бу ердаги муаммонинг бутун жаҳон хавфсизлигига таъсир этувчи омил эканлигини турли минбарлардан туриб исботлаб берди. 1995 йил сентябр ойида Тошкентда ўтказилган Марказий Осиёда ҳавфсизлик ва ҳамкорлик масалалари бўйича семинар-кенгашида И.Каримов ўз нутқида Афғонистонда тинчлик ўрнатиш жараёнининг ва барқарорлик элементларини ўзаро боғлиқ эканлигини таъкидлаб ўтди. 28 1996 йил июн ойининг бошида И.Каримов АҚШда расмий ташрифи чоғида, АҚШ Президенти Клинтон учрашувида турли масаларни муҳокама қилди, шу жумладан, минтақавий ва ҳалқаро хавфсизлик масалаларини муҳокама этди. 1996 йилнинг 23 июн Европа Иттифоқи (Флоренция) давлатлар бошлиқларнинг учрашуви доирасида И.Каримов Афғон муаммосини ечими топиш учун Европа Иттифоқи кучини ишлатишга даъват этди. Шу йилнинг ноябр ойида (14.11.1996) И.Каримов Белгияда расмий ташрифи чоғида Афғон масаласи бўйича КЭС ва НАТО раҳбарлари билан муҳокама учун учрашди. Афғон масаласи тўғрисида гап кетганда, шуни айтиш жоизки, эртаги куннинг ҳавфсизлиги ва ишонч гарови масаласи фақат минтақавий муаммо бўлиб қолмайди. Унинг ечимига бутун жаҳон давлатларнинг кучи билан етса бўлади. Жаҳон ҳамжамияти можароларни минтақавий доирасидан чиқишга йўл қўймаслиги керак. Шу асосда айтиш мумкинки, Ўзбекистоннинг минтақавий ҳавфсизлик масалаларига, айниқса Афғон муаммосига жаҳон ҳамжамиятининг эътиборини қаратиш уринишлари ўз англашини топмоқда.

Шубҳасиз, толиблар томонидан Қобулни эгаллаши, ҳамда МДҲ чегараларига яқинлаши, минтақадаги вазиятни ўзгаришига олиб келди. Исломий раҳбарият нафақат Афғонистонда, балки ундан ташқари давлатларда «ҳақиқий ислом» ўрнатиш шиорлари Марказий Осиё давлатлари аҳамиятини касб этди. Айнан шу вазият октябр ойининг бошида Олма-Отада Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон Президентлари ва Россия бош вазири минтақадаги янги вазият муҳокамаси ва ягона стратегия ишлаб чиқиш учун учрашувига олиб келди. Шу учрашиш натижасида, келажакдаги можаронинг бошқа давлатларга ўтишининг салбий томонлари ҳақида Баёнот қабул қилинди. 1996 йилнинг охирида турли халқаро Ташкилотлари томонидан Афғон можаросини тинч йўл билан ҳал этиш масаласи юзасидан бир неча ҳужжатлар қабул қилинди: шундай қилиб, Ўзбекистон ташаббуси билан ва ЕХҲТ раҳбарлари (3-4.12.96) томонидан Лиссабон декларациясига Марказий Осиёда барқарорликни таъминлаш ва можаралардан олдини олиш ҳақидаги қўшимча модда киритилди, Васенаар Битими қатнашчилари (13.12.96) Афгонистонга қуролли кучларни таъминлашни тўхтатиш тўғрисида Декларацияси қабул қилинди (Вена, Австрия), Европа Иттифоқи Ташқи ишлар Вазирлар Кенгаши куролларни келтириш эмбарго тўғрисида «Умумий позиция» махсус ҳужжатни қабул қилди (17.12.96.). 1999 йил 18 ноябр Стамбулда юқори тоифали ЕХҲТ давлатларнинг раҳбарларнинг учрашуви ўтказилган эди. Президент И.Каримов ўз нутқида шуни таъкидлаб этдики, ЕХҲТ минтақавий ҳавфсизлик тизимини шакллантиришда фаол ролни ўйнаши керак. Айниқса, охирги йилларда Афғонистонда гиёҳванд моддалар ишлаб чиқаришнинг ва савдосининг кўпайиши, қуролларни савдоси, жанговар аскарларнинг тайёрланиши, келажакда Марказий Осиё минтақа учун салбий натижаларга олиб келиши мумкин. Масалан, БМТ кузатишлари бўйича, Афғонистондаги тайёрлаш базаларида тахминан 55 мамлакатлардан 50 мингдан 70 минггача жанговор аскарлар тайёрланганлигини кўрсатди. 29 2000 йилнинг бошида бир неча воқеалар бўлди. Биринчидан, Тошкентда навбатдаги Марказий Осиё давлат бошлиқларининг учрашуви бўлиб ўтди (20-

21.04.00), шу учрашувда қатнашчи давлатларнинг Афғон можаросига қарши эканлиги яна бир бора таъкидлаб ўтилди. Иккинчидан, БМТ Ҳавфсизлик Кенгашининг раиси (04.00) Афғонистондаги гиёҳванд моддаларни ишлаб чиқариш устидан БМТ Низоми асосида назорат киритишга тайёр эканлигини кўрсатиб ўтди. Учинчидан, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов Ҳиндистонга расмий ташрифи пайтида (1-2.05.00) Ҳиндистон Президенти ва Бош Вазир билан минтақавий ҳавфсизлик масалаларини, айнан охирги пайтда Афғонистондаги воқеалардан сўнг, муҳокама қилиш учун учрашди. Ниҳоят, Вашингтонда (05.00) «Марказий Осиёда радикал ислом ва терроризм» халқаро конференция бўлиб ўтди, унинг мақсади Марказий Осиёда, шу жумладан, Ўзбекистонда диний экстремизмни ва терроризмни моҳиятини англашдир. 2000 йилнинг кузида (12.09.00) Ўзбекистон Республикасининг Президенти И.Каримов БМТнинг Бош Ассамблеясида «Минг йиллик саммити» тантанали учрашувида нутқ сўзлади ва у ерда яна бир бора жаҳон ҳамжамиятининг эътиборини Афғон можаро, нафақат Марказий Осиёнинг, балки бутун жаҳоннинг ҳавфсизликка таҳдид омили сифатида масаласига қаратди. 30 Ўша пайтда Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлиси барча давлатларни терроризм билан қарши курашга даъват баёнотини қабул қилди. 2000 йил 19 декабрда БМТнинг Хавфсизлик Кенгаши №1333 сонли резолюцияни қабул қилди. Унинг қабул қилинишига 13 Ҳавфсизлик Кенгашининг аъзолари розиликни берди. Ушбу ҳужжатнинг асосида, Афғонистоннинг барча Толибон оқими назорати остидаги ҳудуларга қуролни сотиш, келтиришга ва етказишга қарши санкциялар қабул қилинди. БМТнинг аъзо давлатлар учун Афғонистонга ҳарбий фаолият учун техник ёрдамни кўрсатиш, ўқитиш, ҳарбий маслаҳатчиларни жўнатиш тақиқланган. Барча Толибон оқимига ёрдам кўрсатувчи чет давлат ҳарбий маслаҳатчилари, расмий шахслар ва ҳарбий персонал Афғон ҳудудидан чиқарилиши кўрсатилган. Ҳамда фуқаролик авиация Афғон ҳудудидан учишлари тақиқланган. БМТнинг барча аъзо давлатлари ўз мамлакатидаги Толибон оқимининг расмий идораларни ва Афғон «Ариана» авиакомпаниянинг ваколатхонасининг ёпиши кўрсатилган.

Ўзбекистон Марказий Осиё давлатлари билан биргаликда ва Россия билан Тожик-Афғон чегарасидаги вазиятни ҳал этиш учун фаол иш кўрмоқда. Минтақадаги вазияти билан нотинчлиги Марказий Осиёнинг уч давлатнинг якка позицияни ишлаб чиқишлигини талаб этади, шунингдек, Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон давлатлари Тожикистон тўғрисидаги баёнот қабул қилган (14.04.95й, Чимкент). Унда Тожикистон оппозицияси «Тожикистондаги сиёсий инқирозни ечиш учун ҳарбий ва бошқа куч ишлатиш ҳаракатларни ишлатмаслик» даъват қилинган. 31 Шу билан бирга, уч давлат бошлиқлари МДҲ, БМТ, ЕХҲТ давлатларни Тожикистонда тинчликни ўрнатишга ҳаракат қилишга даъват қилишди. Ўша пайтда умумий коммюнике қабул қилинган, коммюникеда БМТнинг назорати остида тинчликни ўрнатувчи кучларнинг батальони Ташкил этишни эҳтиёжи кўрсатилган. Ўша йилнинг 15 декабрда давлат раҳбарларнинг учрашувида яна бир қадам босилган эди – БМТ назорати остида тинчлики ўрнатувчи кучларнинг батальони Ташкил этиш қарори қабул қилинган. Ундан сўнг, 1996 йилнинг май ойида, Бишкек шаҳрида, давлат раҳбарлари томонидан «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастури доирасида тинчлик ўрнатувчи батальонни шакллантириш ва уни таъминлаш, ҳарбий қисмларнинг иштирокида ҳарбий машқларни ўтказиш тўғрисида тадбирлар қарори қабул қилинди. 32 НАТО билан СЕАП «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастури доирасидаги ҳамкорлик республика хавфсизлигини ўрнатиш ва барқарорликни таъминлаш, ғарбнинг етакчи давлатлари билан ҳарбий-сиёсий ҳамкорликни амалга ошириш манфаатларига тўғри келади. Марказий Осиё батальони (Центразбат) ҳарбий машқлари 1996 йил ноябр ойидан бошлаб мумтоз тарзда ўтказилади. Ушбу дастурнинг доирасида 1998 йилнинг сентябр ойида Ўзбекистонда Центразбатнинг навбатдаги машғулотлари ўтди, унда Россия, АҚШ, Туркия, Грузия, Озорбайжон, Ўзбекистон, Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистон давлатларнинг ҳарбий қисмлари иштирок этди, жами 1500 зобит ва аскарлар иштирок этди. Машқлар икки босқичда амалга оширилган – бошида Тошкентнинг жанубида, кейинчалик, Қирғизистоннинг Ўш шаҳрида ўтказилди.

Шу турдаги машқлар МДҲ давлатларининг қўшма ҳарбий ҳаракатларида самарали иштирок этишга қодирлиги кўрсатилган эди. 2000 йилда сиёсий вазиятнинг мураккаблашиши натижасида Центразбат ўқув дастурига ўзгаришларни киритди, жумладан, антитеррористик ҳаракатларни ўтказиш элементи киритилди. Ўзбекистоннинг НАТО билан «Тинчлик йўлида ҳамкорлик» дастури доирасида ҳамкорлигининг натижалари: -НАТО билан алоқалар дунё ҳамжамиятига миллий ташқари ва ички сиёсатнинг тамойилларини етказади, Ўзбекистоннинг ички ва минтақавий хавфсизликни таъминлашга қаратилган ташаббусларни ҳаётга татбиқ этиш қуролидир; -НАТО доирасидаги конференция, семинарлар республиканинг эксперт- информацион салоҳиятини оширади. 1998 йилда НАТО тадбирларида 160 дан ошиқ Ўзбекистон вакиллари иштирок этди; -Тинчлик ўрнатувчи ва гуманитар ҳарбий машқларда иштирок (АҚШда «Кооператив Наггет-95 ва 97» ва «Кооператив Оспрей-96 ва 98»; Норвегияда «Кооператив Баннерс-97»; Олмонияда «Комбайнд Эндевор-98»; Ўзбекистонда АҚШнинг ҳарбий қисмлари иштирокида «Баланс Ултра-96 ва 97») Ўзбекистоннинг ҳарбий аскарларга НАТОнинг тинчлик ўрнатувчи режалар ишлаб чиқиш жараёни билан, уларни тайёрлаш, ҳамда ҳаётга татбиқ этиш билан таништирди. -НАТО билан ҳамкорлик ривожланган давлатлар билан ҳарбий мутахассисларни тайёрлашда алоқаларни ўрнатишга ёрдам беради. -НАТО ҳарбий машғулотларда эга бўлган билимлар Центразбат 1997 ва 1998 йил машғулотларида қўлланилган. -1999 йилда ҳамкорликни индивидуал тадбир доирасида Ўзбекистон ва НАТО орасида 120 тадбир ўтказилган. -Центразбат-2000 ўқув машғулотларига антитеррористик ҳаракатлар элементи киритилган эди. Шундай қилиб, машғулотлар максимал даражада минтақадаги бўлган вазиятга яқин эди.

МДҲ доирасида терроризмга қарши ҳаракатлар ҳам ўтказилади, жумладан, МДҲ давлатларинг ҳарбий кучларни забт этишда антитеррористик машғулотлар. Шу мақсад билан, МДҲнинг ҳарбий ҳамкорликни мувофиқлаштириш штаби 1999 йилда Марказий Осиёда «МДҲнинг Жанубий қалқони-1999», ярим йилдан сўнг «МДҲнинг Жанубий қалқони-2000» ўқув машғулотларни ўтказди. Ушбу машғулотларда Қозоғистон, Қирғизистон, Россия, Тожикистон, Ўзбекистон, Арманистон ва Белорусия давлатларнинг ҳарбий кучлари иштирок этди. «Тинчлик йўлида ҳамкорлик», «Жанубий қалқон» дастурларида иштирок этиш Ўзбекистон қуролли кучларида ислоҳотлар ўтказиш ва ихчам ҳамда мукаммал жиҳозланган қуролли кучларни яратишга имкон беради. Минтақалараро Хавфсизлик тизими Таҳлилчилар фикрига кўра, ҳозирги вазиятда Марказий Осиёда кучлар мувозанатини таъминлаш учун ҳарбий-сиёсий блокларни Ташкил этмасдан ёки бурунги блокларни кенгайтириш йўли билан эмас, балки хавфсизликни ва барқарорликни ўрнатувчи халқаро келишув, битимларни тузиш ҳамда дипломатия механизмларни қўллаш билан ўрнатиш лозим. Халқаро миқёсда янги мустақил давлатлар ўртасидаги алоқалар Марказий Осиё давлатларининг халқаро хавфсизлик тизимидаги ўрни билан боғлиқ. Улар ўртасидаги зиддиятлар ва муаммолар вазият ўзгариши билан ўзгаради. Эҳтимол бор, бугунги кунда хавфсизлик тизими янги кўриниши мавжуд. Унинг самарадорлиги вақт кўрсатади. Минтақадаги чуқур ўзгаришлар табиати, кучларнинг мувозанати бу минтақанинг давлатлараро алоқалар билан узвий боғлиқ. Барқарорликни таъминлаш асосий шарт-шароити – минтақа давлатларнинг интеграция даражасидир. Шу мақсад билан, Марказий Осиё хавфсизлик ва барқарорлик масалаларига бағишланган турли конференциялар, саммитлар Ташкил этилади. Масалан 1996 йилнинг август ойида Тошкентда ўрин олган халқаро конференция Маршалл Марказ ва Стратегик тадқиқотлар

институти томонидан Ташкил этилган. Унда АҚШ, Буюк Британия, халқаро Ташкилотларнинг илғор мутахассислари иштирок этишган. «Шанхай ҳамкорлик Ташкилоти» бутун Осиё-Тинч океан минтақа учун андоза бўлди. Битим кўп томонлама асосда хавфсизлик ва ҳамкорлик масалаларини муҳокама этиш учун кўплаб давлатларни жалб этади. Ҳар йил учрашувлар жараёнида беш давлат раҳбарлари улар Ташкил этган Бирлашманинг кенгайтириш лозимлигини англадилар. Ҳаётнинг талаби Бирлашманинг дастурини кескин масалалар билан тўлдиришни талаб қилди, ундан терроризм, сепаратизм, экстремизм, қурол, гиёҳванд моддалар контрабандасига қарши кураш муаммолари. Бешликнинг 4 аъзоси – Россия, Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон Ереванда шу турдаги таҳдидларга қарши бирлашган кучларни Ташкил қилиш тўғрисида келишганлар. «Шанхай бешлиги» давлатларнинг раҳбарлари 1972 й. ПРО, ракета қарши мудофаани Ташкил тилиш тақиқловчи шартномасини қаттий риоя қилишнинг лозим топишди. Бу асос Душанбедаги «Шанхай бешликнинг» 2000 йил ёзги саммитида, Душанба Декларациясида ўз ифодасини топди. Ҳужжатда, ПРО тизимларни Азия-Тинч океани минтақада барпо этилиши минтақанинг барқарорлигига ва ҳавфсизлигига таҳдид туғилиши. Аъзо давлатлар Хитой позицияни Тайванни ПРО ТВД тизимига ҳар қандай давлат, шакл билан қўшилишига қаршилигини ифода этишди. Ядро қуроллини тарқатиш тақиқловчи шартнома, ядро қуролни тақатилишда ўз самарадорлигини кўрсатди ва ядро можарони туғилишининг эҳтимолини камайтирди. «Шанхай бешлик»нинг давлатлари Шартномага универсал характерига эга бўлишига қўшилишди. Бирлашманинг вазифаларнинг кенгайтирилиши унинг таркибини ортиб боришига олиб келди. Аста-секин беш давлатларнинг музокаралари «чегара масалаларида ўзаро ишонч» доирасидан чиқди. Томонлар ўзаро фикрлар билан алмашуви, ўзаро қўллаб-қавватлаш, сиёсат, дипломатия, хавфсизлик, иқтисодиёт ва ҳарбий масалаларда позицияларни бир-бирига тўғри келиштиряптилар. Айнан шу далилар асосида, Душанбедаги «бешликни» учрашувида илк бор Ўзбекистон Республикаси иштирок этди. Аммо, фақат кузатувчи сифатида.

Ўша ерда, беш давлатларнинг раҳбарлари ва Ислом Каримов «Шанхай бешликни» янги минтақавий кўп томонлама ҳамкорлик бирлашмага айланишини маълум қилишди. 2001 йилнинг май ойида И.Каримов Ўзбекистоннинг «Шанхай бешликка» қўшилиш мақсадини расмий тарзда эълон қилди. Шу мақсадни изоҳлаганда, И.Каримов таъкидлади: «...Марказий Осиёнинг ҳозирги замон таърифига биноан – бу ҳудудда яшовчи аҳоли 50 миллиондан иборат. Шуни таъкидлаш лозимки, шу аҳолининг яримиси Ўзбекистонда яшамоқда, айнан Ўзбекистон Марказий Осиё минтақасида муҳим геосиёсий ролни ўйнайди, чунки у «Шанхай бешликни» деярли барча мамлакатлари билан чегарадош. Шу асосни назарда тутиб, айнан «Шанхай бешлиги» давлатлари Ўзбекистон Бирлашмага аъзо бўлишига қизиқмоқда». 33 Ўша пайтда Ўзбекистон Президенти келажак Бирлашмани «Шанхай ҳамкорлик Ташкилоти» деб номланишини таклиф қилди. 2001 йил 20 июн, замонавий халқаро ва минтақавий ривожланишни, Марказий Осиёда «Шанхай жараёнини» барқарорликни таъминлашда келажак имкониятларни ҳисобга олиб Ўзбекистон янги минтақавий тузилманинг тенг ҳуқуқли аъзоси бўлди. Шанхай ҳамкорлик Ташкилотининг янги йўналиши пайдо бўлди – кўп томонлама иқтисодий ҳамкорлик, аввалан бор, энергетика ва транспорт ривожланиш масалаларида. Янги Ташкилотнинг биринчи ҳужжати терроризм, сепаратизм ва экстремизмга қарши кураш Шанхай конвенция қабул қилинди. Шу ҳужжатга биноан, янги Ташкилотнинг асосий мақсади аъзо давлатлар ўртасида ўзаро ишонч, дўстлик ва қўшничилик муносабатларни мустаҳкамлаш; сиёсий, иқтисодий, илмий-техникавий, маданий, таълим, энергетика, транспорт, экология ва бошқа соҳаларда ҳамкорликни қўллаб-қувватлаш. Минтақада янги демократик, адолат, сиёсий ва иқтисодий рационал пойдевор асосида тинчлик, барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш муҳимлиги конвецияда алоҳида белгиланган.

Шанхай конвенцияни ҳаётга татбиқ этиш учун давлатлар минтақавий Шанхай ҳамкорлик Ташкилотининг антитеррористик тузилмани Бишкек шаҳрида Ташкил этишни келишдилар. 2001 йил 14 сентябр Олма-ота шаҳрида навбатдаги ташқари учрашувида Шанхай ҳамкорлик Ташкилотининг аъзолари АҚШда 2001 й. 11 сентябрда рўй берган воқеаларга ўз муносабатини билдирдилар, ҳамда улар АҚШдаги воқеалар – инсон цивилизация асосларига, хавфсизлик ва барқарорликка, асосий инсон ҳуқуқларига, жумладан инсон ҳаётига таҳдиддир. Ташкилотнинг аъзо давлатларнинг аҳолиси Россия, қозоғистон, Хитой, Ўзбекистон, қирғизистон, Тожикистон бош вазирларнинг Баёнотига қўшилишди. Ушбу баёнот 2001 й. 11 сентябр АҚШда рўй берган террористик ҳаракатлар инсониятга қарши оммавий қирғин ҳаракатлари сифатида баҳоланди ва барча томонидан кескин қораланди. Олма-ота саммитида минтақавий иқтисодий ҳамкорлик Меморандуми қабул қилинди, унда иқтисодни ривожлантиришда давлатларни ўзаро алоқадорлигини зарурлиги таъкидланган эди. Шунинг учун, давлат қўшма корхоналарни барпо этиш, миллий қонунчиликни мослашуви, транспорт ва коммуникация соҳасида инфраструктурани самарали ишлатиш ва ривожлантириш тадбирларни ўтказишлари керак. Ҳамкорликнинг асосий йўналишларнинг соҳалари: энергетика, транспорт, телекоммуникация, қишлоқ хўжалиги, туризм, кредит-банк соҳаси, сув хўжалиги ва ўзаро қизиқишни қўзғатадиган соҳалар. Шундай қилиб, 1996 йилда ҳарбий соҳада ишонч ўрнатадиган ва чегара масалаларини ҳал этиш мақсадида ташкил қилинган тузилма, бугун, ижтимоий- иқтисодий, сиёсий масалаларда хавфсизликни таъминлайдиган ҳамкорлик Ташкилотига айланди. Январ ойининг биринчи ярмида Пекин шаҳрида ташкилотга аъзо давлатлар ташқи ишлар вазирларининг ўтган кенгаши, Афғонистондаги вазиятга, ҳамда «уч ёвузликларга» (халқаро терроризм, диний экстремизм ва миллий сепаратизм) қарши курашга бағишланганлиги яна бир бора ташкилотнинг янги йўналишини тасдиқлади.

Шанхай ҳамкорлик Ташкилоти кўп томонлама ҳамкорлик асосида хавфсизлик ва ҳамкорлик масалаларини муҳокама этиш учун кўплаб давлатларни жалб этади. Шанхай ҳамкорлик Ташкилотини барпо этилиши кўп қиррали дунёни шакллатиришига ёрдам беради, айниқса, Шанхай ҳамкорлик Ташкилоти давлатларини қадимда Буюк Ипак Йўли бирлаштирган.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик. Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади. Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган. Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан. Бунга Буюк Искандарнинг юришлари, Араб халифалиги давридаги юришлар, Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин. Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган. Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари, Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин. Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши, ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши, улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди. Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди. Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди. Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади. Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган.

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8. .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9. .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

Похожие

АҚШнинг геополитик муносабатлар тизимида тутган ўрни

Россиянинг замонавий геополитик муносабатлар тизимидаги ўрни

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда геосиёсий жараёнлар

Сиёсий хокимиятни амалга ошириш шакллари

Ҳозирги жаҳон тараққиётининг асосий хусусиятлари