Оммавий томошалар макони композицияси - Искусство - Рефераты

Оммавий томошалар макони композицияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Оммавий томошалар макони композицияси Режа: 1. Оммавий томошаларнинг ижтимоий сиёсий аҳамияти. 2. Оммавий томоша синтетик санъат. 3. Мустақил Ўзбекистонда оммавий томоша санъатини шаклланиши .

Мустақиллик даврида асрлар давомида шаклланган халқ байрамларини қайта тиклаш ва уларни оммавий тарзда нишонлашга алохида эътибор қаратилди. Оммавий халқ байрамлари театрлашган томошалар тимсолида янги мазмун касб этмоқда. Ўтган қисқа вақт мобайнида бу сохада ўзига хос тажриба тўпланди ва байрамлар билан боғлиқ янги санъат тури дунёга келди. Бу кенг миқёсда нишонланадиган театраларшган майдон томошаларидир. Наврўз ва Мустақиллик байрамлари, буюк давлат арбоблари, саркардалар ва алломалар юбилейлари, Тошкент шахрининг 2200 йиллиги. Бухоро ва Хива шахарларининг 2500 йиллиги, “Шарқ тароналари” халқаро музика фестивали, “Алпомиш” достонининг 1000 йиллиги тантананалари муносабати билан ўтказилган театрлашган томошалар шулар жумласидандир. Наврўз ва Мустақиллик томошалари ўзида ўзбек халқи санъатининг энг нодир ютуқларини бирлаштиради. Бу томошалар шунчаки турли санъатлар, қўшиқ, рақс, аския, миллий урф одатлар, ҳаётдан олинган ҳодисаларнинг ёнма-ён, бирин кетин берилиши эмас, балки уларни катта майдонларга мослаштириб, бадиий қайта ишлаш, бир бирига сингдириб, мутаносиблик ва уйғунлик ҳосил қилишдир. Бинобарин, Наврўз ва Мустақиллик томошаларини ташкил этиш ва ўтказишмоҳиятан бир биридан тубдан фарқ қилмасада, ўларнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам мавжуд. Мустақиллик байрами кўпроқ сиёсий йўналишда бўлиб, мамлакатимизнинг истиқлол даврида қўлга киритган ютуқларни намойиш этишга қаратилган. Наврўз байрами қадимий анъаналар ва урф одатларни сақлаган ҳолда, замонавий пластик воситалар ёрдамида уларни гавдалантиришга йўналтирилган. Шунингдек, бу байрамлар ўтадиган жойлар хам айри. Наврўз байрами Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий боғида, яъни, табият қўйнида нишонлашга, Мустақиллик байрамини пойтахтнинг бош

майдонида ўтказишга келишилган. Сўнги йилларда Мустақиллик байрами ҳам Миллий боғда ўтказилиб келмоқда. 1991 йил Наврўз байрамининг Тошкентнинг бош майдонида ўтказилган асосий томошасида дўстлик, турли милатларни бирлаштириш ғояси, хамда она ватанимиз тариҳидан ҳикоя қилиш кўзда тутилди. Томошада рамзий тасвирий услублар қўлланди. Жумладан, майдоннинг турли томонларига ўрнатилган Тошкентнинг 12 дарвозаси ва улардан кириб келаётган кириб келаётган карвонлар харакатига, турли туман афсонавий образларга ўзига хос маънолар юкланди. Томошада вилоятларнинг энг яхши фолклор жамоалари иштирок этиб, ўз репертуаридаги асосан халқ анъаналари билан боғлиқ ўйин ва томошаларини намойиш этдилар. Шунингдек, томошада далага қўш чиқариш, биринчи уруғ қадаш каби деярли унутилиб қолган маросимлар тикланиб, бадиий шаклда тақдим этилди. Дастлабки йиларда сценарийлар этнограф ва маданиятшунослар томонидан тайёрланиб, томоша мавзулари, ғояларини белгилашда бош режиссерлар етакчилик қилгани сабаб, улар турли ансамблларнинг этнографик номерлари йиғиндисидан иборат бўлган бўлса, 1995 йилдан томоша драматургиясида ҳам бурилиш рўй берди. Шоир Хуршид Даврон ўзига хос воқеалар ривожи ва тугал маънога эга бўлган сценарий яратар экан, Наврўз тариҳи, маросимларини беришда тарихий манбаларга таянишга интилди. Сценарий муқаддима, хотима ва тўрт қисмдан иборат бўлиб, унга Абу Райхон Берунийнинг “Осор ул бокия” асарида ёзиб қолдирилган фикрлар сингдирилган. Наврўз Коинот, Қуёш, Ер, Сув яратилган кун сифатида тақдим этилди. Мазкур театрлаштирилган томоша Наврўз драматургияси ва режиссурасида ўзига хос сакраш рўй берганини кўрсатди., Ўтган қисқа вақт ичида Наврўз анъаналари нафақат такланди, айтиш лозимки , унинг тарихида янги бир давр бошланди.. Йилдан йилга хар

бир театралшган томошанинг кўлами ва мазмуни доираси бойиб бормоқда. Байрам сценарийоарининг янада қизиқарли, томошавий воситаларга бой бўлиб бораётгани, янги янги саҳнавий безаклар ва ифода воситалари пайдо бўлаётганини кузатиш мумкин. Жумладан, 2001 йил томошасида Миллий боғдаги асосий саҳна, унинг атрофи, Алишер Навоий ёдгорлиги зиналари, зина ва асосий саҳна ўртасидаги кўприклар, шунингдек, майдон устидаги фазо хам қамраб олинган. Ушбу маҳобатли спектаклдаги кўринишидан турлича бўлган композицияларнинг хар бири ўзига хос тугал мазмун ва ижрога асосланган бўлиб, унга тайёрланган декорация ва либослар, ниқоблар, ҳаракатланувчи қурилмалар, байроқлар, пуфлаб шиширилган қиёфалар, табиий ва ясама гуллар ажиб бир манзара яратди. Ҳамма ёқда бир бири билан ҳам мазмунан, ҳам бадиий жиҳатдан боғланган байрам манзаралари намоён бўлади. Байрамга чорловчи мусиқий оҳангларга табиатнинг ўйғониши, борлиқнинг яшариши, қушларнинг чуғур чуғури, жилғаларнинг шилдираши уйғунлашиб кетади. Кўкка учирилган ранг баранг шарлар ажиб камалак ҳосил қилади. Фурсат ўтмай, рангин камалак алвон булутга айланиб кетади. Навоий ҳайкали гумбази қуёш мисол атрофга заррин нурларини таратади. Бутун майдон гулларга буркалади, улар устида рангин капалаклар қанотларини ҳилпиратиб учади. Ана шундай ажиб бир манзаралар фонида она ва боланинг суҳбати театрлашган томошани бошлаб беради. Отларни елдек учириб кириб келган жарчиларнинг байрамга чорлови ва шахарнинг қадимий 12 рамзий дарвозасидан кириб келган бадиий жамоалар, дорбозлар, қўғирчоқбозлар, чаванзозлар, масхарабозлар, полвонлар, чеварлар, ҳуллас, барча замонавий ва қадимий касб эгалари ўз маҳоратларини намойиш этадиган саҳнавий кўриниш ўзига хос мутаносиблик ва шиддатли ҳаракат билан ўз ўрнини келгуси саҳнавий кўринишга бўшатиб беради. Саҳнадаги воқеаларнинг шиддатди ҳаракати, мазмунан ва моҳиятан бир бирини

тўлдириши томошага яхлитлик бағишлайди. Қадим тарихимизнинг илк даврлари хақида ҳикоя қилувчи “Авесто” ҳақидаги саҳна кўринишлари, шунингдек, Наврўз билан боғлиқ қатор яратувчилик удумлари эътиборга молик. 1992 йилдан бошлаб ҳари йили Мустақиллик байрамини жуда кенг миқёсда нишонлаш анъанага айланди. Истиқлолнинг дастлабки йилиданоқ қадриятларни тиклашга алохида эътибор қаратила бошлагани Мустақиллик байрамининг дастлабки нишонланишидаёқ кўзга ташланди. Томоша айнан аждодларимизни хотирлашга бағишланган кўриниш билан бошлангани ва карвонлар қўнғироғи садолари остида майдоннинг ўнг томонидан чапга қараб Буюк ипак йўли бўйлаб туя карвони орасида буюк аждодларимиз Тўмарис, Спитамен, Абу Райхон Беруний, Ибн Сино, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий узоқ йиллардан сўнг қўлга киритилган эрк ва озодлик байрамлари ила халқни қутлаб, муборакбод этаётгандек тантана билан ўтишларига ана шу маъно юклатилган. Томоша болалар дасталари, миллий гвардия аскарлари, спортчилар, талабалар, вилоятларнинг вакиллари иштирокидаги бадиий лавхалар, шунингдек, республикамизнинг етакчи рақс ансамбллари ижросидаги рақслардан иборат бўлди . Дастлабки йилларда Мустақиллик байрамлари томошаси моҳиятан Наврўз томошаларидан унчалик фарқ қилмас эди. Зеро, бу театрлашган томошаларда санъатимизнинг бугунги ютуқлари ва қадриятлар, урф- одатдар билан боғлиқ чиқишлар ҳам бор эди. Жумладан, 1994 йилги театрлашган томошанинг “Истиқлол тўйинг муборак, Ўзбекистон” қисмида таниқли ҳофиз ва хонандалар чиқишларидан кейинги номерда қадимий чолғулардан чанқовуз, шунингдек, қошиқ, ликопча ҳамда рақс мазмунини бойитиш мақсадида саватлардан фойдаланилган. Халқ ўйиналридан улоқ, қўчқор ва хўроз уриштиришлар, арқон тортиш, масхарабозлик ва шунга ўхшаш халқ удумлари намойиш қилинган. Йил ўтган сайин томоша таркибида ҳам

ўзгаришлар амалга оширила бошланди. Турли йўналишдаги янги ижодий жамоалар , ёш ижрочиларга дастурда ўрин ажратилди. Наврўз ва Мустақиллик байрамларида орттирилган тажриба ва ижодий кучлар буюк алломалар ва қадимий шаҳарларимиз юбилейларини умумхалқ шодиёнаси сифатида тантанали нишонлашда қўл келди Мисол тариқасида Самарқанд шахрида 1994 йилда Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллигига, 1996 йилда Сохибқирон Амир Темур таваллудининг 660 йиллигига, Урганч шахрида 1999 йилда Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллигига, 1997 йилда Хива шахрининг 2500 йиллигига бағишланган оммавий томошаларни келтириш мумкин. Оммавий томошалар драматургияси шаклланишида шоирлардан Абдулла Орипов, Хуршид Даврон, Омон Матчон асос солишди. Режиссура сохасида эса Баходир Йўлдошев ва Рустам Хамидовлар самарали фаолият кўрсатиб келишмоқда. Шундай қилиб, қисқа вақт мобайнида Ўзбекистонда байрамларни нишонлашда ўзига хос тажриба тўпланиб, ўнда қатор хусусиятлар шаклланди. Байрам томошаларида бугунги кунда шаклланган энг асосий хусусиятлрдан бири уйғунликдир. Томошаларда санъат, спорт, этнография, фольклор, бадиий сўз ижрочилиги, меҳнат ва ижтимоий ҳаёт лавҳалари бир-бири билан ягона ва ички ғоялар, мавзулар асосида таркибий, уйғун бириктирилади ва бунда бадиий яхлитлик юзага келади. Шунингдек, театралшган томошаларда тарихий ва замонавий воқеликни поэтик – фалсафий умумлашмалар, рамзий образлар, ёрқин ва бўрттирма воситаларда акс эттириш шаклланди. Оммавий томошаларда бадиий образлик хусусияти ҳам бўлиб, томошалар қисмларини театрлаштириш орқали образли ечимга эришилади ва натижада алоҳида-алоҳида томошалардан иборат композициялар яхлит бир санъат асари даражасига кўтарилади. Томошаларни яратишда сўнгги йилларда шаклланган яна бир хусусият

воқеаларнинг ягона ва узлуксиз драматик харакат асосига қурилиши ва томошанинг умумий композициясини хосил қилинишидир. Байрам томошаларида майдон сатҳининг катталиги ва актерлар овози инобатга олиниб, барча овоз фонограмма орқали жонлантирилади. Қўшиқчилар бундай воситаларга кўникиб қолган бўлсалар, актерлар ижросида баъзан узилишлар, баъзан мимикадаги етишмовчилик кўзга ташланади. Шунингдек, харакатлардаги шиддат баъзан бадииятга ҳам путур етказаётган ўринлар учрайди. Асосий театралшган томошалар жуда катта ижодий жамоанинг меҳнати натижасида саҳна юзини кўради. Унга тайёргарлик нафақат пойтахтда, шунингдек вилоятларда ҳам анча илгари бошланади. Шундай қилиб, оммавий байрамлар билан боғлиқ театрлашган томошалар истиқлол даври маҳсули бўлиб, у қисқа вақт ичида шаклланиб, бугунги кунда мустақил санъат турлари орасида ўзининг муносиб ўрнига эга бўлиб келмоқда.

Адабиётлар: 1. К.С.Станиславский «Актёрнинг уз устида ишлаши». 2. М.Кнебель «Педагогика поэзияси.» 3. Г.Товстаногов Сахна ойнаси» (Зеркало сцены) 4. Поломников «Режиссура как практическая психология»

Похожие

Спектакл макони

Дастгоҳли рангтасвир композицияси. Натюрморт композицияси

Маҳобатли санъат композицияси

Воқеабанд картина композицияси

XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Шарқона томошалар