Ўзбекларнинг оммавий томошаларининг келиб чикиш тарихи - Искусство - Рефераты

Ўзбекларнинг оммавий томошаларининг келиб чикиш тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

Ўзбекларнинг оммавий томошаларининг келиб чикиш тарихи Режа: 1.Мусика ва оммовий томошалар. 2. Кугирчок уйини синтез томоша турлари. 3.Йирик шакилдаги мусикали томошалар.

Ўзбек халқининг анъанавий мусиқа, томоша ва сўз санъати сарчашмалари милоддан олдинги даврларга бориб тақалади. Қадим замонлардаёқ Ўзбекистон заминида яшаган халқлар юксак даражада тараққий топган маданий анъаналар соҳиблари бўлиб келганлар. Археологик қазилмалар натижасида топилган созанда ва раққосаларнинг ҳайкалчалари, тасвирий санъат намуналарида ифодаланган мусиқа чолғу асбоблари, асрлар оша бизгача етиб келган хонанда ва созандалар ижодининг жонли намуналари, халқ оғзаки ижоди ва ёзма адабиёт асарлари, илмий ва тарихий манбалар ва асори-атиқалар кичик шаклдаги томошалар қадимий эканлигидан ёрқин далолат беради. Ўзбек мусиқа санъатида ҳам, адабиёт ва тасвирий санъат соҳаларида бўлгани каби "мусиқали драма", "мусиқали комедия", "оперетта", "опера", "балет", "симфония", "концерт", "романс" каби йирик шаклдаги мусиқий томошалар турлари ижобий ўзлаштирилиб олинган. Мазкур соҳаларнинг деярлик ҳар бирида миллий руҳ билан суғорилган ва айни чоғда умуминсоний қадриятлар қаторидан ўрин олишга қодир бўлган асарлар яратилган ва улар ота-боболаримиздан мерос бўлиб асрлар оша келаётган кичик шаклдаги анъанавий мусиқа бойликларимиз билан бир қаторла муштарак ўзбек мусиқа маданиятини ташкил қилади. Ана шу сертармоқ мусиқа маданиятимиз мажмуида мусиқали драма ва мусиқали комедия жанрларининг ўзига яраша ўрни ва салоҳияти мавжуд. Ўрта Осиё қадим-қадим замонлардан "Халқ театри" ва рақс санъатини илдизлари ривож топгани тўғрисида театршунос-олимлардан М.Рахмоновнинг "Ўзбек театри тарихи", Т.Обидовнинг "Анъанавий ўзбек цирк санъати", Л.Авдееванинг "Танцевальное искусство Ўзбекистана", Р.Каримованинг "Ўзбек халқ рақс санъати", М.Қодировнинг "Ўзбек халқ томоша санъати" ва "Ўзбек қўғирчоқ театри" номли китобларида мукаммал равишда турли ва кенг маълумотлар берилган. Туркистон халқларининг мусиқа маданияти ва бошқа санъатлари ривожланиши босқинчиларнинг маданияти ва санъатидан юқори турар эди. Бу курашлар ҳақида, айниқса,

турли афсоналар ва қаҳрамонлик достонларда туркий халқларнинг ўз мустақилликлари учун олиб борган мардонавор жанглар, қаҳрамонлар жасоратлари сўз ва мусиқа санъатларида ифодаланган. Бизга қадар етиб келган сўз санъатининг дурдонаси бўлмиш халқ қаҳрамонлик достонларида эса ватанпарварлик ва баҳодирлик мотивлари куйланиб, чет эл босқинчиларига қарши кураш воқеалари заминида Широқ, Тўмарис, Зарина, Рустам ва Сиёвуш каби ўлмас қаҳрамонлар ' образлари яратилди. Халқ турли жанрдаги мусиқа, қўшиқ, лирик ашулаларида ўзининг меҳнати ва истироҳатини, шодлиги ва қайғусини, йил фасллари ва табиатга муносабатини тасвирлади. Йил фасллари ва турли маросимларга бағишланган томоша-ўйинлар, байрамлар ва буларга бағишланган мусиқа ва рақсларни яратдилар. Мана шундай шароитда, қадим-қадим замонлардан анъанага айланиб кетган: "қизиқчи" (масхарабоз), "аския", "мим" (тақлид), "қўғирчоқ ўйини" каби халқ театрлари хонларнинг амалдорлари ва айрим диний арбоблар томонларидан тақиқланишига қарамасдан, самарали ижодий иш олиб борар эдилар. Мусиқа "Халқ театри"да муҳим роль ўйнайди. Айниқса, масхарабоз, қизиқчи ва қўғирчоқ томошаларида, иштирок этувчи артистлар, ўзбек халқтерма, айтишув, лапар, ялла, қўшиқ ва турли чолғу куйларидан кенг фойдланганлар. Ушбу мусиқалар асар воқеаларига бевосита алоқадор бўлмасада, образга кириш учун актерларга ёрдам берган ва томошанинг завқ таъсирини кучайтирган. Томоша бошланишидан аввал халойиқни тўплашда карнай, сурнай, ноғора, дойра каби чолғу асбоблардан ташкил топган созандалар тўдаси доимо иштирок этган. "Халқ театри"ни актерлари ўз касбини устаси бўлишлари билан бирга, улар сўз, мусиқа ва рақс санъатларини ҳам яхши билганлар Шунинг учун бу сенкритик актерлар, пьеса-лавҳадаги ёки фарсдаги ижобий ёки салбий тимсолни (образни) ички ва сиртқи қиёфасини очиб беришда, характерини яратишда ёки талқин қилишда, ўзларининг ақл-иродалари билан кўрсатилаётган томошани завқ бахш этувчи таъсир кучини уйғунлаштиришга ҳаракат қилар эдилар. "Тўғри"

деб ёзади театршунос М.Рахмонов - қизиқчилик театрининг комедия ва фарс каби саҳна асарларини яратиши ва уларнинг халқ ўртасида ўйналиши примитив ҳолда бўлса ҳам образлар, типлар, характерлар яратиши, сўзларни ҳаракатда бериш, шахс қиёфасига кириш, театр кийимларидан, грим, маскалардан фойдаланиш, ўйналадиган асарларда учдан ўн бешгача артистлар қатнашиши каби Оврўпо театридаги баъзи бир элементлар бўлса ҳам, "қизиқчилик театри"нинг Европа усулидаги профессионал театрдан шаклан тузилишда ва саҳна безаклари жуда катта фарқи бор эди". Томоша кўрсатиш даврида актерлар "танқид" ва "тақлид ёки муқаллид" қилувчи икки гуруҳга бўлиниб, савол ва жавоб орқали, қисқақисқа диалог-музокарага муҳим аҳамият берар эдилар. Бундай масхарабозқизиқчи актёрлар ҳунар вазифаси (амплуаси) жуда кенг эди. Улар моҳирона диалог, монолог, қўшиқ айтиш, рақсга тушиш, турли жисмоний ҳаракат (акробат) яъни муаллақчилик санъатларидан кенг равишда фойдаланганлар. Ўзбек "халқ театри"да асосан ёзма драматургия бўлмаса ҳам, лекин бундай театр санъаткорлари тарихни ва ўз даврларидаги халқ ҳаётини, жамиятдаги ва айрим жамоалардаги муаммо ва икир-чикирларни яхши ўрганиб, ҳаётдаги айрим шахсларни, амалдорларни, муллаларни, бойларни, миршабларни, атторчиларни, заргарларни, муаллимларни, савдогарларни, даллолларни ва бошқа касб эгаларини нуқсонларини, ёмон ҳаттиҳаракатларини, найрангбозлик ва товламачиликларини фош қилишга ҳаракат қилар эдилар. А.Л.Троицкая "Из истории народного театра и цирка в Узбекистане" номли мақоласида Ғафуржон Тошматов, Исмат-қори, Иброҳим Тешабоев, Ака- Бухор, айниқса, Юсуфжон-қизиқ Шакаржоновлардан, қизиқчилик театрининг тузилиши, репертуари, бошқариш ва молиявий фаолиятларини ёритган. Шу мақолада театр репертуарларидан қуйидаги фарсларни мазмуни ҳақида ёзади: "Мударрис", "Заркокил", "Духтарбозлик", "Атторлик", "Муроб", "Кетмон ёки хотин жанжали", "Ҳаммом", "Ўлик сотди", "Эшак", "Тўғон", "Тол сотти", "Хум ўғриси", "Ер бўлиш" ва бошқалар.

Бундай "халқ театри" қадим замонлардан то Октябр тўнтарилишигача, ўзбек хотин-қизлар давраларида ҳам мавжуд бўлган. Хотин-қизлар "Халқ театри"ни тарихий йўналиши, машҳур ижрочилари ва репертуарлари тўғрисида театршунос олим М. Қодиров "Женский народный театр Узбекистана" номли китобида мукаммал ёритган. Уларнинг репертуарларида ижтимоий-иқтисодий ва оилавий мавзулар ўз аксини топган. Масалан, "Ари", "Лой совун", "Подачи", "Гўнг", "Кундошлик", "Қайнона ва келин жанжали", "Чарх", "Келин салом" каби фарслар шуларни жумласидандир. Қўғирчоқ ўйини – синтез томоша тури Узбекистонда, қадим замонлардан, асрлар давомида, халқнинг энг севимли томошаларидан яна бириси қўғирчоқ ўйинидир. Қўғирчоқ ўйинларнинг турлари, тарихий йўналишлари, тарихдаги машҳур ижрочилари ва репертуарлари тўғрисида М.Қодировнинг "Қўғирчоқ театри" ва "Ўзбек халқ томоша санъати" китобларида мукаммал ёритилган. "Бизда - деб ёзади М.Қодиров - "Қўғирчоқ ўйин" деб юритилувчи бу санъатнинг, хусусан, қўлга кийиб ўйнатиладиган, ип билан бошқариладиган ва сояси тушириладиган турлари ўтмишда кенг тарқалган. Улар "чодир жамол", "чодир хаёл" ва "фонус хаёл" деб аталган. " чодир хаёл л" театри " чодир жамол "га нисбатан анча мураккаб ва мукаммалдир. Бу театр томошалари, одатда, кечқурунлари кўрсатилгани, шуъла ва шовқиндан фойдаланилгани туфайли қора пардалар ичидаги кўғирчокларнинг иплари кўринмай, худди қўғирчокларнинг ўзлари ҳаракат қилаётгандай табиий ва ажаб манзара ҳосил қилган. Ҳар бир моҳир қўғирчоғбоз айни вақтда иплар ёрдамида 8-10 кўғирчоқни ҳаракатга келтира олган. "Қўл қўғирчоқ" театрида бир томошада кўпи билан ўн қўғирчоқ иштирок этган бўлса, "Чодир ҳаёл"да бир йўла элликдан ортиқ кўғирчоқ ўйнаган. Бу театрларда мусиқа бадиий безак сифатида, кўпроқ қаҳрамонлар ҳолатини ифодаловчи восита сифатида хизмат қилган. Қўғирчоқбоз- созандалар қўғирчоқ ўйинлар учун махсус "Уфор", "Миёнхона", "Чарх", "Дучава паррон", "Чоғоллоқ", "От эроний", Қум пишиғи", "Тўрғай чириллама" каби бир қанча ажойиб куйлар яратганлар".

Ўзбек халқининг маънавий ҳаётида, юқорида кўрсатилган театрлардан ташқари, "Наврўз", Рамазон ва Қурбон ҳайитларда, "Гул-сайил", "Ҳосил сайил" ва бошқа байрамларда ва сайилларда турли туман қатори қўғирчоқ ўйини ҳам мавжуд эди. Бу сайил ва томошаларда шўх қўшиқ, лапар, яллалар жаранглайди, якка ва оммавий рақслар авж олади, энг хурматли ҳофизлар кучли ва бетакрор овозлари билан баланд пардаларда ашула ва катта ашулалар айтиб, халқни олқишларига сазовор бўлар эдилар. Майдонларда қўғирчоқ ўйини кўрсатиларди. Бу анъана ҳозирга қадар давом этиб келмокда. Йирик шаклдаги миллий мусиқали томошалар Замонавий мусиқали театр, яъни мусиқали драма, опера, мусиқали комедия, оперетта каби йирик шаклдаги мусиқали томошалар қачон ва қаерда бунёдга келган деган савол доимо ҳаммани қизиқтиради. Маълумки, Италияда XIV асрни охирларида Флоренция шаҳрида истиқомат қилган граф Жованни Барди ди Верниони ташаббуси билан, унинг саройида, бир гуруҳ шоирлар, созанда ва хонанда мусиқачилар, актерлар, рассомлар доимий равишда йиғилиб ўз санъатлари билан ўртоқлашар эдилар. Улар қадимги юнон театрини қайтадан тиклаш ниятида Эсхил, Софокл ва Еврипидларнинг драма ва трагедияларига мурожат қилдилар, лекин бу драматургларни асарларига ўз даврида киритилган мусиқалар XVI асрга қадар етиб келмагани сабабли, янги мусиқа басталайдилар. Қизиғи шундаки, бу тўда аъзолари ўтказган ижодий тажрибалари, биринчилардан бўлиб, келгусида янги услубли мусиқали театр ва мусиқали драма, опера, мусиқали комедия жанрларини бунёдга келишига сабаб бўлади деб ҳаёлларига ҳам келтирмаган эдилар. Шу тўда аъзоси, улуғ астроном Галелео Галилейнинг ўғли, композитор, математик, созанда Винченцо Галилей қадимги юнон маданияти ва санъатининг пухта билимдони, бир юнон драмасига мусиқа басталайди, ундан сўнг юнон афсонаси "Орфей ва Эвридика"га композиторлар Пери ва Каччинилар мусиқа басталайдилар, лекин уларнинг яратган мусиқалари трагедияни атрофлича ифодалай олмади. Бу композиторлардан ибрат олган Мантуя герцоги саройида хизмат қилувчи, композитор, хонанда ва скрипкачи-созанда

Клаудио Монтеверди "Орфей" номли мусиқали драма (опера) яратади. Замонавий мусиқали театр, мусиқали драма ва опера санъатининг шаклланиш ва ривожланиш жараёни ва тарихи шу Монтевердининг "Орфей" саҳна асаридан бошланади. Чунки унинг ижодида опера ёки мусиқали драма жанрларининг ташкил қиладиган асосий жиҳатлар: адабий мазмун (либретто), мусиқа санъатининг ҳамма турлари ва жанрлари, рақс санъати, тасвирий санъат ва саҳна ҳаракатларининг узвий боғланиши (синтези) мукаммал равишда шаклланган. Бундан ташқари Монтевердидан аввал опера ёки мусиқали драма яратган композиторлар саҳна асарда иштирок этувчи қаҳрамонларни мусиқий образига жиддий аҳамият бермаганликлари ва берган ҳолда ҳам уларнинг руҳий ҳис-туйғуларига алоқадор бўлмаган мусиқалар яратганликлари сабабли улар тарихда чуқур из қолдира олмадилар. Бу вазифани биринчилардан бўлиб Монтеверди бажарди. У шундай деган эди: "Мусиқа, спектаклда томашабиннинг вақтини чоғ қиламан деб, эрмак учун сайр-томоша бўлиб қолмаслиги керак. Саҳна асарда мусиқани асосий вазифаси, уни бой ва мўъжизали тили, тебраниш- ҳаракатлари ва турли воситалари билан иштирок этувчи қаҳрамонларни руҳий ҳис-туйғуларини, ҳатти-ҳаракатларини ва воқеаларни муҳитидан келиб чиқиб, ҳар бир саҳнани мусиқа садолари билан бойитиш лозим. Мен шу талабга ўз ижодимда амал қилдим". Келгусида мусиқали саҳна асар яратувчи кўп композиторлар ҳам бу талабга амал қиладилар ва бу услуб анъана бўлиб қолади. Шундай қилиб, Италияда ХV -ХVI асрларда янги услубли мусиқали саҳна жанри пайдо бўлди. Уни аввал Мусиқали драма келгуси асрдан бошлаб "ОПЕРА" (италянча ОРЕПА - сўз, ҳаракат, ижод) деб атадилар. Бу икки атамани маъноси бир бўлса ҳам, лекин уларни бир-биридан асосий фарқи қуйидагича. "Мусиқали драма"да иштирок этувчи персонажлар спектакл мазмунидаги диалогларни оддий сўз иборалари билан, монологлар: ария, ариозо, қўшиқ, романс ва бошқа овозли мусиқа садолари орқали ижро этадилар. Шунда, баъзи бир асарларда иштирок этувчи эркаклар ва

хотинқизлар овозларининг фарқланиш турларини олдиндан партитурага киритилади, баъзи-бир асарларда умуман булар кўрсатилмайди. Шунинг учун артистлар қандайин табиий овозга эга бўлсалар, шу овозда ижро этадилар. "Опера"да иштирок этувчи персонажлар, асосан, диалогларни РЕЧИТАТИВ (ифодали ўқиш санъати) орқали ижро қилади. Речитатив икки хил бўлади: биринчиси – речитатив зессо - қуруқ, тез, мусиқа жўрлигида сўзларни бурро-бурро айтиш. Иккинчиси - речитатив ассот - оҳангли, яъни мусиқа жўрлигида сўзларни оҳанг (чўзиб) билан айтиш. Булардан ташқари мусиқали драма билан опера жанрларини фарқларини ажратиш қоида услублари, албатта, кўп. Лекин, яна бир асосий фарклардан бириси шундаки операда иштирок этувчи хотин-қизлар овози: колоротурали-сопрано, сопрано, меццо-сопрано, альт; эркакларники: тенор, баритон, бас, ва баспрофундо каби овозларга бўлинган ҳолда операни партитурасига ёзилади. Мусиқа асарни ҳар бир кўринишида ёки пардасида ария, ариозо, қўшиқ, хор, балет ва речитативлар тўхтовсиз ижро этилади. Буларни ҳаммасини операда мусиқали драматургия бирлаштиради. Мусиқали драмада эса иштирок этувчи персонажларни сўз-диалоглари мусиқа билан алмаштирилган ҳолда ижро этилади. Айтиш мумкинки, "Мусиқали драма" ва "Опера"ларни, бир-бирисидан фарқ қилувчи, кўрсатилган айрим аломатлари бўлсада, лекин уларнинг тузилишлари бир хилдир. Шунинг учун бу услубдаги мусиқали театр ва жанрларни тузилиши ҳамма давлатларда бир хил, лекин уларнинг ички ҳаёти, мусиқий тил иборалари, иштирок этувчи персонажларнинг характерлари, тафаккури, миллий руҳ билан суғорилган бўлади. Овропа ва Россияда бунёдга келган опера ва балет театрлар, асарлар ва уларни яратган композиторлар ҳамда драматурглар тўгрисида тарихий манбалар мавжуд. Улар орқали ҳар бир мусиқали театрнинг ёки мусиқали саҳна асарини алоҳида-алоҳида босиб ўтган йўлини ва мусиқий хусусиятларини партитура ёки саҳна, пластинкалар, кинофильмлар, аудио ва видеокассеталар орқали танишиш, ўрганиш мумкин.

Мусиқали театрлар Овропа мамлакатларида ва Россияда аввал подшоҳлар, герцоглар, дворянлар, князлар ва йирик бойлар саройларида пайдо бўлди ва сарой аҳлига хизмат қилди. XVIII асрдан бошлаб катта шаҳарларда ҳам мусиқали театрлар қад кўтара бошлади. Бу театрларда "Мусиқали драма", "Опера-сериа", "Опера-буффа", "Опера-балет", "Мусиқали комедия" каби жанрлардаги мусиқали саҳна асарлар пайдо бўлди. XIX асрда эса Овропа давлатларида ва Россияда опера, балет ва оперетта санъати авж олди. Классик асарлар ва уларни яратувчи композиторлар етишиб чикди. XX асрда бу анъана давом этди. Умуман, мусиқали театр санъати - инсоният маданиятининг энг улкан ютукларидан биридир. Туркистонда Овропа усулидаги театр ҳаракати XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошланди. Тарихдан маълумки, Россия подшо ҳокимияти XIX асрни иккинчи ярмида Туркистонни ҳарбий куч орқали босиб олди. Шу даврдан Ўрта Осиё, аста-секин, Россия империясининг мустамлакаси сифатида, иқтисодий, ижтимоий ва маданий минтақасининг таркибий қисмига айланди. Овропада бунёдга келган капитализм тузуми, илм-фан, техника ва маданий тараққиётлар Россияга ҳам таъсир қилди ва рус буржуазияси пайдо бўлди. Россияда капитализм мафкурасининг турли оқимлари ва Марксизм таълимоти тарқала бошлайди, жамияттурли синфий гуруҳларга бўлиниб кетади ва унинг натижасида турли партиялар пайдо бўлади. Бундай ўзгаришлар Туркистонда жадидлар харакатини пайдо қилди. Улар ғояси миллатни маърифатли қилиш орқали ривожланган халқлар қаторига олиб чиқиш эди. Бу ғоя санъат турларини ривожлантиришни хам тақозо этар эди. ЖадидларТуркистон ўлкасининг йирик шаҳарларида Европа шаклидаги Театр – Ибратхона ташкил этиш масаласини 1914 йили хал қилди. XX асрни бошларида, Россия болшевиклари Оқ подшо ҳокимиятини йиқитиш учун, бу партиялар билан ҳокимият ўртасида курашни бошлади. Натижада 1917 йилни февралида Россия империяси емирилади ва икки ҳокимият бунёдга келади, ундан сўнг ўша йили, Октябр тўнтариши орқали, пролетария – қашшоқлар хукумат тепасига келиб Совет ҳокимияти тузилади. Мана

шундай сиёсий ва ижтимоий кураш муҳитида Туркистон жадидлари ревалюцион курашни эмас эвалюцион ривожланишнинг йўлини танлади. XIX асрнинг 70-йилларидан бошлаб то 1917 йилига қадар Туркистоннинг шаҳарларида руслар ўз болалари учун гимназиялар очадилар. Махалий ахолини рус тилига ўргатиш учун рус-тузем мактабларини ташкил қиладилар. Рус зиёлилари ўлка табиатини, ер бойликларини, тарихини, маданиятини ўрганиш ва фойдаланиш ниятида, ўз маънавий талабларини бойитиш ва қондириш учун турли соҳа илмий муассасалар, босмахоналар матбуот, театр ва оркестрлар ташкил қилдилар. Шаҳарларда рус гимназия биноларидан ташқари, "Офицерское собрание", "Тиббиёт – госпиталь", "Биржа", театр ва цирк бинолари қад кўтарди. 1913 йили Тошкентда 2000 ўринли Колизей номли театр ишга тушди. Шу даврларда Туркистон шаҳарларига Овропа, Россия, Кавказдан турли театр жамоалари, машҳур хонанда, созанда ва турли ансамбллар гастролга тез-тез келиб турар эдилар. 1884 йилда ташкил топган "Туркистон - рус мусиқа санъати" номли жамоа ташкилоти рус мусиқа санъатини ташвиқот-тарғибот қилишда ва четдан гастролга келувчи театрларни, яккахон ижрочи ва ансамблларни таклиф қилиш, уларни қабул қилиб олиш ишларида катта роль ўйнади. Масалан, 1891 йили Париждан Лассални оперетта труппаси Ж.Оффенбах, Ф.Легар, Ш.Лекок, И.Штраус, И.Кальман каби композиторларнинг асарларини намойиш қилган. 1894 йили Тифлисдан гастролга келган опера ва балет театри: "Аида", "Фауст", "Демон", "Кардинал қизи", "Кармен", "Иван Сусанин", "Травиата" ва "Пиковая дама" номли операларни намойиш қилди. Айниқса, рус драма театрлари гастролга кўп келар эдилар. Улар ижросида: А.С.Грибоедовнинг "Ақллилик балоси", Н.В.Гоголнинг "Ревизор", А.В.Сухово-Кобилиннинг "Кречинскийнинг тўйи", А.Н.Островскийнинг "Сепсиз келин" ва "Момақалдироқ", Ф.Шиллернинг "Макр ва муҳаббат" ва Горький, Чехов, Шекспирларнинг драмалари доимий равишда томошабинларга кўрсатилар эди. Бу даврда рус саҳнасининг усталари: Роберт ва Рафаэл Адельгеймь, М.В.Дальский, З.А.Малиновская, Л.Собинов,

В.Ф.Комиссаржевская, М.И.Долина, КорвинКоссаковская, Н.А.Шевелев, П.Д.Орлов, С.М.Хачатуров пианиночилар: С.Т.Бартнов, Н.Т.Калиновская, Тейтельбаум, скрипкачи М.Г.Эрденко каби атоқли санъат арбобларининг Туркистондаги гастроллари жуда катта аҳамиятга эгадир. Бу гастроллар ҳақида, Туркистонда чоп этиладиган "Туркестанские ведомости", "Туркестанский курьер", "Туркестанская туземная газета", "Туркистон вилоятининг газетаси", "Вақт" ва бошқа газеталарда турли мақолалар, тақризлар, эълонлар доимий равишда чоп этилган. Туркистонда Овропа ва рус мусиқа санъатини, айниқса, ҳарбий духовой оркестрларни ижодий иш фаолиятларини, ташвиқот-тарғибот қилишда ва маҳаллий халқларнинг мусиқий санъатлари билан яқиндан танишиб, ўрганиб, уларни нота системасида ёзиб олиб, улар орқали турли мусиқий асарлар яратиб, рус аҳолиси орасида тарғибот қилишда, биринчилардан бўлиб, ўз ташаббускорликлари билан муҳим из қолдирганлар орасида: Ф.В.Лейсек, В.И.Михалек, А.Ф.Эйхгорн, А.И.Михайлов, Я.Б.Гордон, Н.Н.Миронов, А.Л.Бачинский, А.С.Герсон, Э.А.Вильде, Г.И.Гизлер-Арский каби мусиқий санъат арбобларини кўрамиз. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу ташкил қилинган гастроллар орқали кўрсатилган спектакллар, концертлар, ҳаваскорлар тўдаларини концерт намойишларидан, маҳаллий халқларнинг зиёлилари ҳам манфаатдор бўлдилар. Жадидлар русларнинг маданий ҳаёти, гимназиялари, илмий жамиятлари, газета-журнал ва босмахоналари, китоб нашриёти каби муассасалари, театр ва концерт ташкилотлари билан танишади, қизиқади ва ўз таъсуротларини газета-журналларда баён қилади. Ўзбекистонда ХХ аср бошларида жадидчилик (арабча - янгилик) ижтимойи ҳаракатга айланди. Мусулмонлар дунёсидаги бу ижтимоий-маънавий силжишда қирмтатар маърифатпарварлари, жадидчилик ҳаракатининг асосчиси Исмоил Гаспиринский (Ғаспирали 1851-1914) нинг хизмати бениҳоядир. У "Таржимон" газетаси билан туркий тилдаги матбуотни бошлаб берди. Бу

инсон ўзбек жадидчилари ҳаракатига таъсир қилди ва ўрнак кўрсатди. Ғаспирали доимий равишда ўзбек жадидчилик ҳаракатининг илғор намояндалари — Маҳмудхўжа Беҳбудий, Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат, Тавалло, Мунаввар Қори, Абдулла Авлоний, Ҳамза, Абдулла Шакурий, Абдулла Бадрий ва бошқалар билан учрашиб, ўзбек, татар, тожик болалари учун янги услубли мактабларни ташкил қилишда, матбуотчиликни ривожлантиришда ва ўз олдиларига қўйган мақсадларини амалиётга кўмаклашар эдилар. Улар эски турмушни, урф-одатларни, мактабларда таълим-тарбия усулини ислоҳ қилиш, иқтисодий-ижтимоий ва маданий юксакликка олиб чиқишга қаратилган дастурни асосий йўналишини ишлаб чикдилар. Жадидлар ҳаракати пайдо бўлиши билан чор Россия маъмурияти ва маҳаллий мутассибларнинг қаттиқ қаршилигига дуч келди. Шунга қарамай жадидлар ғояси йилдан-йилга авж ола бошлади ва маҳаллий халқлар орасида оммалаша борди. Натижада, жадидлик ғояси ва ҳаракати йўлида ўзбек, тожик, туркман, қирғиз, қозоқ халклари орасидан ўзининг бутун мол-дунёси-ю, умрини маърифатга, тараққиётга, театр санъатига бахш этган жуда кўп инсонлар чикдилар. Улар ижтимоий-сиёсий ҳаёт жараёнидан воқиф бўлиб, янгича дунёқарашга эга бўлган зиёлилар адабий ва маданий ҳаётда изчил фаолият кўрсата бошладилар. Айниқса, Овропа услубидаги миллий театр ва драматургияни яратишда, М.Беҳбудий ва унинг фикрдошлари, сафдошлари, ўз ижодий фаолиятларида изландилар, турли мавзуларда саҳна асарлари ёздилар, ижрочи артистларни ҳам тарбияладилар ва театрда янги-янги асарларни томошабинларга намойиш қила бошладилар. Масалан, 1913 йилдан то 1917 йилни февраль инқилобига қадар саҳна юзини кўрган асарлар ҳақида М.Раҳмонов "Ҳамза ва ўзбек театри" китобида қуйидаги мисолни келтиради: "Театр драматургиясини яратишда танилган жадид драматурглари Беҳбудий, Нусратулла Қудратулла, Абдулла Бадрий, Ҳожи Муин Шукрулла (Меҳри), А.Самадов, Абдулла Авлоний ва бошқалар эди. Булар қисқа давр

ичида "Падаркуш" (Беҳбудий), "Маҳрамлар" (А.Самадов), "Мазлума хотин", Жувонбозлик қурбони", "Кўкнори", "Қози ила мулла" (Ҳожи Муин Шукрулла), "Тўй" (Нусратулла Қудратулла), "Жувонмарг", "Ўгай ота", Бойвачча", "Саодат битди", "Аҳмоқ", "Хуш келдинг; хуш кетдинг" (Абдулла Бадрий), "Адвокатлик осонми?" (Абдулла Авлоний), "Бахтсиз куёв" (Абдулла Қодирий) кабилар янги ғояларни олдинга сурувчи бир неча катта-кичик оригинал пьесалар ёзиб, янги ташкил топаётган жадид театрларига такдим этган эдилар". Маҳмуд Беҳбудий 1911 йилда яратган “Падаркуш” номли пьесасини 1913 йилда Самарқандда, озарбайжонлик режиссер Алиасқар Асқаров саҳналаштирди. "Падаркуш"ни саҳнада кўрсатилиши катта воқеага айланиб кетди. 1914 йилдан бошлаб Самарқанд театри бир неча бор гастроль даврида Тошкент, Каттакўрғон, Қўқон, Наманган, Бухоро, Андижон шаҳарларида намойиш қилган. Унинг ва рус, татар, озарбайжон театрларини таъсири орқали, ўша йилларда, Туркистон шаҳарларида миллий театр жамоалари пайдо бўлди. Тошкентда 1914 йилда "Турон" номли театр труппаси ташкил топади. Унинг биринчи ташкилотчилари Абдулла Авлоний, Муҳаммаджон Қори Низомхўжаев, Шокиржон Раҳимий, Қудратулла Махсум, Ғулом Зафарий, Низомиддин Хўжаев каби жадидчи муаллим ва ҳаваскор артистлар, ўша йили "Падаркуш" спектакли билан иш бошлашади. Самарқанддан чақирилган Алиасқар Асқаров "Падаркуш"ни тайёрлаб, 1914 йил 26 февралда "Колизей" биносида қўяди. Шу кечада "Падаркуш" билан бирга озарбайжончадан таржима қилинган "Хор, хор" комедияси ҳам қўйилади. Бу ўзбекларда ҳам Европача катта шаклдаги томоша маскани пайдо бўлганидан дарак эди.

Адабиётлар: 1. К.С.Станиславский «Актёрнинг уз устида ишлаши». 2. М.Кнебель «Педагогика поэзияси.» 3. Г.Товстаногов Сахна ойнаси» (Зеркало сцены) 4. Поломников «Режиссура как практическая психология»

Похожие

Оммавий байрамларнинг тарихий келиб чикиши ва ривожланиши

Узбек халк мусика санъатининг келиб чикиши тарихи хакида айрим мулохазалар

Оммавий томошалар макони композицияси

ХV – ХVIII асрлар Европада томошани инсонпарварлик учун кураши

Театр тарихи