Геосиёсат унинг эвалюцияси ва шаклланиши - Политология - Рефераты

Геосиёсат унинг эвалюцияси ва шаклланиши

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Геосиёсат, унинг эвалюцияси ва шаклланиши Режа: 1. Анъанавий геосиёсат ва унинг умумий йўналиши. 2. Геосиёсатда ғарбпарастлик (Ебропацентризм) майллари ва унинг оқибатлари. 3. Иккинчижаҳон урушидан кейинги Геосиёсатнинг асосий йўналишлари. 4. ХХ аср: мағлубиятлар, муваффақиятлар ва янги-янги муаммолар.

Инсоният ўз тараққиётида турли тарихий даврларни босиб ўтди. ХХ асрга келганда, айниқса биринчи жаҳон урушидан кейин, олимлар одамзот илгаригилардан тубдан фарқ қиладиган янги - Ноосфера (Ақл соҳаси) даврига қадам қўйгани учун ҳамма соҳада – илмий-тадқиқот ишларида ҳам, сиёсий концепциялар ишлаб чиқилаётганда ҳам бу ҳолатга жиддий эътибор бериш кераклигига этиборни қаратдилар. Бироқ, илмий- тадқиқотлар соҳасида ҳам, сиёсат ва мафкурада ҳам табиат ўз тараққиётининг янги босқичи – Ноосфера даврига қадам қўйганлиги муносабати билан янгича тафаккур тарзи, янгича дунёқарашни шакллантиришга қаратилган жиддий ёндашувлар бўлмади. Жаҳон ҳамжамияти ва халқаро муносабатлар мумаммолари кўпгина ижтимоий-гуманитар фанлар, жумладан, сиёсат тарихи, дипломатия тарихи, социология, геосиёсат доирасида ҳам ўрганиб келинади. Эндиликда уларни мафкуранинг ҳам алоҳида қисми сифатида ўрганиш зарурияти пайдо бўлмоқда. Чунки геосиёсий мақсадлар кўпроқ мафкуравий сиёсат билан узвий боғланиб кетмоқда. Бунда одамлар, халқлар, давлатларга мафкура орқали ғоявий таъсир кўрсатиш геосиёсатнинг таъсирчан воситаси бўлиб қолмоқдаки, Президент И.А.Каримов таъкидлаганидек, мафкуравий полигонлар ядро полигонларига қараганда ҳам хавфлироқ тус олмоқда. “Геосиёсат” тушунчасидаги “Гео” – ер (шар), “сиёсат” эса шу Курpаи заминга доир сиёсат юргизиш демакдир. Яъни, у муайян давлат ёки давлатлар гуруҳининг географик ёҳуд маконий – ҳудудий аспектда олиб борадиган сиёсати бўлиб қолмасдан, шу билан бирга, умуман жаҳон ҳамжамиятининг ҳам, айрим давлатлар иттифоқлари, блокларининг умум- жаҳон миқёсида белгилайдиган параметрлари, ўлчовлари, феъл- атворларини ҳам англатади. Геосиёсатга доир назарий қарашлар ХIХ аср иккинчи ярмидан бошлаб Ғарбий Оврупода вужудга келиб, географик муҳит халқларнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маданий тараққиётида ҳал қилувчи рол ўйнаши тўғрисидаги қарашларни муқимлаштиришга

ҳаракат қилади. Бундай қарашлар гўёки янгича ёндашувлар сифатида талқин этилса-да, аммо улар қадимги грек олимларининг асарларида учрайди. Сўнгра, Ўрта аср мутафаккири ибн Ҳалдун бундай ғояларни илгари сурган эди. ХVIII асрга келиб француз файласуфи Ш.Л.Монтескье тараққиёт тўғрисидаги омиллар ўрнига ҳалқларнинг аҳлоқи, урф-одатлари, уларнинг хўжалик ва сиёсий тузумларини йўлга қўйиш тўғрисидаги ғояларни илгари сурди. Бироқ, геосиёсат тўғрисидаги назарий қарашлар вужудга келмай туриб, минг йиллар давомидаги сиёсий фаолиятда у етакчи йўналиш бўлиб келганлиги маълум. Анъанавий геосиёсат географик муҳит билан боғлиқ эканлиги таъкидланади. Масалан, инглиз тадқиқотчиси Макиндер “Тарих – географик маркази”ни Марказий Осиёда кўради. Шу туфайли у Чингизхон ўзининг отлиқ аскарлари қудратига таяниб, Осиё ва Оврупонинг талай қисмини эгаллашга муваффақ бўлди, деб ҳисоблайди. Буюк географик кашфиётлар туфайли кучлар нисбати океанлар билан қуршалган Буюкбритания фойдасига ҳал бўлгани, янги транспорт воситалари (темир йўл) пайдо бўлиши билан кучлар нисбати текис ерли давлатлар фойдасига ҳал бўлганини асослашга интилади Макиндер. У кимки Шарқий Оврупони назорат остига олса, тарихнинг географик марказига эга бўлади, деган ғояни илгари сурган. Макиндер жаҳон бозорида эркин рақобат урушларни келтириб чиқаради, деб ҳисобларди. Давлатлар ўртасидаги муносабатларда жисмоний куч ишлатиш (зўравонлик) кераклиги ҳақида фикрлар пайдо бўлди. Бунга кўра, кучсизлар устидан кучлиларнинг ғолиб келиши ҳаёт қонунининг асосини ташкил этиши керак эди. Бу ғоялардан келиб чиқиб, Германияда куч ишлатиш билан ҳукмронлик қилиш биринчи ўринга қўйила бошланди. Немис сиёсий арбоби О. Бисмарк Германиянинг яккаю ягона ҳудуди унинг армиясидир, деган фикрни илгари сурди.

«Геосиёсат» тушунчаси Ғарб тадқиқотчиларининг фаолияти туфайли ХIX аср билан ХХ аср оралиғида илмий мулоқотга киритилди. Ғарбий Оврупонинг бир-қатор мамлакатларидаги техника тараққиёти имкониятлари туфайли, жаҳон майдонларини бўлиб олиш сиёсати ва унинг оқибатлари таъсирида тадқиқотлар бошланди. Маълумки, бу даврга келиб, Англия, Испания, Франция, Россия, Португалия, Италия, Германия, Голландия каби давлатлар томонидан жаҳон майдонлари тақсимлаб олиниб, глобаллашув бошланиши туфайли асрлар давомида ўз этник қобиғида ҳаёт кечириб келган халқлар, давлатлар ўз мустақилликларидан маҳрум бўлдилар ва умумпланетар муаммолар гирдобига тортилдилар. Табиийки, тадқиқотчиларда бу муаммони ғарбпарастлик руҳида ҳал этиш майли (тенденцияси) етакчи йўналиш бўлиб қолди. Демак, геосиёсий ғоялар давлат экспанцияси ва империячилик мақсадлари асосида вужудга келди. Бунга кўра: а) глобал бозорни аста-секин шакллантириш, ойкумен (ер шарининг одамзот яшайдиган қисми)ни зичлантириш ва жаҳон майдонларини тақсимлаб олишни “ниҳоясига етган” деб ҳисоблаш; б) соф ҳудудий макон экспанцияси тугаб, дунёни бўлиб олиш амалда охирлангани; в) бунинг натижасида Оврупо давлатлари ўртасида пайдо бўлган омонат барқарорликни бошқа қитъалардаги “бекик” оламга ўтказиш; г) тарих Оврупо тарихи бўлишдан тўхтаб, эндиликда у умумжаҳон тарихига айлана бошлагани; д) шундай омилларга биноан, кейинчароқ таъмал тошига айланган сиёсий реализм учун ҳалқаро майдонда куч ишлатишга (зўравонликка) таянган сиёсатнинг назарий асосларини яратиш кўзда тутилган эди. Бошқача айтганда, ҳайвонот оламида табиий танланишга ўхшаш муносабатлар ижтимоий ҳаётда ҳам қарор топиши мумкинлигини “илмий жиҳатдан” асослаш керак эди. Яъни, шер таслим қилган ўлжасини шербаччалар нимта – нимта қилиб тақсимлаб олиб, ҳар томонда ғажиб ея бошлагач, уларнинг қоринлари тўйганлиги туфайли юзага келган хотиржамликка ўхшаш бир манзарани гавдалантириш тадқиқотлар

марказида тура бошлади. Бироқ, қорни яна оча бошлаганини ҳис қилган шерлар янги ўлжаларни кумсаб қолгани каби вақтинчалик юзага келган барқарорлик ўз ўрнини янада даҳшатлироқ беқарорликларга бўшатиб беришга мажбур бўлади. Жаҳонга ҳоким бўлиш сиёсати 1812 йилда Франция – Россия ўртасида ўша давр учун ниҳоятда катта ҳисобланган урушни келтириб чиқарди. Натижада Фран ц ия шармандаларча мағлуб бўлиб, илгариги насибалар и дан ҳам маҳрум этилди. Ш имолий Америкада мустамлакачиликка қарши бошланган уруш Ғарб мамлакатлар и нинг мағлубияти билан тугаб, АҚ Ш номи билан янги қудратли давлат тарих майдонига келди. Америка тарихчиси А.Т.Махен мамлакатлар ва халқлар тарихий тақдирини денгиздаги қудрат белгилайди, деган ғояни “асослади”. Унга кўра, чор томонлари океанлардан иборат Америкада қудратли давлат барпо бўлиши керак эди. Давлатлар ўртасидаги муносабатларда жисмонан куч ишлатиш кераклиги ҳақида ғоялар пайдо бўлиб , мафкура воситалари орқали Германияда босқинчилик , куч ишлатиш ва ҳукмронлик қилиш қаҳрамонлик даража си га кўтарилди. Ф. Науман маркази Германия бўл ган Оврупо иттифоқи кераклиги , у “ П ланета қўшма штатлар и” учун асос бўлиши тўғрисидаги кон ц епцияни илгари сурди. Хаусхоф давлатнинг энг муҳим ҳаракатлантирувчи кучи унинг ҳаётий “бўшлиқлар билан таъминланиши билан боғлиқ ” , деган ғояни илгари сурди. У Марказий Оврупони Германиянинг таянчи ҳисоблаб, Шарқни герман ҳудудий экспанциясининг асосий йўналиши, деб ҳисоблади. У денгиз давлатларининг за и флашуви Германия етакчи бўлган Оврупо тартибларини ўрнатиш имкониятлари вужудга келтирганини, бу ғоялар жаҳон тартиботлари системаси учун негиз бўлиши кераклигини “исботламоқчи” бўлди. Геосиёсатдаги ғ арбпарастлик майллари ХХ асрда 2 та жаҳон уруши келиб чиқиши учун ғоявий т уртки бўлиб , миллион – миллион одамларнинг ёстиғи қуриши , шаҳар ва қишлоқларнинг вайронага айланишига олиб

келди. Бундан маълум бўладики , ҳар қандай ғ оя, жумладан вайронкор, ёв уз ғоялар ҳам кучли , таъсирчан мафкура орқали одамларда ҳаракат бирлигини вужудга келтириб , инсоният бошига бехад кулфатлар солишга сабаб бўлиш и мумкин экан. Иккинчи жаҳон уруши даврида АҚШда ташқи сиёсат ва жаҳон тартиботларининг янги назариясини яратиш кучайди. Бундай ёндошувлар марказида Америка жаҳонда алоҳида ролъ ўйнашга даъват этилган, деган концепция ётарди. Анъанавий қарашлардан келиб чиқиб, АҚШ тадқиқотчилари «геосиёсатда етакчи куч омили» бўлиши керак, деб ҳисобладилар. Ф. Страус –Хюпе “геосиёсат ҳарбий стратекка қай йўл билан осонроқ нимани ва қандай қўлга киритилишини англашга ёрдам берадиган синчиклаб ишлаб чиқилган режани тавсия этишдан иборатдир”, деди. «Гитлернинг глобал тафаккурининг калити, - деди у, - Герман геосиёсатидир». У АҚШ ташқи сиёсатида бутун Евроосиё билан муносабат ётиши зарурлигини айтади. Спайкман Шимолий Америка ҳавзаси, Оврупо соҳиллари ва Оврупоосиё Узоқ Шарқидан иборат жаҳонда учта йирик марказ бўлиши тўғрисида фикр юритади. У Ҳиндистон тимсолида 4-марказ бўлиши эҳтимоли борлигини назарда тутади. АҚШ тадқиқотчилари 2-жаҳон урушидан кейин Буюкбритания билан мустаҳкам иттифоқда бўлишдан бошқа илож йўқлигига эътиборни қаратади. “Кимки Фимлендни назорат қилса, у Евразияни назорат қила олади, кимки Евразияни назорат қила олса, у бутун дунё тақдирини назорат этади”, - дейди у. Г. Уайтжерт “урушдан сўнг Америка Евразияни империализмнинг барча шаклларидан озод этиши ва у жойда албатта америкача эркинлик ва демократияни қарор топтириши керак”, – дейди. 2-жаҳон урушида кўпчилик геосиёсат бўйича мутахассислар Гитлер режимини қораладилар, шу аснода геосиёсат “совуқ уруш” туткунига айланди. 2 та ҳарбий – сиёсий блок ўртасидаги қарама – қаршилик ғоявий-

мафкуравий тус олди. Натижада геосиёсатнинг ҳудудий аспекти нотўғри талқин этилди ва у маълум даражада 2 система ва блок курашининг мафкуравий императивига бўйсундирилди. Янги вазият географик- ҳудудий детерминизмнинг жиддий таҳририни тақоза этади, деган ҳулосага келинди. А. П. Соверски геосиёсий қарашларида жаҳон баровар кучга эга бўлган 2 та давлат ўртасида тақсимланганига эътиборни қаратди. Бироқ, бу қарашларга ўзгариб бораётган воқелик ўз таъсирини ўтказди. 60- йилларда тадқиқотчилар икки қутбли (океан - континентал) дунё ўрнига кўп қутбли дунё шаклланаётганини таъкидлашга ўтдилар. Жумладан, С.Б.Коэн жаҳон миқёсида геостратегик ва геосиёсий минтақа вужудга келганини айтиб, денгиз давлатлари ва Евразия континентал оламни бунга мисол қилиб кўрсатди. У Ҳинд океани ҳавзасида мустақил минтақа пайдо бўлиш эҳтимоли ҳам йўқ эмас, деди. 70-йилларга келиб, 4 та жаҳон маркази – АҚШ, Оврупо соҳили, Совет Иттифоқи ва Ҳитойдан иборат йирик кучлар маркази борлигини айтди. Ушбу глобал доираларда глобал мувозанат кафолат бўлган яна кўпгина жаҳон марказлари ҳам борлигини таъкидлади. Аммо ўша биполяр тафаккур тарзи ҳукмрон бўлган йилларда Коэннинг юқоридаги қарашлари эътиборсиз қолди. 70-90-йилларда халқаро муносабатлар геосиёсати талқинларини методологик асосларни қайта қуриб чиқишга интилишлар пайдо бўлди. Масалан, америкалик тадқиқотчи Л. Кристоф “Ҳозирги замон геосиёсатчиси табиат одамзотга ато этган нарсани эмас, балки у ўзи мўлжаллаган нарсани топиш мақсадида харитага назар ташлайди”, - дейди. “Геосиёсат, – дейди Грей, – халқаро сиёсий қудрат билан географик омилларни ўзаро алоқадорлигига таянади”. Француз генерали ва тадқиқотчиси П.Галлуа ҳозирги замон дунёсидаги геосиёсат ўлчовларининг энг муҳим параметрлари маконий – ҳудудий таснифи билан бирга ракета – ядро қуролларининг пайдо бўлиши ва тарқалиши омилига ҳам эътиборни қаратади ҳамда унга эга бўлган давлатлар

географик аҳволи, бир-биридан яқин-узоқлигидан қатъий назар, кучлар нисбатини тенглаштиради, дейди. Шу билан бирга у оммавий ахборот воситалари ва телекомуникациялар ролининг кучайиб бораётганига, шунингдек аҳолининг бевосита сиёсий жараёнларга аралашуви ошаётгани омиллари инсониятнинг геосиёсий истиқболида фавқулоддаги оқибатларга олиб келишига эътиборни қаратади. Галлуа қуруқлик, денгиз ва ҳаво бўшлиқларидан ташқари геосиёсатнинг муҳим параметрлари сирасига космос кенгликларини ўзлаштиришларни ҳам киритади. ХХ аср бошларида жаҳондаги машҳур олимлар табиат ўз тараққиётининнг янги юқори босқичи – Ноосфера (Ақл соҳаси) даврига киргани, бу даврнинг илгариги барча даврлардан фарқли ҳусусиятларига эътиборни қаратиб, илмий-теҳника янгиликларини тўласича инсоният манфаатларига бўйсундиришга сиёсатчилар эътиборини қаратдилар. Эдиликда Ақл соҳаси табиат қонунлари ҳаракат йўналишларига ҳам ўз таъсирларини кўрсатиш палласига кирганини ҳисобга олмай сиёсат белгилаш ҳалокатли оқибатларга олиб келишини олимлар олдиндан башорат қилган эдилар 2 - жаҳон урушида фашизим ғояларининг ғайриинсоний жиҳатларини жаҳон афкор оммаси англаб етди. Аммо бу ғояларга асосланган мустабид тузум баъзи Ғарб давлатлари томонидан қўллаб-қувватлангани фактидан ҳам кўз юмиб бўлмайди. Тарих шундан далолат берадики, айрим давлат арбоблари тор миллий манфаатларини ҳимоя қилиш шиори остида ўз ҳалқлари истиқболига завол бўлишдан ҳам тап тортмайдилар. Масалан, ХХ аср бошида большевизм ғоялари Россия империясини ҳалок этишига кўзи етган немис сиёсатчилари В.И.Ленин бошлиқ партия сиёсатини қўллаб-қувватлаб, ҳатто уни маблағ билан ҳам таъминладилар. Оқибатда подшо режимининг қулаши билан Россияда бошланган демократик ҳаракатлар мағлуб бўлиб, унинг ўрнига большевизм номи билан яна битта мустабид ҳокимият қарор топдики, бу тарихий ҳато яна бошқачароқ шаклларда қайтарилмаслиги учун кафолат керакдир.

2-жаҳон урушидан кейин ҳалқаро битимлар билан мустаҳкамланган геосиёсий тартиботлар барҳам топиб, жаҳон ҳамжамияти глобаллашув жараёнларига мувофиқлашиш йўлига кирган бўлса-да, бироқ халқаро сиёсий фикрларда эскича ёндашувлар сақланиб турибди. Энг даҳшатлиси шуки, табиат ўз тараққиётининнг янги – Ақл соҳаси босқичига киргани, бунда бутун инсоният ақлий салоҳияти, унинг натижаси бўлгани фан- теҳника ва ахборот теҳнологияси ютуқларини батамом бунёдкорлик томон буриб юбориш ҳаёт-мамот масаласи бўлиб қолгани сиёсий қарашларда, сиёсий майдонлардаги курашларда эътиборга олинмаётир. Ҳолбуки, бу масалалар ҳар бир мамлакат, халқлар ва давлатлар иттифоқи ва бутун инсоният сиёсий воқелигининнг тубли негизларини ташкил этади. Марксизм-ленинизм илмий-назарий ва мафкуравий қарашлари асосида шаклланган ҳамда Россия ва бошқа бир қатор мамлакатлар ХХ аср охиригача белгилаб келган геосиёсати тўласича инкор этилди. Бу ҳол ҳозирги замон дунёси реалликларига мувофиқ келадиган геосиёсий тафаккур тарзига эҳтиёжни кучайтирмоқда. Аммо ХIХ асрдаги сиёсий қарашлар сақланиб турибди. ХХ асрдаги ўзгаришлар инсоният тараққиётининг бир неча асрларига тенг келади. Жуда кўп аграр мамлакатлар индустрлаштириш босқичидан постиндустриал ва ахборот жамиятига сакраб ўтдилар. Инсоният Ақлий салоҳиятининг парвози натижасида бу асрда нисбийлик назарияси, атом кашфиётлари ва техника янгиликлари содир бўлди. ХХ аср охирги чорагида ахборот телекомуникация инқилоби рўй берди. Жуда кўп мамлакатларда бозор иқтисоди муносабатлари ва либерал демократик йўлга ўтиш жараёнлари тезлашди, инсонни ҳимоя қилиш ва ҳалқларнинг ўз тақдирларини ўзи белгилаш тамойилларини эътироф этиш етакчи тамойилга айланди. ХХ аср яна шуниси билан эътиборлиги, миллий мустақиллик мафкураси ва амалиёти тантана қилиб, мустамлакачилик империялари ҳалокатга учраб, унинг харобалари устида жуда кўп мустақил давлатлар вужудга келди. Миллион - миллион одамлар ҳаёти га завол бўлган 2 жаҳон уруши

ҳам шу асрда рўй бер ди . ХХ асрда фашизм , болъш е визм номи билан танилган ниҳоятда даҳшатли мустаби д ҳокимлик режими ҳам ҳукм сурди. ИТ Н туфайли инсониятнинг ўзи мавжудлиги ни омонат қилиб қўйган ядро қуроллари ва унинг мўлжалга элтиш воситалари вужудга келди. Бир томонда АҚШ , иккинчи томонда Совет Иттифоқи бош бўлган икки қутбли о л ам кўп соҳали оламга ўз ўрнини б ў шатиб беришга мажбур бўл ди . Ҳар қандай давлат бутун ду н ё ҳамжамияти фаолиятига тортилди. Демак , юқорида айтилганларда н ма ъ лум бўлдики, ан ъ ана в ий геосиёсатнинг асосий қоидалари ҳозирги дунё воқелигига мувофиқ келмай қолди. Моҳият э ъ тибор - ила зўравонликка асосланган геосиёсатнинг тарихий илдизлари қадимга бориб тақалади. Геоси ё сат назарияси ва амалиётида гўёки янгича ёндошувлар сифатида илгари сурилган ўша ғ ояларнинг таг - заминида, назаримизда, ваҳшиёна ҳаёт кечирган и б т и доий аждодлари м из тафак к ур ва турмуш тарзи унсу р лари ётади. Ўша гала - гала бўлиб яшаган аждодларимизнинг ҳали расо таком и лига етмаган мияларининг маҳсули бўлган онг даражалари, зўравонлик йўли билан ўз турлари бўлган бошқа одамлар галалари ҳаётий маконларини эга л лаш, ўзларини асоратга солиш йўли билан я х широқ яшашга интилишдан иборат ваҳшиёна турмуш тарзлари ўзининг яш о вчанлигини намоён этаётганлигига тарих шо х ид. Демак , одамлар, аввало сиёсат ва мафкура майдонларидаги кишиларнинг ғ ор одамларига х ос тафак к ур тарзларини ўзгартирмай туриб, геосиёсат йўналишларида жиддий ўзгаришлар бўлишига умид бо ғ лаш қийин. Чунки ҳозирг и даврда жаҳон воқелиги шу даражада ўзгариб кетдики, уни бошқа асрларда шаклланган тафа к кур тарзи методи билан таҳлил этиш умуман мумкин эмас. Геосиёсат фанини нг марказида ҳозирги замон ҳамжамиятининг муаммолари туради, шунинг учун ҳам эндилик д а аниқ мамлакат ҳудуди, тутган ўрни ва географиясини жаҳон миқёсида содир бўлган сифат ўзгаришлари асосида таҳ л и л этиш керак. Бу ўзгаришлар аввало тафак к ур тарзи, сўнгра нималар устиворлигини аниқлаш, унга эришиш методлари, воситалар и ни танлаш ҳамда ушбу реаллликка

мувофиқ келадиган тушунчалар, категорияларни та д қиқ этишни тақ о з а этади. Хулоса: а) географик детерм и низм (сабабли боғланиш) ан ъ анавий геосиёсатнинг негизини ташкил этади; б) геосиёсатда ғ арбпарастлик майллари етакчи бўлиб келди; в) иккинчи жаҳон урушидан кейин шаклланган икки қутбли дунёда ҳам о вр у п о парас т лик майллари кучли бўлган ҳолда, Осиёда ҳам етакчи марказлар пайдо бўл а ётганини тан олишга тў ғ ри келди; г) ХХ аср ма ғ лубиятлар, мув а ф ақ қиятлар билан бирга янгича муаммолар асри, огоҳлантириш асри бўлиб тари х да қолади. Калит сўзлар: анъанавий геосиёсат, географик детерминизм, географик омил, айкумен, экспанция, тарихий географик марказ, “ҳаётий бўшлиқ”, ғарбпарастлик, Евроосиё, икки қутбли дунё, кўп қутбли дунё, глобал мувозанат, индустрлаштириш босқичи, постиндустриал босқич, либерал- демократия, фашизм, большевизм, огоҳлантириш асри.

Адабиётлар руйхати: 1. проф Иброҳим Каримовнинг “Ноосфера, геосиёсат ва мафкура” матнлари тўплами 2. http:// tuit.uz 3. www. arxiv.uz

Похожие

Геосиёсат асослари фанининг предмети мақсад ва вазифалари

Геосиёсат классиклари геосиёсий жараёнлар борасидаги илмий йўналишлар, уларнинг асосий ғоя ва тамойиллари

Геосиёсатнинг тарихий ривожи

Немис геосиесий концепциялар

Геополитиканинг объекти, предмети, функциялари ва муаммолар доираси