Jamiyatning siyosiy tizimlari - Политология - Рефераты

Jamiyatning siyosiy tizimlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Jamiyatning siyosiy tizimlari Reja: 1. Siyosiy tizim tushunchasi 2. Siyosiy tizim turlari 3. Totalitarizm 4 Avtoritarizm 5.Demokratiya

Siyosiy tizim tushunchasi Siyosiy tizim tushunchasining paydo bulishi politologiya fani rivojlanishi mantiiqi bilan bog'lik. Politologiya fani, xususan undagi bixevioristik yondashuv natijasida siyosiy faoliyatning alohida ko'rinishlari, alohida siyosiy institutlar va tashkilotlar faoliyati to'g'risida katta hajmda empirik ma’lumotlar to'plandi. Bu ma’lumotlar siyosatning shakli va mazmuniga doir etarli tasavvurlarni shakllantirgani holda jamiyatdagi siyosiy o'zgarishlar, xarakatlar, jarayon haqida keng ko'lamda fikr yuritishga hali imkom bermas edi. Siyosatni, uni tashkil etgan tarkibiy qismlar o'zaro aloqadorligi, jarayon sifatida o'rganish ham amaliy, ham nazariy dolzarb masala bo'lib qoldi. Amerikalik sotsiolog olim T.Parsons (1902-1979) o'zi yaratgan ijtimoiy tizim nazariyasida uning qarashlariga nemis idealizmi M. Veber orqali kuchli ta’sir ko'rsatganini va u yana o'ziga zamondosh olimlar Xenderson, Pareto, Shumpeter, Emersonlar yaratgan nazariyalardan foydalanganini ta’kidlab o'tadi. Uning ta’kidlashicha, Pareto tizim modelini mexanikadan olgan va bu modelni iqtisod va sotsiologiyaga nisbatan qo'llashga xarakat qilgan. Shu tarzda "ijtimoiy tizim" tushunchasi vujudga keldi. Xenderson, o'z navbatida, fizik va ximik tizimlar tushunchasini oydinlashtirib berib, "jonli tizimlar" ning o'ziga xosligi haqida fikr yuritish imkonini berdi. Nihoyat, Emerson organik dunyodagi jonli tizimlar bilan insoniyatning ijtimoiy-madaniy tizimlari o'rtasida fundamental bog'liqlik va uzviylik g'oyasini ilgari suradi. Shu tariqa, Parsons tashqi muhit bilan uzviy aloqadorlikda bo'lgan va unga doimo moslashib boruvchi ijtimoiy tizim nazariyasini yaratdi. T.Parsons zamonaviy g'arb jamiyatini to'liq ob’ekti sifatida tanlaydi. Unga ko'ra, zamonaviy jamiyatni murakkab, ichki bo'lingan tizim sifatida o'rganish maqsadga muvofiqdir. Uning tuzilishini to'rt o'zgarmas ko'rsatkich: qadriyatlar (madaniy soha), me’yorlar (ijtimoiy soha), jamoalar (siyosiy soha) va rollar (iqtisodiy soha) asosida tahlil qilish taklif etiladi. Jamiyat yuqoridagi ko'rsatkichlarga amal qiluvchi to'rt kichik tizimga bo'linadi.

Ular bir kichik tizim o'ziga xos funktsiyalarni bajaradi, ular ayni vaqtda boshqa kichik tizimlar bilan doimiy va chuqur aloqadorlikda, o'zaro ta’sirda bo'ladi, hamma kichik tizimlar birligi yahlit faoliyat tizimini (jamiyatni) tashkil etadi. Natijada jamiyat taraqqiyotini tashqi muhitga uzluksiz moslashishi va nazorat jarayoni tarzida o'rganish imkoniyati tug'iladi. Jamiyatni mustaqil, o'zaro bog'liq tarkibiy qismlar birligi sifatida o'rganish modeli muayyan jamiyatning muammolari, jarayonlari, istiqbollari haqida to'liq va to'g'ri bilimga ega bo'lish imkonini beradi. Go'yo yaxshi shifokor inson tanasining faqat kasal a’zosinigina emas, barcha a’zo va ruhiyatni davolagani singari, jamiyatshunoslikda ham jamiyatning holatini o'rganishda barcha omillar va muhit ta’sirini hisobga olish va xulosalar chiqarish imkonini aynan tizimlar nazariyasi yaratdi. Parsons g'oyasining uzviy rivoji tarzida D.Istonning siyosiy tizim nazariyasi yaratildi. Iston yondoshuvi siyosatning jamiyatdagi o'rnini oydinlashtiradi va undagi ijtimoiy o'zgarishlar mexanizmini tushuntirib beradi. Siyosat — Insonga ko'ra — nisbatan mustaqil soha bo'lib, uning asosiy vazifasi — resurslarni taqsimlashdan iborat. D.Iston nazariyasi asosida "talab" — manbalarning taqsimlanishiga doir hokimiyatga qaratilgan norozilik yoki rozilik impulslaridir. "Madad" hokimiyatning faoliyatini qo'llab — quvvatlovchi impulslar, ularning ko'payishi — siyosiy tizim kuchayishini, kamayish esa aksincha, zaiflashishini anglatadi. Madadning shakllari xilma-xil: ular soliqlarni vaqtida to'lash, harbiy burchni ado etish, qonunlarni hurmat qilish kabilardan iborat. Talab va madad impulslarining haddan tashqari, ortib yoki kamayib ketishi tizim faoliyatini yomonlashtiradi. Apatiya siyosiy loqaydlik; siyosiy voqea - hodisalarga nisbatan befarqlikni anglatadi. U siyosiy jarayonlarga ta’sir ko'rsatish imkoni va qobilyati yo'qolganida tug'iladi.

Siyosiy qarorlar "kirish" dagi talab, madad va partiyaga siyosiy tizim javobi tarzida vujudga keladi. U qonunlar, imkoniyatlar va maqsadlar haqidagi bayonnomalar shaklida bo'ladi. Qarorlar bajarilishiga oid hokimiyatning xatti- harakatlari ham belgilab beriladi. Biz tizimli yo'nalish asoschilarining faqat ikkitasigagina tegishli nazariyalarni juda umumiy tarzda yoritib berdik, xolos. Shuni ta’kidlash lozimki, g'arb politologiyasida jamiyat siyosiy tizimiga yagona qarash mavjud emas. Uning bir nechta mustaqil nazariyalari bor. Yuqorida sanab o'tilgan D. Iston tizimli tahlili G. Almond K. Doych siyosiy tizim nazariyasi bilan to'ldiriladi. Bundan tashqari, D. Trumen nazariyasi, G. Pauell va M. Kaplan nazariyalari mavjud v.h. Dastlabki ma’ruzalarimizda ta’kidlaganimizdek, tizimli yondashuv XX asrning o'rtalaridan boshlab siyosatni mustaqil, ichki bo'lingan, lekin doimiy aloqadorlikdagi rivojlanish sohasi sifatida o'rganuvchi fan yo'nalishiga asos soldi. Zamonaviy politologiya ko'p darajada — tizimli politologiyadir. Siyosiy tizim nazariyalarining ko'p xilligi ular ta’riflarining ham xilma — xilligini keltirib chiqaradi. Ular ba’zan bir — birini inkor etadi. Eng umumiy tarzda jamiyat siyosiy tizimi — siyosatni shakllantirish va amalga oshirish bilan bog'liq munosabatlar, harakatlar, tashkilotlar, me’yorlar, qadriyatning umumlashgan ifodasidir. Tushuncha siyosiy faoliyatning barcha turlarini va sohalarini qamrab olish va tahlil qilish imkonini beradi. Politologlarning aksariyati siyosiy tizim nazariyasining ahamiyatini — ta’kidlab, uni "ijtimoiy va siyosiy tahlilning nihoyatda qimmatli vositasi" deb baholashadi, ko'p hollarda uni hatto "muammolarni hal qiluvchi" kontseptsiya, deb ham atashadi. Bu bilan ular siyosiy tizim nazariyasining nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatini ham ko'rsatadi. Jamiyat siyosiy tizimi tushunchasi "barqarorlik", "turg'unlik", "muvozanat" kabi hodisalarning mohiyatini chuqurroq ochib beradi va ularning rivojlanishidagi u yoki bu bosqichi holatiga to'g'ri baho berish, ahvolni tuzatish bo’yicha oqil yo'l- yo'riqlar ishlab chiqish imkonini beradi.

Ushbu nazariya, shuningdek, davlat, partiyalar, ijro etuvchi hokimiyat, sud organlari, jamoat birlashmalari kabi institutlarni jamiyat siyosiy tizimining tarkibiy qismlari sifatida o'rganadi, ularning mohiyatini o'zaro aloqadorlikda va o'zaro ta’siri jarayonida ochib berish imkonini oshiradi. Siyosiy tizim nazariyalari mualliflaridan biri Gabriel Almondga ko'ra siyosiy tizimlar quyidagi vazifalarni bajaradi: 1. Siyosiy ijtimoiylashuv — jamiyat a’zolarini siyosiy faoliyatga jalb-etish; 2. Manfaatlar artikulyatsiyasi — siyosiy qarorlarni qabul qilishga aloqador qatlamlarga talablarni etkazish. Z.Manfaatlarni umumlashtirish va e’tirozlarni, talablarni kelishtirish orqali ularni bir siyosiy platforma, siyosiy bayonot ko'rinishiga keltirish. Bu vazifa, ko'pincha, partiyalar tomonidan amalga oshiriladi. 4. Siyosiy muloqot — siyosiy tizim ichida va tashqi muhit bilan turli vositalar, shu jumladan, axborot almashuvi orqali amalga oshiriladi. 5. Fuqarolar va siyosiy tizim institutlari, tashkilotlari faoliyatini tartibga soluvchi normalarni ishlab chiqish. Siyosiy tizim turlari Siyosiy tizim haqidagi nazariyalarda ularni turli xil mezonlarga ko'ra turkumlashga xarakat qilinadi. Ushbu tipologiyalarning ko'pchiligi siyosiy sohaning murakkabligi va xilma- xilligi bilan asoslanadi. Shu nuqtai nazardan, har bir amalda mavjud siyosiy tizim turli bo'linishi aniq emas, bunday sharoitda kuch — hal qiluvchi rol o'ynaydi; Totalitar siyosiy tizimlarda jamiyat to'laligicha davlat tomonidan nazorat qilinadi. Z. Bzejinskiy va S. Xantingtonlar siyosiy tizimlarni instrumental va mafkuraviyga bo'ladi. Instrumental siyosiy tizimlar (masalan, III) ijtimoiy va siyosiy rivojlanishning tabiiy yakuni sifatida vujudga keladi. Mafkuraviy siyosiy tizimlar esa ma’qul, deb topilgan model asosida sun’iy ravishda tashkil topadi.

Hokimiyat, jamiyat va shaxs munosabatlari tabiati va usullariga ko'ra totalitar, avtoritar va demokratik siyosiy tizimlar ajratib ko'rsatiladi. Siyosiy tizimlarning ushbu ko'rinishiga zamonaviy siyosiy nazariyada alohida diqqat qaratiladi. Shuning uchun keyingi paragraflarda ularga batafsil to'xtab o'tamiz. Totalitarizm Totalitarizm - (lot. Totalita.) — to'liq, butunlik, g'oyalar, fikrlar, nuqtai-nazar sifatida juda qadimiy ildizlarga ega. Miloddan avvalgi V asrda Geraklit donolik va mukammal bilim asosida barcha narsalarni boshqarish mumkin, deb hisoblagan. Aflotun, T.Mor, T.Kampanella, G.Babef. Sen - Simon, J.J. Russo davlatning aynan totalitar modellarini ishlab chiqishgan. Keyingi mualliflardan Fixte, Gegel, Marks, Nitshe, Lenin, Sorel, Zombart asarlarida bu g'oyalar rivojlantirilganini ko'ramiz. Totalitarizm tushunchasi XX asr boshlarida K.Shmitt asarlarida, huquqiy davlat paradigmasini tanqidiy qayta ko'rib chiqish munosabati bilan, nazariy asoslab berilgan. 20 — yillarning oxirida tushuncha Italiyadagi real siyosiy tartibotni baholash uchun Djovani Amendola va Perro Gobbeti tomonidan ko'llandi. Ularning maqsadi totalitarizmning despotizm, oligarxiya, tiraniya kabi tartiblardan farqini ko'rsatish bo'lgan. Mussolini va uning tarafdorlari totalitarizm tushunchasiga ijobiy ma’no berishgan, uni ko'klarga ko'tarishgan. 20 — yillardan "totalitarizm" politologiyaning terminlaridan biriga aylandi. XX 40—50 yillarida R.Aron, "Demokratiya va totalitarizm" „X.Arendt,"Totalitarizm manbalari"„ K.Fridrix va Z.Bzejinskiy,"Totalitar diktatura va avtokratiya" asarlarida totalitarizm kontseptsiyasi yaratdilar. Bu kontseptsiyalarni bugungi kunda "statik" deb ataladi, negaki ularda totalitar boshqaruv belgilarini aniqlash- bosh maqsad bo'lgan. Demak, totalitarizmga xos belgilarni aniqlash, so'ngra esa shu belgilarga mos yoki mos emasligi asosida u yoki bu jamiyat siyosiy tizimining totalitar yoki totalitar emasligini asoslashga xarakat qilingan.

Masalan, K.Y. Fridrix va 3. Bjezinskiy totalitarizmning sindromi (belgisini) ishlab chiqqan. Bular, etakchi, mafkura, davlat partiyasi, qurol va aloqa vositalariga davlat yakka hokimligi, terroristik yashirin politsiya va iqtisod ustidan davlat nazorati. Totalitarizmning zamonaviy kontseptsiyalarida totalitarizmi huddi demokratiya, avtoritarizm singari siyosiy tizim turi sifatida qaraladi, unda hokimiyat amal qilishi usuli tahlil qilinadi. Shunga ko'ra totalitarizm butun jamiyat ustidan o'z nazoratini o'rnatishga xarakat qiluvchi, o'z legitimligini baxtli kelajak va {totalitar) mafkura bilan asoslovchi, absolyut haqiqatga da’vo qiluvchi tizimdir. Totalitarizm jamiyatda har qanday, shu jumladan, siyosiy plyuralizmni yo'q qilishga intiladi, buning uchun ommaga suyanadi, jamiyatni esa eng zamonaviy, eng ilg'or, deb xalqni ishontirishga urinadi. Totalitar jamiyatda davlat—partiyaga suyanuvchi mafkuraviy davlatdir. Siyosiy tizimni tashkil etuvchi tarkibiy qismlar o'zlarining asl vazifalarini bajarmay, hukmron partiya—davlat birlashmasining ko'rsatmalarini bajaradi. Totalitarizm modellarining amalda qaror topishi muayyan ijtimoiy sharoitlardagina mumkin bo'ldi. Totalitarizmning bosh va umumiy negizini jamiyatning industrial rivojlanish bosqichi tashkil etadi. U ommaviy kommunikatsiya tizimini vujudga keltirdi, ijtimoiy aloqalarni murakkablashtirdi, muntazam mafkuraviy ta’sir ko'rsatish, shaxs ustidan to'liq nazorat o'rnatish imkonini berdi. Iqtisodiy sohada — monopoliyalar tashkil topib, kuchayib borayotgan davlat bilan aloqalarini mustahkamlaydi. Hokimiyat hayotida ratsionalizm, tartib, boshqaruv elementlarining ko'payishi, fan, texnika, ta’lim sohalaridagi yutuqlar bilan uyg'unlikda butun jamiyat miqyosida oqilona tashkil qilingan va yalpi boshqarilishi mumkin bo'lgan hayot shaklini qurish imkonini berayotgandek. Ana shu yalpi tashkilotning markazi bo'lib kuch-qudratli davlat hokimiyati maydonga chiqa oladi. Totalitarizm manbalaridan yana, biri — kollektivistik dunyoqarashdir, shaxsning an’anaviy kollektivistik qadriyatlar emirilishidan ruhiy noroziligi, qoniqmasligi hamdir.

Bu asos ayniqsa ijtimoiy—iqtisodiy inqirozlar davrida kuchayadi. Inqiroz davrida orginal guruhlar totalitarizm tarafdorlari bo'lib chiqadi. Masalan, Germaniyada natsional — sotsializmning ijtimoiy suyanchig'i bo'lib yangi oraliq sinf - idora xizmatchilari, mashinistkalar, o'qituvchilar, sotuvchilar, mayda xizmatchilar v.x.lar chiqdi. Ularning iqtisodiy ahvoli kasaba uyushmalari va davlat qonunlari bilan himoyalangan ishchilarnikidan ancha yomonlashgan edi. Ammo sanab o'tilgan asoslardan faqat muayyan siyosiy sharoit mavjud bo'lgandagina foydalanish mumkin. Siyosiy manbalarga davlat ta’sirining keskin kuchayishi - "etatyzm", totalitar xarakatlar va yangi tipdagi partiyalar, mafkura, etakchi, ommaviy, yarimxarbiy tarkibli, to'liq itoatga asoslangan tashkilot mavjudligi kiradi. Totalitar tartibotlar quyidagi belgilari va ko'rinishlari bilan ajralib turadi: 1. Butun jamiyat hayoti mafkuraga bo'y sundiriladi. Hukmron mafkuraga absolyut haqiqat maqomi beriladi. Mazmuniga ko'ra totalitar mafkura inqilobiydir. U yangi inson va yangi jamiyat ko'rishni asoslaydi. 2. Axborot manbalarining to'laligicha hokimiyat qo'lida ekanligi. Aholining siyosiy madaniyati siyosiy axborotlardan xabardorlik bilan almashinadi. g'oyaviy muholiflar dushman sifatida baholanadi; 3. Davlat mavqeining kuchayib, fuqarolar jamiyati, har qanday shaxsiy hayotining yo'qqa chiqarilishi; Totalitarizmning asl maqsadi — fuqarolik jamiyatining har qanday ko'rinishlarini yo'q qilish. Inson yoki ijtimoiy guruhlarning mustaqilligini ta’minlovchi barcha, narsalar emiriladi, inson siyosatdan mutlaqo begonalashgani holda, siyosat sub’ekti deb baholanaveradi; 4. Rahbar partiya davlat apparati bilan birlashib ketishi natijasida jamiyatni nihoyatda markazlashgan davlat — partiya nomenklaturasi boshqaradi; 5. Ijtimoiy nazorat va zo'rlik apparati kuchayadi; 6. Markazlashgan iqtisod davlat mulkning barcha shaklari ustidan qattiq nazorat o'rnatishi;

Yuqorida sanab o'tilgan umumiy belgilar bilan birga totalitar tuzumlar muayyan farqlar, o'ziga xos belgilarga ham ega. Bu — ularning bir nechta ko'rinishlarini ajratib, o'rganish imkonini beradi. Hukmron mafkuraga ko'ra ularni kommunistik, fashistik, natsional — sotsialistik tartibotlarga bo'linadi. Totalitarizmning tarixan birinchi va klassik ko'rinishi — sovet tarzidagi kommunizm sotsializmdir. G’arbda uni "sul totalitarizm", deb ham baholanadi. Kommunistik jamiyat xususiy mulkni bekor qilish bilan shaxs erkinligini ham yo'q qiladi, davlatning mutloq hokimiyatini ta’minlaydi. Fashizm Italiyada 1922 yilda o'rnatilgan. Italiya fashizmi asosan millat ravnaqi, Rum imperiyasi buyukligi tiklash vazifasini qo'ygan. Fashizm "ruhi"ni poklash, madaniy yoki etnik asosda kollektiv bir xillikni ta’minlash, jinoyatchilikni yo'qotish da’volari bilan chiqadi. Natsional — sotsializm 1933 yilda Germaniyada vujudga keldi. U fashizmdan o'sib chiqqan bo'lsa—da, ko'p xususiyatlarini sovet kommunizmidan olgan. Xususan, inqilobiylikni, sotsialistik g'oyalarni, totalitar partiya va davlat tuzish shakllarini v.h. Faqat "sinf" tushunchasining o'rnini — "millat", "sinfiy manfaatlar"ni, “milliy va irqiy manfaat” oladi. Kommunistik tizimlarda kurash tig'i ichki, sinfiy dushmanga qaratilgan bo'lsa, natsional- sotsializmda tashqariga, boshqa xalqlarga qarshidir. Ushbu totalitar tuzumlarning asosiy farqi ularning turli maqsadlarida — (kommunizm, imperiyani tiklash, oriylarning dunyo hokimiyati) va suyanadigan ijtimoiy kuchlarning xar-xilligidadir (ishchilar sinfi, rimliklarning avlodlari, german millati). Shu uch totalitar davlat turlari ichida ham aynan o'xshashlari kam, ma’lum xususiyatlari bilan ular farqlanib turadi. Masalan, SSSRdagi stalinizm bilan Kampuchiyadagi Pol-Pot rejimi. Bu farqlarning manbaini albatta, madaniyatlaridagi farqlaridan izlash lozim. Totalitar tartibotlarda siyosiy barqarorlik yuzaki, bu, ayniqsa, rahbarlar almashinuvi jarayonida kuzatiladi. Negaki, bu tartibotlarda hokimiyatlarning bir shaxsdan ikkinchisiga o'tishi tartibi, tadbirlari ishlab chiqilmagan, ishlamaydi.

Totalitar davlat o'z zimmasiga juda ko'p vazifalarni yuklaydi, shu jumladan o'ziga xos bo'lmaganlarini ham, ammo, ularni to'la ko'lamda bajara olmaydi. Natijada bunday tartibotlar yoki emiriladi, yoki asta-sekin liberallashadi. Avtoritarizm Avtoritarizmning dastlabki ma'nosi – avtoritet va an'anaga asoslangan kattalar hokimiyatini hurmat qilish. U jamoa manfaatlarining shaxs manfaatlaridan ustunligiga asoslanadi. Avtoritarizmning shakllari absolyut monarxiya, diktatura, posttotalitar rejimlardir. Avtoritar rahbarlar qo'rqitish, qirg'in, zo'rlikni qurol qilib olishlari, hamda shu bilan birga, ommaning ishonchini qozonishga, qonunga suyanishga v.h. vositalarga ham murojaat qilishlari mumkin. Tarixdagi barcha avtoritar tartibotlar hukumronlikning an'anaviy va xarizmatik turlariga asoslangandir. Totalitar tartib yemirilgandan so'ng, tashkil topgan davlatlarning ko'pchiligida avtoritar rejimlar amal qiladi. Uning zaif va kuchli tomonlarini yaxshi bilish lozim. Avtoritarizm zaif tomonlarini: siyosatning ayrim shaxs yoki guruh irodasiga to'laligicha bog'liqligi: fuqarolarning siyosiy hayotda chetlanganligi; butun jamiyatning siyosiy o'yinlar, avantyuralar qurboni bo'lish potensial xavfining doimiy mavjudligi; umid, O'rta asrlardagidek, podsho, rahbar, yetakchining adolati, zakovatiga bog'liqligi tashkil etadi. Shu bilan birga, avtoritar tuzumlarning bir qator ijobiy tomonlari ham borki, ular, ayniqsa, o'tish davrini boshidan kechirayotgan jamiyatlarda o'z samaradorligini, amalda - ko'rsatadi. Avtoritar hokimiyat — kuchli hokimiyat, shuning uchun, uning jamiyatda tartibi, barqarorlikni ta'minlash qobiliyati bir muncha yuqoriroq. Bu hokimiyat turli kuchlar qarshiligini sindirib jamiyatda tarkibiy o'zgarishlarni tez o'tkaza oladi va butun imkoniyatlarni eng dolzarb muammolarni hal qilishga yo'naltira oladi. Tub islohotlar va o'zgarishlar davrida ana shunday kuchli hokimiyatning mavjud bo'lishi, albatta, afzalroqdir. Avtoritar tartibotlar ichki mohiyatiga ko'ra turlicha bo'lali. Avtoritar tuzumlarning aksariyati zamonaviylashuv yo'lidan boradi.

Hozirgi vaqtda avtoritar tartibotlar demokratiyaga yo'nalganligi bilan xarakterlanadi. Bunday yo'nalgan siyosiy rejimlar jamiyatda bozor munosabatlarini qaror toptirish, o'rta qatlam nufuzini orttirish, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, qonun ustivorligini ta'mirlash, jamiyatni siyosiy va umumiy, har qanday plyuralizmga tayyorlash vazifalarini bajaradi. Ularning faoliyat davrlari turlicha. Bir necha yuz yillik tarixga ega barqaror monarxiyalardan to bir necha kunlik harbiy diktaturalargacha. Avtoritarizmning quyidagi asosiy xususiyatlari ko'rsatiladi: 1. Hokimiyatning bir shaxs yoki kichik bir guruh qo'lida to'planganligi; 2. Hokimiyatning cheklanmaganligi, fuqarolar tomonidan nazorat qilina olmasligi (hokimiyat qonunlar asosida ish ko'rishi mumkin, ammo bu qonunlar hokimiyat ehtiyojlariga ko'ra qabul qilinadi); 3. Kuchga suyanish. Avtoritar tuzum xalq tomonidan quvvatlanishi, repressiyalar, zo'rlik ishlatilmasligi mumkin. Ammo, u yetarli kuchga ega bo'lib, istalgan vaqtda itoat va tartib o'rnata olish layoqatiga ega; 4. Hokimiyat va siyosat sohasida yakka hukmronlikning o'rnatilishi, amalda muxolifat va raqobatga yo'l qo'ymaslik. Avtoritarizm sharoitida bir qancha partiyalar, kasaba uyushmalari va h.lar mavjud bo'lishi mumkin, lekin ular hokimiyat nazoratida bo'ladilar. Ba'zan muxolifatning yo'qligi jamiyatning shunga tayyor emasligi, ehtiyojini yo'qligi bilan ham izohlangan. 5. Jamiyatning siyosatdan boshqa sohalariga kam aralashishi. Hokimiyat birinchi navbatda o'z xavfsizligini ta'minlash, jamoat tartibini o'rnatish, mudofaa, tashqi siyosat bilan shug'ullanadi. Ammo, iqtisodiy rivojlanish strategiyasiga ta'sir etishi, faol ijtimoiy siyosat olib borishi ham mumkin. 6. Siyosiy elitani raqobatli saylovlar jarayonida emas, yuqoridan tayinlash yo'li bilan shakllantiradi. Avtoritar tartibotlarda hokimiyat biror yetakchi mafkura yoki siyosiy partiyalarga emas, armiya, din, an'anaviy qadriyatlar v.h.larga suyanadi, jamiyatga yangi qadriyatlar tizimini kiritishga “yangi insonni”shakllantirishga harakat qilmaydi.

Avtoritar tartib keng va turg'un ijtimoiy negizi muhtoj, shuning uchun, u fuqarolik jamiyatini yo'q qilishni o'z oldiga maqsad qilib qo'ymaydi, jamiyatning shakillangan, an'anaviy tartibini saqlab qolishga avtoritar hokimiyat o'zini cheklovchi mexanizmlarga ega. Masalan, iqtisodda-mulkchilikning ko'p shakllarga egaligi, ijtimoiy sohada-ijtimoiy bir xillikning yo'qligi, sinf, qatlamlarning muxolif sifatida yo'q qilinmasligi, mafkura sohasida-turli qarashlar va nuqtai nazarlarning cheklangan va yashirin (latent)holda mavjud bo'lishi. An'analar-avtoritar hokimiyatning asosiy cheklovchilaridir. Demokratiya Hozirgi davrning butun murakkabligi va ziddiyatlariga qaramay uning siyosiy sohasidagi umumiy yo'nalish-demokratiya ekani shubhasiz. U haqda ko'p gapirishadi, ko'p yozishadi, qarorlarning to'g'riligini u bilan asoslashadi, siyosiy faoliyatning uslublari, vositalari, maqsadlarini ro'y berayotgan jarayonlarning uning nomi bilan izohlashadi. Yangi tashkilot, harakatlar, shu jumladan, milliy harakatlar ham demokratik liboslarga burkanadi. Inqirozdan chiqishning yagona yo'li-ijtimoiy-siyosiy hayotni demokratlashtirish va jozibali ideal-demokratik jamiyatdir, degan fikr qayta-qayta takrorlanadi. Demokratiya-xalq hokimiyati sifatida tarjima qilinadi. Bu ma'noda, yoki “boshqaruvda to'g'ridan – to'g'ri ishtirok” ma'nosida demokratiyani qabila – urug'chilik jamiyatlaridayoq uchratish mumkin. Politologlar xalq hokimiyatining mukammal shaklini Yunonistonning shahar-davlatlari bilan bog'laydilar. Ijtimoiy jamiyatdagi o'z - o'zini boshqaruv demokratik edi: har bir qabila a'zosining jamoa hayotida ishtiroki tabiiy ravishda belgilanar edi. Bu davr jamoa va uning a'zolari manfaatlari bir - biriga mos tushar, hozirgi ma'nodagi siyosat yo'q edi. Qadimgi demokratiya jamoa a'zolarining jamoa ishlarida to'g'ridan – to'g'ri ishtirokiga asoslangan. Demokratiyaning bu elementlari hamma xalqlarda uchraydi. Xususan, akademik Bartoldning "eski turklarda... demokratiya turi mavjud edi", - degan xulosasi mavjud.

Siyosatning murakkablashib borishi, ya'ni ko'plab manfaatlarning ajralib chiqishi bilan hukmronlik itoat munosabatlari qaror topdi. Hokimiyat pogonaviy tus oldi. Yunon davlatchiligi tarixi ana shu munosabatlarning (avtoritar) mazmunini yangi, demokratik ma'no bilan to'ldirdi. "Hokim – oq suyak - zodagonlar - demos (xalq)" pog'onaviy hukmronlik tartibi o'rnini'" xalq yig'ini - (chek, saylash, rotatsiya asosida) tayinlanuvchi lavozim egalari- yetakchi munosabatlari egalladi. Yog'in - xokimiyatni tayinlovchiga aylandi, ya'ni oliy hukmron ustidan hukmronlikka ega bo'ldi, ya'ni xalq - hokimiyatning manbaiga aylandi. Shunday qilib, antik davrdayoq demokratiya rivojida ikki yo'nalish belgilandi: birinchisi, o'z –o'zini boshqaruvchi demokratiya, ya'ni fuqarolarning to'g'ridan- to'g'ri ishtirokini nazarda tutuvchi tartib. Bu tartib u yoki bu tarzda barcha jamiyatlarda amal qiladi, xususan, bizning tariximizda ham boshqaruv elementi tarzida mavjud bo'lib kelgan. Ikkinchisi, umumxalq demokratiyasi. U fuqarolarning tengligi, burchlar, qonun oldida javob berish va qonun asosida hukm yuritish tamoyilariga asoslanadi. Hozirgi vaqtda demokratiya – xalqni hokimiyat manbai, deb e'tirof etuvchi, fuqarolar tengligi, ozchilik huquqlarini himoyalovchi, davlatning asosiy organlari - saylovlar natijasida shakllanuvchi siyosiy jamiyat tizimi, sifatida tushuniladi. Demokratiyaning jamiyat hayotini tashkil etish usuli sifatidagi eng muhim afzalliklari u mavjud boshqa boshqaruv usullariga nisbatan hokimiyatni cheklash, uning barqarorligini saqlash va uni bir qo'ldan ikkinchisiga o'tishi mexanizmlarini atroflicha ishlab chiqqanligidir. Mana shu xususiyatlari, hamda jamiyatdagi ixtiloflarni tinch yo'l bilan muhokama, yon bosish, kelishuv orqali hal qilishga asoslanganligi - bugungi kunda ko'p mamlakatlar uchun demokratiyani jozibali va ma'qul rivojlanish yo'liga aylantirmoqda. Demokratiyaning bir nechta mumtoz modeli mavjud: Antik yoki to'g'ridan-to'g'ri ishtirokka asoslangan demokratiya. Yuqorida aytilganidek, bu davrning o'zida demokratiya rivojida ikki yo'nalish belgilandi. Birinchisi, o'z - o'zini boshqaruvchi, ya'ni fuqarolarning to'g'ridan- to'g'ri

ishtirokini nazarda tutuvchi tartib va ikkinchisi, umumxalq demokratiyasi, ya'ni xalqni hokimiyatning manbai sifatida qarab, uning nomidan hokimiyati amalga oshiruvchi tartib. Mumtoz liberalizm demokratiyasi modeli. Liberalizm ijtimoiy fikr tarixida birinchi bor individni jamiyat va davlatdan, ikki muxtor sohani- davlat va fuqarolik jamiyatini bir - biridan ajratdi, davlatning fuqarolik jamiyati va shaxs bilan munosabatlarini qonun va vazifalar jihatidan chekladi, ozchilikning ko'pchilikka nisbatan muxtoriyati va huquqlarini himoya qildi, barcha fuqarolarning siyosiy teng huquqliligini bayon etdi, shaxsni siyosiy tizimning bosh elementi sifatida fundamental, begonalashmaydigan huquqlar bilan ta'minladi. Mumtoz liberal demokratiya modeli XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshida G'arbiy Yevropa va AQSHda amal qilgan. U quyidagi belgilarga ega: 1. Hokimiyat manbai bo'lgan xalq qatoriga mulkdor erkaklargina kiritilib, quyi qatlamlar, avvalo yollanma ishchilar, ayollarni saylov huquqiga ega fuqarolar safiga qo'shilmasligi. G'arb demokratiyalarining ko'pchiligida XXasr boshi va o'rtalarigacha mulkiy v.b. senzlar (chegaralar) mavjud bo'lgan bo'lib, ularsiz inson ovoz berish huquqiga ega emas edi. (AQSHning ba'zi shtatlarida o'ziga xos mulkiy senz - saylov solig'i - 1961 yildagina bekor qilindi, umumiy .saylov huquqi 1848 - yilda - hammadan avval kiritilgan. Shveysariyada ayollarga 1971 - yilgacha bu huquq kafolatlanmagan edi). 2. Individualistik ekanligi, shaxsni hokimiyatning birlamchi va bosh, manbai, deb bilishi, individ huquqlarining davlat qonunlaridan ustunligini tan olishi. Himoyalanish maqsadida inson huquqlari Konstitutsiyada belgilanadi, ularning toliq bajarilishini esa, mustaqil sud nazorat etadi. Shu bilan birga, liberal demokratiyaning ijtimoiy- siyosiy cheklanganligi, fuqarolarni ijtimoiy himoya qila olmasligi, tengsizlikning zo'rayishi, shaxs siyosiy ishtirokining cheklanganligi, davlat "tungi qorovul" roli bilangina cheklab qo'yilishi uning muhim kamchiliklari hisoblanadi.

Demokratiyaning yakka bir modeli - identitar demokratiya. U jamiyat va shaxs (millat, sinf) manfaatlarining umumiyligi, xalq - hokimiyatning yagona manbai ekanligi, vakolatli hokimiyat - to'laligicha xalq manfaatini ifodalashidan kelib chiqadi. Identitar demokratiya nazariy modelini J.J.Russo ishlab chiqqan. U sotsialistik demokratiya tarzida XX asr davomida amal qildi. Hozir ham, masalan, XXR o'z islohotlarida kollektivistik demokratiya modeliga asoslanyapti. Ko'pgina farqlariga qaramay turli kollektivistik demokratiya nazariyalari bir qator umumiy belgilariga ega. Ularga kuyidagilar kiradi: 1) xalqni kollektiv talqin etish, xalqni yagona, bir turdagi, ob'ektiv mavjud bo'lgan umumiy manfaat va irodaga ega butunlik sifatida tan olish; 2) xalq ichida qarama - qarshilik yo'qligi, siyosiy muholifotni dushman yoki yot narsa sifatida qarash va uni kuch vositasida yo'q qilish; 3) erkinlikni kollektivistik, (antik davrdagiga yaqin) ya'ni fuqaroning o'z davlati va jamiyati ishida faol, teng huquqli ishtiroki sifatida tushunish; 4) amalda hokimiyatning o'zini xalq (sinf, millat)bilan bir narsa sifatida ko'rsatuvchi totalitar, hamma sohaga kirib boruvchi mutloq tabiatga ega ekanligi, kamchilik, shu jumladan, alohida shaxslarning himoyasizligi; 5) davlat - bir butunlik sifatida - o'z tarkibiy kismlarining tinchligidan manfaatdor bulganligi sababli - inson huquqlari masalasining umuman yo'q qilinishi; 6) umumiy siyosiy mobilizatsiya, 7) ijtimoiy demokratiyani targ'ib etish, asosiy di-qqatni siyosiy huquqlarni yuridik jixatdan e'tirof etishdan fuqarolarning boshqaruvda ishtirok etishlari uchun ijtimoiy sharoitlarni yaratishga ko'chirish. Kollektivistik demokratiya nazariyasi o'zining noqobilligini amalda ko'rsatdi. Uni ko'llashga intilish totalitarizmga olib kelgan. Shu bilan birga bu ulkan nazariy va amaliy tajriba siyosiy fikr rivojlanishi va demokratik boshqaruv shakllari taraqqiyotiga katta hissa qo'shdi. Plyuralistik demokratiya modeli – liberal siyosiy tizimdan - o'sib chiqqan va uning asosiy tashkiliy tamoyillarini meros qilib olgan.

Bu tamoyillarga konstitutsionalizm, hokimiyatlar bo'linishi, shuningdek, shaxsiy erkinliklar, inson huquqlari, ozchilik muxtoriyati kabi kadriyatlar kiradi. Plyuralistik demokratiya-ijtimoiy manfaatlar va ularni bayon etish shaklarining xolma - xilligiga asoslanadi. Plyuralistik demokratiya nazariyasi dunyoning ko'p mamlakatlarida e'tirof etildi va amalda qo'llana boshlandi. Ammo uning g'oyalari shubhasiz emas va tanqid qilib kelinadi. Bu nazariyaning boshlang'ich kamchiliklardan biri – voqelikni ideallashtirish, axolini rypuhlapra mansubligi hissini, fuqarolarning manfaat guruhlarida ishtirokini oshirib yuborish. Real xayotda, /arb mamlakatlarida, aholining uchdan bir kismidan ko'p bo'lmagan miqdori manfaat guruhlarida birlashgan. Shuning uchun ham plyuralistik model asosidagi demokratiya ko'pchilik hokimiyati bo'lolmaydi. Plyuralistik demokratiya modeli ham kamchiliklar va zaif tomonlardan holi emas. Ammo bugungi kunda xalq hokimiyatchiligi ideali va real hayotga bundan yaqinroq modellar mavjud emas. Shuning uchun ham plyuralistik demokratiya modeli siyosiy fikr va amaliyotga keng ta'sir ko'rsatadi. Asosiy diqqatni xalqning siyosat sub'ekti sifatida murakkab guruhiy tarkibiga qaratgani holda bu nazariya, albatta, zamonaviy demokratiyalarning barcha jihatlarini aks ettira olmaydi va bir qator boshqa kontseptsiyalar bilan to'ldiriladi. Reprezentativ demokratiya – xalq oldida mas'ul, malakali vakolatli boshqaruv g'oyasiga asoslangan. U xalq nomidan, jamiyatni malakali va mas'uliyatli shaxslar boshqarishi zarur, degan tamoyildan kelib chiqadi. Reprezentativ demokratiyaning ancha aniq ta'rifini nemis olimi Ralf Darendorf beradi: "o'zining tom ma'nosiga qarama - qarshi o'laroq, - deb yozadi u,- demokratiya "xalq hokimiyati" emas; bunaqasi umuman bo'lmaydi. Demokratiya - bu xalq tomonidan saylanadigan, kerak bo'lsa uning o'zi chaqirib oladigan hukumat; bundan tashqari bu - o'z yunalishiga ega bo'lgan hukumat" 1. Partitsipatorlik (ishtirok) demokratiyasi-xalq hokimiyati sifatidagi me'yoriy idealga toliq mos kelishiga va uning zamonaviy davlat va jamiyat tuzilishiga moslashishiga da'vogarlik qiladi.

Unga ko'ra boshqaruvda ko'p odamlarning ishtirok etishi qarorlar qabul qilish uchun intellektual potentsialni kengaytiradi, ularning eng ma'qullarini tanlash ehtimolini oshiradi va, demak, siyosiy tizim barqarorligi va boshqaruv samaradorligi ortadi. Bundan tashqari, fuqarolarning siyosiy jarayonda faol ishtiroki mansabdor shaxslar ustidan samarali nazoratni ta'minlaydi, hokimiyatni suiste'mol qilishning, deputatlarning xalqdan uzilib qolishini, amaldorlarning byurokratlashuvining oldini oladi, deb hisoblaydi. Bugungi kunda g'arb madaniyatiga mansub bo'lmagan mamlakatlarda ham demokratiyaning qaror topish hollari mavjud. (Turkiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Braziliya v,h.). Bu esa jahonda demokratiyaning yangi modellari vujudga kelishi jarayoni davom etishini anglatadi. Jamiyatdagi siyosiy munosabatlarning asoslarini demokratik tamoyillar va demokratik tadbirlar tashkil etadi. Demokratik tamoyillarga: hokimiyat asosiy organlarining saylanishi; hokimiyatlarning bo'linishi; siyosiy plyuralizm, erkinlik va mas'uliyatning birligi; qonun ustuvorligi; jamoatchilik fikrining hisobga olinishi; ijtimoiy kamchilikning o'z nuqtai nazari va oshkoralikka ega bo'lishi huquqi. Demokratik tadbirlarga saylovlar, hisobotlar, vakillarni chaqirib olish, qonun loyihalari v.b. xujjatlarni umumxalq muhokamasi, referendumlar, orqali qabul qilish so'rovlar, mitinglar, majlislar, s'ezdlar, namoyishlar, chet el tashriflari v.h.larni kiritish mumkin. Ammo bularning mavjudligi xali jamiyatda demokratlashtirish yalpi tus olganligini bildirmaydi. Demokratlashtirishning yana bir muhim tomoni - demokratik madaniyatning shakllanishidir. Har bir xalq mentaliteti va jamiyat zaminida muayyan sharoitlarda bozor munosabatlari va siyosiy demokratiya qadriyatlarini o'zlashtirishga tayyor elementlar mavjud. Markaziy Osiyoda mamlakatni idora etishda qadimdan jamoatchilikning erkin fikriga alohida etibor berilib kelingan. Xalqning fikrini bilish, turli ijtimoiy guruhlar va tabaqalar bilan bamaslahat ish yuritish ko'plab hukmdorlar, beklar, hokimlar uchun qonun-qoida hisoblangan.

Davlat ishlari jamoatchilik bilan birgalikda, murosayu - madora, muruvvat, bag'rikenglik va sabr- toqat bilan yurgizib kelingan. O'zbekistonda ham demokratiyaga o'tishda o'ziga xos yo'ldan borilmoqda. Unda milliy an'analar, urf - odatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg'unlashtirish, milliy davlatchilik an'analarini asrab - avaylab saqlash va rivojlantirish yo'lidan shoshilmasdan, izchil, bosqichma- bosqich borilmoqda. Yuqorida aytilgan fikrlardan xulosa shuki, demokratiya barcha muammolarni hal qilib beruvchi sirli kalit yoki "orzudagi jamiyat" emas. Uning totalitarizm va avtoritarizmdan muhim farqi yolg'iz shundaki, u jamiyatni tashkil etuvchi ozod va erkin fuqarolarning irodasi, manfaatlari, ehtiyojlarining ko'pligi va bir-biriga o'xshamasligini e'tirof etgani va bu xilma - xillikni qadrlagani holda, fuqarolarga kelishuv, yon bosish, muhokama, munozaralar uchun rasmiy, qonuniy yo'llarni ochib berish va ko'pchilikka ma'qul qarorlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Demokratik jamiyatda inson yakka hokim yoki guruh irodasiga ko'ra emas, o'z irodasi va imkoniyatlariga ko'ra o'z hayotini quradi va farzandlari hamda o'zining baxti uchun, eng avvalo, o'zi zamin yaratadi. Siyosiy tizimlar nazariyasi ijtimoiy tizimlarni "ilg'or - qoloq", "yaxshi - yomon" nuqtai nazaridan, emas, mavjudlik-samaradorlik nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini beradi. Bugungi kunda "avtoritarizm - yomon", "demokratiya - yaxshi" singari umumiy qaydlar yetarli emas. Yuqori iqtisodiy ko'rsatkichlarga ega va o'z xalqining farovonligini ta'minlagan avtoritar davlatlarning mavjudligi bunday yondashuvlarning yuzaki ekanligini tasdiqlab turibdi. Jamiyat negizida uzoq tarixiy taraqqiyot davomida har bir siyosiy tizim "genlari" mavjud, ular yonma - yon yashaydi, u yoki bu sohada namoyon - bo'lib boradi. (Masalan, zamonaviy g'arb politologlarini chuqur o'ylatadigan masala - demokratik siyosiy tizim sharoitida iqtisodda boshqaruvning avtoritarligi masalasi) "Sof" demokratik yoki "sof" avtoritar, hatto "sof" totalitar jamiyatlar faqat nazariyalardagina mavjud, real hayot esa, tarixning ulkan tajriba maydonchasi ekanligini doimo yodda tutishimiz kerak.

Adabiyotlar: 1. Boden J. Metod legkogo poznaniya istorii. - M.:Nauka, 2000, 412-bet 2. Vasilenko I.A. Geopolitika. - M. Logos, 2003, 204-bet. 3. Gadjiyev K.S. Vvedeniye v geopolitiku. Izd 2, dop. i pererab. M., 2001. 4. Gadjiyev K.S. Geopolitika. –M.:Mejdunarodniye otnosheniya,1997, 384-bet. 5. Geopolitika: teoriya i praktika // Sb.statey pod red. Pozdnyakova E.A. -M., 1993,236-bet. 6. Dergechev V. Geopolitika. O‘quv qo‘llanma. – M., 2000. 7. Dugin A. Osnovi geopolitiki. Birinchi qism. - M.:Arktogeya,1997,121-130- betlar. 8. Jalilov A. Geosiyosatda Mondializm nazariyasi. // Tafakkur, 2006, 1-son. 112- 113-betlar. 9. Osnovi Yevraziystva. -M, 2002. 10. Utkin A.I. "Mirovoy poryadok XXI veka", "Vizov Zapada i otvet Rossii" – M., 2002.

Похожие

Siyosiy mаdаniyat, siyosiy mаfkurаlаr

Siyosiy elita va siyosiy yetakchilik

Siyosiy mаdаniyat

Siyosiy jarayon

Siyosiy zamonaviylashuv