XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Шарқона томошалар - Искусство - Рефераты

XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Шарқона томошалар

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

189 KB

XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида Шарқона томошалар Режа: 1. Тарихий шароит томоша турлари 2. Достонларда томошалар баёни 3. Мусиқа ижроси – кичик томоша шакли 4. Шашмақом ижрочилиги 5. Машрабхонлик – шеърият байрами 6. Фарғона – Тошкент шашмақоми 7. Рақс – қадимий кичик томоша тури 8. Театр – катта шаклдаги томоша туридир 9. Аёллар томошаси 10. Томоша драматургияси турлари

Тарихий шароит томоша турлари Ўзбек маданияти, шу жумладан, ўзбек театрининг ривожланишида XVIII асрдан то XIX асрнинг иккинчи ярмигача кечган давр энг оғир из қолдирди. Бу йиллар Туркистонда ривожланишнинг ҳар томонлама тубанликка юз тутган палласи бўлди. Йирик марказлашган давлатнинг емирилиши анча эртароқ, XVI асрнинг иккинчи ярмида Абдуллахон (1577-1598) вафотидан сўнг бошланган эди. Тарқоқлик ҳар қачонгидан ҳам кучайиб, ички феодал урушлар авж олди. Бу ҳол чет давлатларнинг Туркистонга бостириб киришлари учун шароит туғдирди. Шайбонийлар давлатининг кучсизланиб қолганлигидан фойдаланган Эрон шоҳи Аббос Бухоро хонлигининг Сабзавордан то Ҳиротгача бўлган ерларини, шунингдек, Балхни ҳам зудлик билан босиб олди. Абдуллахон таъқибидан Эронда қочиб юрган ўзбек султони Ҳожи Муҳаммадхон ва унинг ўғиллари Хоразмни ишғол қилиб Хивада мустақил хонлик туздилар. Бухоро хонлигига қарашли ерлар мана шундай турли хонлик ва бекликларга тақсимланади. Орадан уч йил ўтгач, Абдулазиз ва Субхонқули бирлашиб ўз оталарига қарши бош кўтарадилар ва отани тиз чўктириб тож-тахтни эгаллайдилар. Шундай қилиб, Бухоро Абдулазиз қўлига ўтади, Балхни эса Субхонқулига беради. Улар Балх билан Бухорода қирқ йил хонлик қиладилар. Шундан 20—30 йили ўзаро урушлар билан ўтди. Хива хони Ануша эса Самарқандни қўлга киргизишга муваффақ бўлди. Бундан фойдаланган Ҳиндистон султони Шоҳ Жаҳон Амударё қирғоқларини истило қилиш мақсадида қўшин тўкиб Балхни босиб олади. Фақат икки йилдан сўнггина катта куч тўпланиб ҳинд қўшинларига зарба берилди. 1716 йилда Фарғонада ўзбекларнинг минг уруғидан. чиққан Шоҳрухбий Қўқонни Бухородан ажратиб олиб мустақил Қўқон хонлигига асос солди. XVIII асрнинг ўрталарида Хоразмда ҳам сиёсий вазият ва иқтисодий ҳаёт ғоят даражада оғирлашиб кетди. Аҳолининг бир қисми қирилди, бир қисми турли томонларга кўчиб кетди. Хива, Урганч каби обод шаҳарлар

ҳувиллаб қолди. Бундай аҳвол қаршисида Туркистон хонлари жуда тез алмашиб турардилар. Мана шундай феодал тарқоқлик ва ички урушлар XIX асрнинг иккинчи ярмигача давом этди. Қўқон хонлари ва Бухоро амирлари XIX аср бошида Тошкент, Ўратепа ва Жиззах шаҳарлари учун ўзаро тинимсиз урушлар олиб борадилар. Бу шаҳарлар бир неча марта қўлдан қўлга ўтиб, вайрон бўлган. Умархон (1809—1822) даврида Қўқон хонлиги кенгайиб, Сирдарёнинг этакларигача бориб туташди. У босқинчилик урушларини давом эттириб Бухорога қарашли Туркистон шаҳрини босиб олди. XIX аср бошида Бухоро ва Хива ўртасида қирғин урушлари давом этди. Амир Ҳайдар (1810—1826) Хивага ҳужум қилиб, 1814 йилда Хива қўшинларини тор-мор келтирди, сўнгра Марвни қамал қилиб Султонобод тўғонини бузиб ташлади, экин майдонларини даштбиёбонга айлантирди. Насруллохон (1826—1860) эса 1842 йилда Мадалихонга қарши кўтарилган қўзғолондан фойдаланиб, Қўқонни босиб олди ва халкни аёвсиз равишда талади. Хива хони Оллоқулихон (1825—1842) эса ўз эътиборини Хуросон воҳасини, яъни Хуросон, Нисо, Дурун ва бошқа шаҳарларни босиб олишга қаратди. 1821 - 1855 йиллар давомида Хива хонлари Хуросон ва Марв устига 15 марта қўшин тортдилар. Бундан ташқари, ҳар қайси хонликнинг ўзида ҳам ички урушлар ва хонларнинг айрим итоатсиз, исёнчи бекларга ҳамда айрим вилоятларнинг ҳокимларига қарши урушлари тўхтовсиз давом этарди. Чунончи, Бухоро амири Насрулло XIX асрнинг ўрталарида Шахрисабз ва Китобга 30 мартадан кўпроқ қўшин тортиб боришга мажбур бўлган эди. XVIII асрдан то XIX асрнинг иккинчи ярмигача Туркистон хонликларидаги сиёсий вазият шу тахлитда эди. Хонликларда қатъий амал қилувчи қонунлар бўлмагани учун ўзбошимчаликларининг чегараси ошибтошарди. Амирона, муҳрона, никоҳона, кафсан, муробона, тарозиёна, қўш пули, сомон пули, хас-чўп пули ва шунга ўхшаш турли-туман солиқлар халқнинг тинкасини қуритар, қул савдоси эса авжида эди.

Бундан ташқари, феодал тарқоқлик ва ички урушлар, чет эл давлатларининг босқинчилик ҳаракатлари орқасида халқ меҳнати билан яратилган моддий ва маданий бойликлар барбод бўлар, ўзбек халқининг ўтмишда қўлга киритган илмий бойликлари ҳам қисман йўқолиб, қўлдан кетиб қола бошлаган эди. Ислом дини феодал ҳокимиятининг ғоявий қуролига айланди. Мактаб ва мадрасалардан эса дунёвий илмлар бутунлай сиқиб чиқарилди. Томошанинг барча турлари таъқиқланди. Мадрасаларда ўқитиладиган китоблар «Қуръон», «Тафсир», «Одобуссолихин», «Маслакул-муттаҳин», «Саботул-ожизин», Аҳмад Яссавийнинг «Ҳикматлар»и, Сўфи Оллоёрнинг «Муродул-Орифин», Бобомучин ва Ғарибийнинг тарки дунё шеърлари, Сулаймон Боқирғонийнинг «Хайратул Хақойиқ», Рабғузийнинг пайғамбарлар ҳаётини таъриф этган «Қиссасул амбиё»си, «Биби Сешанба», «Бобо Равшан», «Имому-Жаҳбар» каби худогўйлик, адабиётларидан иборат бўлди. Таълимда қироат, нутқ ва сўз санъати мактабларда 7 йил ўқитиларди. Уларда ўқиган кишилар ҳафтияк, абжад, қуръон, фарзи-айн, чоркитоб, Хўжа Ҳофиз қиссаларидан ташкил топган китобларни ўқиб савод чиқаришган. Мадрасаларда ўқиш муддати 15 —20 йилга борарди, уларда ўқиладиган фанлар араб тилининг сарфинахви, мантиқ, қироат, нутқ (риторика), ақоиди ислом (илми калом), ҳикмат (табиий ва илоҳий), фиқҳи ислом (диннинг йўл-йўриқлари тўғрисидаги ҳуқуқ илми), мерос ва бойлик тақсимоти, тижорат муносабатлари учун «Илми фароиз» (математиканинг тўрт амали) каби 137 дан ортиқ дарслик ва китоблардан иборат бўларди. Булар орасида қироат ва риторика нутқ, талаффуз масаласида жамоа олдида маъруза қилувчиларга алоҳида таълим берилган. Чунки, жамоа олдида нутқ сўзловчини шармандали томошадан, яъни сўзлашни билмасликдан қутқарган

Достонларда томошалар баёни Бу давр Фарғона водийсида Ҳувайдо, Акмал, Низомий Хўжандий, Гулханий, Махмур, Нодира, Увайсий, Хоразмда – Равнақ, Андалиб, Роқим, Нишотий, Мунис, Зийрак, Огаҳий, Диловорий, Бухорода – Жомий, Мужрим Обид, Сайқалий, Шавқий каби прогрессив ва истеъдодли шоирларни етиштирди. Адабиётнинг ғазал, ҳажв, маснавий, рубоий, мухаммас, мусаддас, мурабба, мусамман, муфрадот, мустазод, мукаттаъд, тарих, муаммо, чистон каби жанрлари ривожланди. XVIII ва XIX асрнинг биринчи ярмида ўзбек адабиёти эришган ютуқлардан яна бири — Муҳаммад Собир мударрис Бухорий, Иброҳим мулло Боқий Тошкандий, Мулло Одил Тошкандий, Абдул Ҳаким Шоший, Мулло Муҳаммад Содиқ Хўқандий, Муҳаммад Хожайи Бухорий, Оллоқули Хоразмий, Мирзо Ғойиб Марғилоний каби хаттотлар томонидан Жомий, Навоий, Бобир, Ҳилолий, Бедил каби ўзбек ва тожик шоирларининг қанчадан-қанча асарларини кўчириб китобхонларга тақдим этилиши бўлди. Бу даврда Хива, Бухоро, Қўқонда Навоийнинг деярли ҳамма машҳур асарлари хаттотлар қалами билан қайта-қайта кўчирилиб тарқатилди. Айрим мударрис, хаттот ва толиби илмлар, «Тарихий табарий», «Равзат ус-сафо», «Фирдавс ул-иқбол», «Тарихи Роқимий», «Тарихи Муқимхоний», «Нисоб ус-сибён», «Рисола дар махорижи хуруф», «Чанд луғати арабий ва форсий», «Рисолайи аруз» каби тарих, жуғрофия, риёзиёт, хандаса, фалсафа ва адабиётга оид китобларни ҳам кўчиришга аҳамият бердилар. Бу даврда ўзбек адабиётининг битмас – туганмас чашмаларидан ҳисобланган халқ оғзаки адабиёти – фольклор соҳасида ҳам хилма-хил дурдоналар яратилди: “Алпомиш” достони ва “Гўр ўғли” туркумидаги эпик қиссалар кенг тарқалди. “Тоҳир ва Зуҳра”, “Юсуф ва Зулайҳо”, “Баҳром ва Гуландом”, “Гулфарах”, “Санобар”, “Бўз ўғлон” ёки “Юсуфбек ва Аҳмадбек” кабиўнлабкитобларёзилди. Бу эпик асарлар ҳақиқатан ҳам халқ даҳосининг нишонасибўлибунингсаҳифаларида оддий кишиларнинг оғир ҳаёти, бахт-

саодат учун кураши ўз ифодасини топди. Шунингдек уларда байрамлар сайиллар, тўй, базмлар таърифи берилди. Айниқса қахрамонларни тўйлардаги томоша турлари алохида изоҳланган Бу давр адабиётида, демократик қаламкашлар ижодида сатира, юмор, масал ва мақол, эртак ва нақлиёт жанрларининг ўсиши, унинг кескин тус олиши томоша турларини анъанавий ўзбек театрининг ривожида ҳам катта аҳамиятга эга бўлди. Чунки, адабиётдаги мана шу демократик тенденция билан ўзбек театрининг эстетик принциплари худди икки эгизакдек бирбирига туташиб кетади. Адабиётдаги томошалар баёни орқали аъанавий театр, унинг вакиллари тўғрисида тушунчага эга бўламиз. Мусиқа ижроси – кичик томоша шакли XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида ўзбек музика санъати томоша турларига ва анъанавий театрга нисбатан бирмунча эркинроқ ривожланди. Гарчанд бу «эркинлик» замон мафкураси талаблари даражаси бўлса ҳам, ўзбек музикасининг бирмунча улғайишига олиб келди. Бу даврда ўзбек музикасининг ҳамма жанрлари ўсди. Айниқса, қадимий ўзбек классик музикасини такомиллаштириш соҳасида талай ишлар қилинди. Туркистон хонликларида Шашмақом узил-кесил XVIII асрда шаклланди, бунга қадимги ўн икки мақом асос бўлди. Демак, ўзбек музика маданияти тараққиётида бу давр мухим аҳамиятга эга бўлган. Ўзбек халқининг талантли бастакорлари муайян тарихий даврнинг бадиий-эстетик эҳтиёж ва талабларини ҳисобга олиб ўзбек классик музикасини ривожлантириб борганлар. Айни бир вақтда халқ музикаси ҳам ривож топди. Инсонпарварлик, ватанпарварлик, меҳнат темаларидаги янги ашула жанрлари майдонга келди, рақс санъати учун басталанган музикаларнинг сони, шакл ва турлари ҳам кўпайди. Қадимги «Қатта ўйин» учун яратилган йирик сюжетли музикаларни янада такомиллаштириш билан бир қаторда, яккахон ўйинлар учун ниҳоятда нафис ва лирик музика ҳамда лапарлар, ўйнаб ижро этиладиган яллалар ҳам

вужудга келди. Халқ музикасининг ривожланишида демократик шоирлар ижоди баракали таъсир кўрсатди. Халқ ўзи ижод қилган шўх ва ўйноқи, умидбахш куйлар билан бир қаторда, меҳнаткаш омманинг оғир ҳаётини, оҳу – зорини, ҳукмрон синфларга қарши қаҳр-ғазабини, уларнинг орзу-ҳавасларини акс эттирадиган куй ва ашулалар ҳам яратган эди. Лекин, шу йиллар орасида йиғлоқи ва ўкинчли куй ва ашулаларнинг кўпайиб кетиши зулмни тобора ошиб бораётганидан дарак берарди. Шашмақом бастакорлари асосан халқ ичидан чиққан санъаткорлар эди. Шашмақом халқ музикаси асосида яратилар, такомиллаштирилар, унинг ашула бўлими текстларига демократ шоирларнинг шеърлари танлаб олинарди. Шунинг учун ҳам ўзбек профессионал музикаси асосан халқ ғояларини ифодалаб, ўз навбатида халқ музика маданияти тараққиётига ҳам баракали таъсир кўрсатди. Айрим чоғларда йирик санъаткорлар — музика намояндалари мажбурий равишда саройга жалб қилинар, бундай ҳолларда улар эркин ижод ҳуқуқидан қилиш музика яратиш ва уни такомиллаштиришдан маҳрум бўлиб қолар эдилар. Аммо шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, давр мафкурасини тарғиб қилувчи айрим бастакор ва ҳофизлар ҳам бўлган. Улар хон ва бекларнинг жангу жадалдаги зафарларини ёки айрим бекларни мақтаб маддоҳлик қилардилар. Бу айниқса Шашмақомнинг ашула шуъбасидаги айрим шеърларда учрайди. Чунончи, Шашмақомнинг «Мақоми Бузрук»нинг мушкилот чолғу бўлимидаги Бухоро амири Насруллохонга бағишланган «Мухаммаси Насруллойи»ни эсланг. Туркистон хонликларидаги қийин турмуш тарзи чуқурлашган сари диний мистик ашула ва куйлар ҳам кенг тарқала бошлади. Бу асосан зоҳидлар, қаландарлар, маддоҳлар ва отинлар ижодида кўринди. Улар турли диний маросимларда, бозорларда, чойхона ва кўча-кўйларда, эшонлар даргоҳида бўладиган зикирларда ижро этилган. Диний ашула ва куйларнинг

темалари асосан пайғамбар ва авлиёлар ҳаётларидан олинган қиссалар, жаннат ва дўзах тўғрисидаги хикоятлардан иборат бўлган. Улар дунёнинг фонийлигини куйлаб, кишиларни бу дунё роҳатларидан воз кечишга чақирар, сўфийлик таълимотини, яъни у дунё ғамини ейишни тарғиб қиларди. Шунинг учун ҳам музикага муносабат ва иштиёқ турлича бўлган. Ҳукмрон синфлар музикадан айшишрат – эрмак излаган. Бойлар таниқли санъаткорни уйига чақириб ўз шон-шуҳратларини оширишни ўйлаган. Меҳнаткаш халқ эса – ўз ҳасрат, ғам-ғуссаларини музика ва қўшиққа ифодалаган. Ижодкорлар эса ўз арз-додларини баён этиш ва орзуҳавасларига қаноат бериш учун музикага мурожаат этган. XVIII—XIX асрлар мобайнида кичик шаклдаги томоша турлари, қўшиқ, музикаси ва рақс санъати ҳамма хонликларда ўзига хос услубларда шаклланди. Бунга ўзбек элатининг маҳаллий анъаналари, турмуш кечириши, меҳнат ва жуғрофий шароитлари, ҳар бир хонликнинг ўзига хос сиёсий, ижтимоий, маданий ҳаёти ва унинг тарихий ривожи асос бўлган. Натижада, ҳар бир хонликда асрлар давомида бир-биридан мазмундор, бир-биридан жозибадор, бир-бирини тўлдирувчи ва бойитувчи, аммо айрим белги ва хусусиятлари, ўз шираси, стил ва бадиий формалари, ўсиш йўллари билан ажралиб турувчи Фарғона, Бухоро, Хоразм, Самарқанд музикалари, хореографияси, анъанавий театрлари майдонга келди. Шунинг учун ҳам, XVIII ва XIX асрда, ҳар бир хонликдаги томоша турларини, санъаткорлар ҳаётини алоҳида-алоҳида таҳлил қилишни тақозо қилади. Шашмақом ижрочилиги Бухоро ва Хоразмда, асосан Шашмақом туркумини яратиш ва уни ижрочилиги такомиллаштириш борасида иш олиб борилди. Бухоро қадимдан ўзбек музика маданиятининг ўчоғи ҳисобланади. Абдуллахон ҳукмронлик қилган йилларда (XVI—XVII асрларда) Бухоро Туркистоннинг музика марказига айланиб, классик музикамизнинг ўсишида ижобий роль ўйнади.

XVIII—XIX асрларга келиб ҳам ўзбек классик музикаси тараққиётида Бухоро ўз пешқадамлигини сақлаб қолди. Шу даврга миллий бастакорлик санъатининг ижодий муваффақиятлари тан олинди. Бу ерда қадимги ўн икки мақом ва бой халқ музикаси асосида ўзбек-тожик мақомларининг энг сўнгги, мукам-маллаштирилган шакли — Шашмақом майдонга келди. Шашмақом олти турли пардаларга мослаб олинган ва олти хил ладга асосланган куй ва ашулалар йиғиндисидан иборат. Шашмақомга: Бузрук, Рост, Наво, Дугоҳ, Сегоҳ ва Ироқ мақомлари киради. Олти мақомнинг ҳар бири жуда катта ҳажмдаги циклли асарлар бўлиб, уларнинг ҳар бири составида тахминан 20 дан 44 гача катта ва кичик мақом йўллари бор. Лекин, мақомларнинг халқ орасида машҳур бўлган чолғу, ашула ва сурнай йўллари билан қўшиб ҳисобланганда уларнинг қисмлари 208 дан 250 тагача боради. Бу даврда Бухорода Шашмақом ижрочилари мактаби ва Шашмақом ижрочилигида махсус услуби ҳам вужудга келди. Шундай қилиб, XVIII— XIX асрлар давомида Бухоронинг йирик музика устозлари, бастакорлари ва музика назариётчилари, Шашмақом ижрочилари — ҳофизлар ўзларининг юксак санъатлари билан Туркистондаги бошқа хонликларнинг музика ҳаётига таъсир қилган эдилар. Хоразм ҳам ўзбек музика маданияти бешикларидан бири. Хоразмлик Муҳаммад Хоксорийнинг «Мунтахаб аллуғот» асарида «ағони» сўзининг «нағма ва сурудлар» деб изоҳланиши, қадимда Хоразмда хилма-хил нағма ва суруд ашулалар бўлганини кўрсатади. XVIII—XIX асрларда ҳам Хоразм музика маданияти тараққий этди. Бу даврда, айниқса, ўзбек классик музикаси — Шашмақомни яратишга алоҳида эътибор берилди ва катта ютуқларга эришилди. Бу ерда Шашмақом шакллангунча ўн икки мақом кенг тарқалган эди. Қашқарлик машҳур музикачи Худойберди устоз 1819—1831 йилларда Хоразмда яшаб, ижод қилди. У ўн икки мақомни мукаммал билган санъаткорлардан бири бўлиб, Хоразмда жуда кўп шогирдлар етиштирди. Бухоро Шашмақоми такомиллашиб унинг довруғи бошқа хонликларга ҳам тарқала бошлагач, машҳур музика назариётчиси созанда ва бастакор

Ниёзжонхўжа XIX аср бошларида Бухорога бориб Шашмақомини ўрганиб қайтади. Ниёзжонхўжа шундан сўнг Шашмақомнинг Хоразм нусхаси устида иш олиб боради ва «Бузрук» мақомига «сақил» қўшиб уни «сақили Ниёзжонхўжа» деб атайди, Натижада Хоразмда Шашмақомнинг ўзига хос нусхаси майдонга кела бошлайди. Шундан сўнг Хоразмда Шашмақомчилар мактаби ташкил топиб, Хоразм мақомларининг ижрочилари етишади. Махсумжон қози, уста Муҳаммаджон танбурчи ва унинг шогирди Абдусаттор Махсумхўжа каби Хоразм музика намояндалари Шашмақомни такомиллаштириш устида иш олиб борадилар. 1856—1865 йилларда ҳукмронлик қилган Саид Муҳаммадхон ўз саройининг шон-шуҳратини ошириш мақсадида саройига Хоразм музика ва рақс санъатининг йирик намояндаларини тўплади. Шулардан бири давлат арбобларидан ҳисобланган Паҳлавон Ниёз бўлиб, у ҳам шоир, ҳам машҳур музикашунос — бастакор эди. У бир қатор Шарқ мамлакатларига ва Петербургга саёҳат қилган. 1873 йилда Қауфман Хивани босиб олганда «Рус — Хива тинчлик аҳди»га имзо чеккан ҳам шу киши эди. Паҳлавон Ниёз ўз шеър ва музикаларини «Қомил» тахаллуси билан ёзди. У Хоразм Шашмақомининг «Мақоми Рост» қисмида «Мураббаи Қомил» музикасини яратди ва 70—80-йилларда «Хоразм нотаси» деб ном олган нотани кашф этди. Бу ўзбек музика назарияси соҳасида бир даражада олдинга силжиш эди. Назариядаги силжиш ўз навбатида амалиётда ижро маҳоратини такомиллашишга илмий асос бўлди. Машрабхонлик – шеърият байрами Қўқон хонлигида Машрабхонлик кенг тарқалган. Машрабхонликнинг Фарғонада кенг тарқалишини адабиётда ҳам, музикада ҳам халқнинг орзу - умидлари демократик фикрининг ифодаси деб тушунмоқ жоиздир.

Лирик ва исёнкорлик руҳида ёзилган шеър куйлари учун Машрабни Аштархоний сулоласининг ҳукмдори Маҳмуд Қатағон диндорлар талаби билан дорга осиб ўлдиртиради. Шундан сўнг машрабхонлик яна авж олади, халқ унга марсиялар тўқийди, ғазалларни баралла куйлай бошлайи. Фарғонанинг ўзига хос музикасининг майдонга келишида яна бир манба асос бўлган бўлиши мумкин. Бирвақтлар Андижон ҳукмдори Заҳириддин Бобирнинг отаси Умаршайх замонасида Андижонда жуда кўп шоир ва олимлар, созанда, рақс ҳамда томоша турларининг намояндалари тўплангани аниқ. Фарғона музофоти ва Қашқар воҳасининг пойтахти ҳисобланган бу шаҳарда тўпланган санъаткорлар жуда кўп музика куйлари, тароналар кашф этганлар ва шогирдлар тайёрлаганлар. Натижада, Андижон қарийб икки аср музика ва ўзбек анъанавий театри санъатининг маркази ролини ўйнаган. XVII асрда ўзбек халқининг буюк музика назариётчиси Дарвиш Алининг Андижондан чиқиши ҳам бежиз бўлмаса керак. Бобур хонадонининг Андижондан Ҳиндистонга сафаридан сўнг сиёсий санъаткорлар бутун Фарғона бўйлаб тарқалиб кетди. Улар халқ ичига кириб борганлар ва халққа яқин музикалар, куйлар яратганлар. Машрабхонлик энди водийдан бутун Ўрта Осиёга тарқади. Халқ яратган бу янги услубдаги шеърият ва музика кейинчалик Фарғона хонлигининг пойтахти Қўқон музика маданиятига асос бўлган бўлиши эҳтимоли бор. Фарғона – Тошкент шашмақоми. Фарғона музикасининг алоҳида бир услубда такомил топишида уйғур музикасининг таъсирини ҳам алохида ўрганиш мумкин. Қўқон хонларининг Қашқарга бир неча бор юришлари иқтисодий ва маданий алоқалар, Қашқарнинг айрим тарихий даврларда Қўқон хонлигига тобе бўлиши, уйғур созандалари, ҳофизлари, раққосларининг Фарғонага оқими, Фарғона музикаси билан уйғур музикаси ўртасидаги яқинликни келтириб чиқарган эди.

Ўзбек ва уйғур музика алоқаларининг нақадар кенг из олгани «Додимга етсангчи» «Вой золим» каби ўнлаб куйларнинг Қашқардан ўтиб, Фарғонага кенг тарқалгани тўғрисида Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ҳам ёзиб қолдирган. Шуни ҳам унутмаслик керакки, Фарғона ўзбек музикасида ўз услубини яратишда классик музика меросидан юз ўгирмади. Фарғонада ҳам ўн икки мақом ва Шашмақом кенг тарқалган эди. Шарқшунослик институтида 6977 инвентар рақам билан сақланаётган «Худойберди устоз баёзи» бунга далил бўла олади. Бу баёз ўтган асрда Муҳаммад Қомил Ниёзполвон томонидан тузилиб, унга XIX аср бошида Худойберди устоз томонидан ўн икки мақом туркумида Хоразмда айтилиб юрган «Мақоми Оро», «Наврўзи Хоро», «Сипориш», «Таронаи Сегоҳ», «Таронаи Бузрук», «Талқини Бузрук», «Мақоми Дугоҳ», «Даромади Талқин», «Таронаи Чоргоҳ» каби элликдан ортиқ куйлар киритилган. Бу санъаткорни Қўқон хони Умархон Хоразмдан Қўқонга олдириб келган, у Қўқонда ўз мактабини яратган эди. Бу нарса шуни кўрсатадики, XIX аср бошида Фарғонада ўн икки мақом муайян бир шаклда ривож топган. Худойберган устоз вафотидан сўнг Фарғона ва Тошкентга Бухоро Шашмақоми ҳам кириб келади. Фарғона бастакорлари ҳам хоразмликлар сингари Бухоро Шашмақоми йўлларини ўрганиш ва уни бойитишга астойдил киришганлар. Чунончи, Бухоро ва Хива Шашмақомининг «Сараҳбори», «Талқин», «Насир», вокал қисмига «Қашқарча» қўшганлар ва ҳоказо. Бундан ташқари Фарғона созанда ва бастакорлари музикада янги форма, услуб ва жанрлар қидирганларида «Шашмақом»дан кенг фойдаланганлар. Шашмақомнинг бутун Туркистон хонликларидаги асосий ўзаги бир бўлган. Масалан, Фарғона ва Тошкент Шашмақомидаги «Баёт», «Дугоҳ Ҳусайний», «Чоргоҳ», «Гулёр шаҳноз»нинг асли ўзаги Бухоро ва Хива Шаш мақомларидан келиб чиққан. Бироқ Қўқон хонлигида Шашмақом тугалланган мураккаб бир формада ривожланмади. Фақат у кўпроқ вокал сюита формасида такомил топди. Натижада, Қўқон хонлигида

Шашмақомнинг ўзига хос Фарғона—Тошкент нусхаси майдонга келди. Қўқон саройида Шашмақомнинг кам ижро этилиши, унинг ижрочилари эса асосан халқ ўртасида тарқалгани сабабидан Фарғона «Шашмақом» ижрочилари ўзига хос услубни ҳам келтириб чиқарган эдилар. Бу ерда Бухоро ва Хива саройидаги «Шашмақом» ижрочиларидек қатъий услуб ва қоидаларга риоя қилинмас, Шашмақомнинг куй ва музикалари айрим-айрим чалиниши ёки куйланиши ҳам мумкин бўларди. XVIII ва XIX асрнинг биринчи ярмида ўзбек музикасининг ривожланиш йўли шундай. У ўзининг бой анъаналарига, мураккаб музика ва ранг-баранг ашула санъатига, музиканинг йирикнамояндаларига, истедодли бастакор, созанда, ижрочи ва ҳофизларга эга эди. Бироқ у ўзининг тараққиёт даражасида XIX асрдаги Европа музика маданияти эришган ютуқларни қўлга киргиза олганча йўқ. Унда Европа маданиятида туғилган симфония, опера, музикали драма, хор каби янги жанрлар ва мураккаб формалар ҳали ўсиб чиқмаган эди. Туркистонда Европа сингари музиканинг илмий асослари, нота, гармония илми ҳам ҳали мавжуд эмасди. Рақс – қадимий кичик томоша тури XVIII ва XIX асрда ўзбек рақс санъати ҳам бой анъанага эга бўлган. Ўзбек халқи ўзининг қадимги хореография санъатини ва унинг устозлари, раққос ва раққосалар, моҳир ўйинчиларнинг ижоди ва кашфиётларини тузимлар ўзгарган энг қақшатғич йилларида ҳам кўз қорачиғидай сақлаб қола олди. Қадимги кўҳна замонларда бўлганидек Туркистон хонликларида унинг хонадонларида асрларда бирон халқ йиғини ёки маросими, сайил ва томошалари, байрамлар тантаналари, маърака ва тўйлари ёки базмлари, меҳмонхона ўтиришлари қўшиқ музика ва рақс санъатисиз ўтмасди. Бизнинг асримизгача етиб келган ранг-баранг ва турли жанр ва формаларда кўринадиган ўзбек рақс санъатининг чуқур маънога эга бўлгани, ундаги

мураккаб хореография тили, рақс тузилишидаги оригиналлик, ўзбек хореография санъатининг узоқ асрлик йўл босиб ўтганидан, тинимсиз тараққиёт ва бойиш жараёнини бошдан кечирганидан далолат беради. Санъатшунос олим Л. Авдеева ўзбек халқининг қадимги хореография санъати ва ундаги тур ва жанрларнинг ранг-баранглиги, бой традициялари кишини ҳайратда қолдиради, деб ёзади. Ўзбек рақс санъати дейди у «Одамнинг сонсизсаноқсиз сезги, туйғу, ҳис, ҳолат, чуқур тафаккур ва ҳатто фалсафий фикрларини, кучли драматик кечирмаларини, энг нозик томонларигача тўла ифодалаш қобилиятига эга», деб жуда тўғри фикр қилади. Л. Авдеева илгариги Туркистон хонликларидаги профессионал раққос ва раққосалар ижро этган ўйинларнинг бир-биридан ўзига хос хусусиятлари билан фарқ қилганини кўрсатиб, ўзбек рақс санъатининг Фарғона, Бухоро ва Хоразм группаларига бўлинажагини тўғри кўрсатиб беради. Чунончи, у Фарғона водийсида профессионал раққос ва раққосалар томонидан ижро этиладиган рақсларни икки группага: «Катта ўйин» ва «Хона базм» группаларига, Бухоро водийсидаги рақсларни «Мақом ўйини» ва «Хона базм» группаларига, Хоразмда эса «Мақом ўйин», «Қайроқ ўйин» группаларига бўлган. Бухорода «Бухоро ўйини» деб ном олган жамоа бўлиб ўйналадиган ёки ёлғиз ижро этиладиган ўйинлари ижод қилинган. Бу ўйин ўзининг аниқ усул, шўх ва серзавқлиги билан бошқа хонликлардаги рақслардан бутунлай ажралиб туради. Бундан ташқари баҳорда «Гули сурх» маросимларида ўйналадиган рақслар кўп бўлимдан иборат. «Бози калон», «Қайроқ ўйин», «Занг ўйин» ашула билан ижро этиладиган ва турли усулларни ўз ичига олган - «Мақом ўйин» лари мавжуд. Бухоро хони саройида ҳам махсус рақс ансамбли ишларди. Бу ансамблнинг ўйинлари — ҳарбий характерга эга бўлиб, бундай ўйинлар бошқа хонликларда учрамайди. Бухоро хонлигининг Зарафшон водийси, хусусан Самарқанд районларининг ҳам ўзига хос рақслари мавжуд бўлган. Чунончи, М. Қодиров

«Қарсак ўйин» номи билан юритилган катта туркумга эга рақслар тўғрисида қизиқарли маълумотлар беради. Бу ўйин «Беш қарсак» ва «Майда қарсак» группаларига бўлинган. Бу қадимги ўйиннинг ижрочилик характери ҳам бошқа районларда учрамайди. Хоразм хонлигида ҳам бу даврда ўзига хос «Масхарабоз ўйинлари», олти бўлимдан иборат «Мақом ўйинлари», «Қайроқ», «Занг» ўйинлари, ҳамма хонликларда бўлганидек, турли маиший-оилавий ва ҳайвонларга тақлид ўйинлар пантомималар кенг тарқалган эди. XVIII—XIX асрнинг биринчи ярмида Қўқон хонлигида рақс санъати айниқса тез ривож топди. Мураккаб сюжетли «Қатта ўйин», «Кема ўйини» каби гурухли рақсларни такомиллаштириш устида иш олиб борилди. Бу паллада Фарғонада «Хона базм», «Хуфя базм» деб аталадиган ва ашула билан олиб бориладиган турли шаклдаги лирик ва шўх ўйинлар ҳам тараққий топди. Қўқон саройида XIX асрда ўйналиб юрган «Кема ўйини» Фарғона халқининг энг севимли ўйинларидан ҳисобланарди. Уни рақс жамоаси ижро этар, ижрочилик спецификаси ҳам жуда мураккабдир. М. Алибеков бу ўйиннинг безаклари тўғрисида: «Раққос ва раққосалар «тушиб» олган кемалар турли рангдаги шоҳи газмоллардан драфировка – қатармали безак қилинган, этаги ерга тегиб туради. Ўйновчининг оёғи кўринмайди. Кемаларга байроқча ва фонарчалар илинган. Кеманинг тумшуғига аждаҳо расми чизилиб, унинг пастки қисмига чизилган оёқнинг сурати эса худди кема ҳайдаб кетаётганга ўхшайди» деб ёзган эди. 1872 йилда Қўқон хони саройидаги рақс ансамбли ижро этган «Кема ўйини» ва уларнинг бадиий маҳоратига рус элчиларидан И. Иброҳимов жуда катта баҳо берганди. «Бу гуруҳли ўйинларда раққос ва «раққосалар» жуда тез ва абжир чарх урадилар, уларнинг қўл, оёқ ва танна пластик, юз мимика ҳаракатлари ниҳоят бой ва нафис, ҳамма бирдай ҳаракат қилади ва бир чизиқда қадам ташлайди. Булар ҳаммаси бир ажойиб гўзаллик ва ёқимли манзара туғдиради» деб ёзади.

Ҳақиқатан ҳам безатилган ранг-баранг кемаларга ўтирган 60 кишидан иборат бўлган рақс ансамблининг завқли музика тароналарида бир саф бўлиб, майда қадам ташлаб ўйнашлари, илон каби бураладиган бесуяк тан ва қўллар, қийғир бўйинлар, юзларидаги ноз-карашмалар, 40—50 мартага етиб борадиган ва киши кўзини тиндирадиган чархлар элчиларни ҳайратда қолдирган бўлиши мумкин. Бу эса Фарғона раққос ва «раққосалари»нинг катта профессионал мактаб кўрганликларидан дарак беради. Фарғонада қадимдан ўйналиб юрган «Қатта ўйин» составида «Сарбоз», «Чапандоз», «Йўрға», «Жилва», «Садр», «Қайтарма», «Гул ўйини», «Занг» каби олтмишдан ошиқ усул бўлган. Жуда катта туркумни ташкил қилган «Қатта ўйин» мантиқли сюжетга эга бўлиб, унинг ҳар бир усули махсус костюмларда ижро этиларди. «Қатта ўйин» даги ҳар бир усулнинг ўзига хос чизиғи ва ҳаракат ўлчови бўлган. «Қатта ўйин» ижрочиларининг костюмларига ҳам катта эътибор берилган. Костюмларнинг бели қисиқ, этаги кенг, енглари таранг тортилган бўларди. Қостюмлар зар ёки шоҳи кимхоблардан тикилар, қўл ва оёққа чармдан тикилган корсажлар кийиларди. Айрим усуллар ижро қилганда оёқ ва қўлга занг тақиларди. Раққослар бошларига махсус тикилган сосар телпаклар кияр, «раққосалар» эса тилла қош тақардилар. Маълумки, катта коллективлар учун «Кема ўйини» ёки «Қатта ўйин» каби яхлит ўйинларни кенг майдонларда қўйиш, мизансцена чизиб, гулдаста ясаш мураккаб масала. Бу - устознинг катта профессионал маҳоратига боғлиқ. Айниқса саройнинг «мўътабар» кишилари «раққосалар» дан ниҳоят назокатли ва нафис ўйинлар кўрсатишни талаб қилардилар. Бундай ўйинларни тайёрлаш узоқ репетицияни талаб қиларди. XVIII ва XIX асрларда турли хонликларда ўзбек рақс санъатининг махсус мактаблари мавжуд эди. Рақс санъати усталарининг ҳар бирида 8— 10 гача, хон саройларида эса 50 тагача шогирдлар тарбия топардилар. Рақс мактабларга энг талантли ёшлар танлаб олинарди. Мактабларда ўқиш муддатлари ноаниқ бўлган. Ҳар бир устознинг ўз ўқитиш услуби, ўз йўлига

эга бўлиб, ўзича муддат белгиларди. Аёл ўйинчилар эса аёл устозларда таҳсил олишган. Н. С. Ликошин Қўқон рақс санъати мактабидаги ўқи-тиш усулларини қуйидагича ҳикоя қилади: «Раққосни музика остида ўйнашга, қўл ва оёқ ҳаракатларининг пластик ва нафис бўлишига, тан ҳаракатларининг эпчил ва силлиқ чиқишига, кўз ва юз мимикаларига, ҳар бир ҳаракатнинг чуқур маънога эга бўлишига, ҳатто шеър ўқишга ўргатиларди. Бунинг устига раққос ширин товушга эга бўлиб, уларни ашула айтиш, музика асбобида чалишга ҳам ўқитиларди». Рақс мактабларида тарбия топган раққослар фақат эркак ўйининигина эмас, аёлларнинг ҳам энг нозик рақсларини ўйнай олишлари шарт. Чунки, ислом эрлар жамиятида аёлларнинг ўйнашларини ман қилган эди. Шунинг орқасида эрлар жамиятида аёл ўйинларини ёш йигитлар томонидан ижро этиш расм бўлиб қолган. Улар аёл рақсини ўйнаганларида фақат аёл ўйинига хос хусусиятларнигина эмас, ҳатто тўла равишда аёлларнинг характерини, ҳолатини ва уларнинг ички, руҳий кечинмаларини бера олар эдилар. Шунинг учун раққос заифона ўйинларни ижро этаётганида ташқи қиёфада ҳам, ҳаракатларининг нафислигида ҳам, товушида ҳам аёллардан ажратиб бўлмасди. Туркистон ўлкаси статистикаси учун тўпланган материаллар ичида 1876 йилда аёл рақсини ижро этган бир раққос санъати тўғрисида қуйидагича ҳикоя қилинади: «Бир аёл кийимидаги раққос майдонга чиқиб, созандалар рўборўсида тиз чўкади, кокили бор, ичида қизил атлас кўйлак ва лозим, устидан беқасам камзул кийиб, белини шоҳи белбоғ билан боғлаб олган. Бўйнида тақинчоқлари бор. Бу чилдирмачи тиз чўкиб чилдирмада усул тортади. Раққос ўйнаб ашула айтади, унинг қадами ва ҳамма ҳаракати чилдирма тактига монанд. Ўйин тезлашади раққос даврани бир неча бор айланиб чиқади, сўнгра бир жойда, бир оёқ учи билан жуда тез ва ҳисобсиз чарх уради, чир айланади, елкалар нозик учади. Қўллар ипак сингари осмонга учмоқда, бир қўли ҳавога кўтарилса, иккинчиси белида, сўнгра тиз чўкиб, жозибадор қилиқлар билан кокилини силайди, қўлларини равон ва назокат

билан титратади, суяксиз тана илон каби хар томонга нозик ташланади. Бошини орқага ташлаб, калла ва бўйнини қийғир сингари ўйнатади. Яна бирдан чарх бошланади, сўнгра майдонни тиззада юриб айланиб чиқади... Бу раққосни иккинчиси алмаштиради». Афсуски, Туркистон хонликларида XVIII ва XIX асрнинг биринчи ярмигача ижод қилган рақс санъати намояндаларининг номларини аниқлаб бўлмади. Ёзма адабиётда Фарғона хонлигида яшаган қўқонлик уста Муҳаммаджон, Асқар бачча, Макайлик бачча, Фарзинхон ва Ҳамдам бачча, Саид баччаларнинг номлари учрайди. Чунончи, Н. С. Ликошин ўтган асрнинг охирида Тошкентда жуда катта муваффақият билан гастрол қилган қўқонлик Макайлик бачча санъати тўғрисида жуда баланд завқ билан ёзади. У дейди: «Макайликда рақсга хос санъатнинг ҳамма гўзалликлари жам бўлган. Бу раққос ўзи ўйнаб айтадиган куйларни ўзи басталаб, шеърларини ҳам ўзи ёзарди». Бундай маълумотлар Кауфман тўпламида ҳам учрайди. XIX асрнинг охирида рус этнографларидан Л, К. Кушнарёва ўзи қолади. Тошкентда ўтган бир сайилда Ҳамдам бачча томонидан ўйнаб, айтиладиган куйнинг текстини келтирган: Ахбоб учун бугун базм айла маҳбуб рақамни, Дўст дўстига фидо айлар жон ила қадамни, Ташланг эмди бу базм ичра ғам ила аламни, Бўлинг бедор, қаддин кўринг бедор Ҳамдамни, Ноз ўзгачаю Ситам бўлакча. Ёз ўтиб, у қиш бўлакча, Қиш ўтиб, у ёз бўлакча. Манга қаранг, ноз бўлакча. Менинг отим Ҳамдамбачча. Ноз ўзгача-ю — Ситам бўлакча. К. Кушнарёванинг ёзишича, Ҳамдам бачча ўзининг юксак бадиий санъати билан ўн мингларча томошабинни завқлантирар, ҳаяжонга солар, изтироб чектирар эди. Бу санъаткор аслида шаҳрихонлик бўлиб, Қўқонлик устози Асқар бачча қўлида тарбия топган экан. Юқорида зикр қилинмиш профессионал моҳир раққослар ижро этган одамнинг ҳис ва туйғуларини, сезги ва ҳолатларини, унинг психологиясини, фикр ва зикрларини бадиий ифода, аниқ тан ҳаракатларида намоён қила олган. Улар бағоят катта бадиий таъсир кучига ва чуқур маънога эга бўлган - «катта» ва «кичик» ўйинларда,

шунингдек, мақом ёки қайроқ ўйинларида ўз маҳоратларини кўрсатган. Бундан ташқари Туркистон хонликларида ҳайвонот оламини, инсониятнинг маиший ҳаётини, меҳнат процессларини ёки бирон фантастик ҳодисаларни ўзида акс эттирган рақслар ҳам кўп эди. Гарчанд бу гурухга кирган рақслар ҳам ўзига яраша бадиий хусусиятга эга бўлган. Бу алохида тадқиқот мавзуси хақида, Л. Троицкая, Л. Авдеева, М. Қодиров, Т. Обидовларнинг юқорида эслаб ўтилган асарларида бундай туркумдаги рақслар тўғрисида маълумотлар етарлидир. Ўзбек хореография санъатининг Туркистонга рус театри маданияти кириб келгунча бўлган етуклик даражаси шундай эди. У бой анъанага, ўзининг бадиий профессионал мактабига, ранг-баранг жанр ва турларига, моҳир раққос ҳамда раққосаларига эга бўлган. Театр – катта шаклдаги томоша туридир Еттинчи асрдан бошлаб мусулмон диний идеологияси — шариатнинг қонун-қоида ва тартибларига кўра кулги, хурсандчилик кайфияти гуноҳ ҳисобланиб, инсон руҳий дунёсига футур етказувчи пинхоний, шайтоний куч сифатида қаралиб, жамиятдан қувиб чиқарила бошлаган эди. Кулгига, хурсандчиликка, театрга, томошаларга, байрамларга, базм ва сайилларга қарши курашларининг замири инсонни муте – хўп дейдиган қилиб тарбия сиёсатидан келиб чиқар эди. Шунинг оқибатида бутун ўрта аср даврида хукумрон мафкура ва халқ ўртасида кескин кураш давом этди. Чунки, бу давр томошалари – синкретик, яъни санъат турларини бир томошага сиғдирган характерга эга эди. Инсоннинг кулгига, хурсандчиликка, томошага бўлган қизиқиши ва иштиёқини ҳеч қандай диний, руҳий қонун ва куч сўндира олмади. Шунинг учун ҳам расмий маъмурий доиралар ва халқ томонидан йилнинг турли фасл ва мавсумларида ўтказиладиган сайил ва томошаларга, уларнинг ўйин, кулги ва хурсандчиликларига аста-секин рухсат бера

бошлади. Бундай сайил ва томошаларда созандалар, раққослар, актёрлар, халқ ижодининг турли шакллари қатнашди. XVIII—XIX асрларда халқ сайилларининг сони анча ортди. Бу даврда йирик шаҳарларнинг қарийб ҳаммасида «касабаи созанда» ёки «мехтарлик» касаба ва уюшма «цех»лар мавжуд эди. Чунончи, ўтган асрнинг етмишинчи йилларида Қўқонда бўлган чех фольклористи А. Ф. Эйхгорн – “XIX асрда бу шаҳарда 4 та «касабаи созанда» уюшмаси бўлиб, уларда жуда кўп машшоқлар, ҳофизлар, актёрлар, раққослар тўпланганини, улар шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ кезиб қўшни давлатларга ҳам чиқар эдилар” деб ёзган эди. Қадимги анъанавий театр тушунчасига – турли сайиллар, томошалар, маросим ва базмлар, уларда кўрсатиладиган турли ўйинлар: актёрлар, созанда, ҳофиз, раққосаларнинг санъатлари, қўғирчоқ, цирк ўйинлари ва ҳоказолар киради. Чунки қадимий театр синкритик томошалар намойиш қилган. Туркистон хонликларининг ҳар бир шаҳарида ўзига хос сайилгоҳ, томошагоҳ жойлари бўларди. Чунончи, Қўқоннинг «Катта чорсу»си шаҳарнинг марказий сайилгоҳ жойи ҳисобланарди. Сатҳи уч минг квадрат метрдан зиёд бу кенг майдонга ўн-ўн беш минг томошабин жо бўларди. Шаҳарнинг йирик кўчалари, бозор ва расталарининг ҳаммаси шу чорсуга келиб туташган. Чорсунинг шимол томонида шаҳар бегининг маҳкамаси, ғарб томонида эса мадраса бўлиб, унинг қуйи томонига кенг чойхона ва турли савдо дўконлари жойлашган эди. Чорсунинг шарқида ҳам бутун майдонга чўзилиб кетган катта чойхона бўлган. Чойхоналарда катта қандиллар ёниб турар, улар шаҳарга қандайдир файз бағишларди. Чойхоналарда жойлашган созандаларнинг машқи, тарафма-тараф ашула айтаётган ҳофизларнинг ёқимли ва ўткир овозлари, халқнинг завқли қичқириқлари билан қўшилиб кетар, аския навбатида қаҳқаҳалар ҳаммаёқни тутарди. Гоҳо-гоҳо бозор майдонининг ёки чорсунинг бир чеккасида, қўққисдан халқнинг баланд кулгиси ва ҳайқириқлари эшитилиб қоларди.

Демак, у ерда актёрлар ўзларининг қизиқ ўйинлари билан ҳаммани кулдирмоқда ёки қўғирчоқбоз, раққос ва ёки муаллақчи ўз ҳунари билан томошабиннинг олқишига сазовор бўлмоқда. Бозор майдонлари, чорсу ва расталарда тез-тез қаландарлар, маддоҳлар пайдо бўларди. Уларнинг орасида ўнлаб хушовозли хофизларни, сўз усталари ва зокирларни учратмоқ мумкин. Аммо бу тоифа «санъаткор» халқни хурсанд қилиш ёки кулдириш учун хониш қилишмасди. Аксинча, улар айтадиган куйлар ёки ўқийдиган шеърлар диний руҳда бўлиб, одамни бу дунё роҳатларидан воз кечишга ва охиратни ўйлашга чақирадиган панд-насиҳатлардан иборат бўларди. Кечаси томошалар «Қатта чорсу» майдонига кўчарди. Чорсу халойиқ билан тўлиб-тошарди. Майдоннинг бир чеккасида бордон билан ўралган бир кичик хона пайдо бўларди. Бу актёрларнинг кийим-кечак кийиб, грим қиладиган жойлари. Созанда ва ашулачи ҳофизлар, раққослар чорсунинг ҳар икки томонидаги чойхоналарга бўлиниб ўтирардилар. Томоша созандаларнинг машқи билан бошланарди, ўйинни корфармон бошқарарди. Даврага ҳофизлар чиқардилар, сўнгра бир нафас аския кетарди. Шундан сўнг раққосларга навбат келади, охирида бир неча қўғирчоқ ёки анъанавий театр томошалари кўрсатилади. Бундай сайиллар Қўқонда гоҳо хоннинг фармони билан Ўрда атрофида ҳам ташкил қилинарди. Ўрданинг ғарб томонида шундай катта томоша майдони бор эди. Майдон атрофида юзлаб чодирлар қад кўтарар, майдонга минглаб фонарлар осилиб безатилар, ўртада карусель айланиб турарди. Бу оркестр учун тайёрланган махсус жой – эстрада дейилган. Бундай томоша - спектаклларга энг малакали санъаткорлар, актёрлар, созандалар, раққослар, ҳофизлар жалб қилинар, ўйинлар махсус белгиланган тартибот бўйича олиб борилар, бундай сайиллар ҳатто беш-олти кунга ҳам чўзилиб кетарди. Бундан ташқари Қўқон атрофларида «Янги чорси», «Муйимарак», «Қайнар булоқ», «Овғон боғ», «Эрхуб-би», «Қораюз буво», «Хўжайтираб» каби турли сайилгоҳ ва қадамжолар бўлиб, уларда ҳам турли мавсумларда халқ сайили ва томошалариўтказиларди.

Оғир меҳнатдан тинкаси қуриган меҳнаткаш омма томоша майдонларига тўпланиб, санъаткорлар ҳадя этаётган хурсандликдан баҳраманд бўлишга, кулишга, чарчоқ чиқаришга, юракларини бир оз бўлса ҳам юмшатишга имкон қидирарди. Халқ рухиятни ўзида акс эттирган санъаткорларнинг ижодий фаолиятлари кучайиб, репертуаридаги мавзу доираси кенгаяр, фош қилувчилик мотивлари ўткирлашар, мазмунига мазмун қўшилар эди. Меҳнаткаш халқ сайил ва томошаларда ижро этиладиган музика садоларида, ҳофизларнинг бу аламли дунёдан фарёд чеккан ашулаларида ўз ҳис-туйғуларини тасаввур қилар, натижада халқнинг юраги санъаткор билан қўшилиб кетар, актёрларнинг ҳақиқий ҳаётни бамисоли ойна каби акс эттирувчи спектаклларида ўзларини эзаётган ва хўрлаётган шахсларни кескин масхара қилинишини кўриб, чин қалбдан қаҳқаҳа отиб кулар эди. Иккинчидан, ҳукмрон мафкура бундай сайил ва томошаларга рухсат берганларида ўз мақсадларини ҳам кўзда тутар эди. Улар халқ қўзғолонларидан ниҳоят қўрқар, шунинг орқасида турли сайил ва томошаларни кучайтириб, халқни «ёмон ниятдан» қайтариб ушлаб туришга, ҳатто халқ ташкил қилган сайил ва томошаларни ўзлари ташкил қилган «ташаббускор»лар қилиб кўрсатишга уринар эдилар. Натижада хонликларнинг пойтахтларида ўтадиган сайиллар анча ташкилий тус ола бошлайди. Бу ўз навбатида театр ҳаётининг жонланишига олиб келди. Ўзбек халқи ва унинг театр намояндалари, қадимги томоша анъаналарини энг қимматлиларини олтин қидирувчилар сингари топиб, танлаб, пардозлаб асрлар оша кўз қорачиғидай сақлаб авлоддан авлодга ташиб келдилар. XVIII ва XIX асрда Туркистон хонликларидаги анъавий театр ҳаётини тасвирлаб берадиган сонсиз-саноқсиз манбаларга эгамиз. Чунончи, 1800 йилда рус элчиларидан Поспелов ва Бурнашевлар Қўқонда ўтган бир сайилда кўрган актёр ўйинлари уларда катта таассурот қолдирганини ёзадилар. 1813 —1814 йилларда Туркистонга келган алоҳида Сибирь корпусининг таржимони Филипп Назаров тошкентликлар санъатни ниҳоят севади, кўча

майдонларида, боғларда актёрлар, музикачи ва раққослар муттасил томоша кўрсатадилар, — деб ёзади. Ф. Назаров Қўқонда бўлган бир сайилда ҳам қатнашган. У Қўқон санъаткорларига катта баҳо бериб ижрочилик ва маҳоратда улар Тошкент актёрларидан юқори турганларини ва Қўқон санъаткорлари бу тўғрида ўзларини мағрур ҳис этганларини алоҳида кўрсатиб ўтади. Қўқонда хонлик қилган Муҳаммад Умархон ўзи (1809—1822) шоир ва санъаткор бўлганидан пойтахтига Туркистоннинг турли шаҳарларидан шоирлар, созандалар, раққослар ва актёрлар тўплашга уринади. Чунончи у Хивадан машҳур созанда ва бастакор Худойберди устозни олдириб келади. Бу киши асли қашқарлик бўлиб, Қўқонда ўз мактабини ташкил қилди; унинг атрофига талантли шогирдлар тўпланди. Бу даврда Қўқонда доимий труппа ҳам ташкил топди. Унинг раҳбари Муҳаммад Солиҳ Бидиёршум бўлиб, труппа тез-тез саройга ҳам таклиф қилиниб туриларди. Шундай қилиб, бу даврда шаҳар маданий ҳаёти жуда тез ўсди.. Умархон даврида саройда ёки сарой олдидаги майдонларда, шунингдек шаҳар атрофидаги сайилгоҳларда сайиллар ташкил қилинар, уларда ўзбек актёрлари ўзларининг бой репертуари билан чиқар эдилар. Юзлаб санъаткорлар қатнашадиган томошалар Бидиёршум раҳбарлигида, у чизиб берган қатъий план асосида олиб борилган. В. Наливкиннинг ёзишича, 1821 йилда Умархоннинг Зомин махорабасидан ғалаба билан қайтганида саройда ва сарой атрофларидаги майдонларда узлуксиз томошалар давом этган. Дев қиёфасида ўйналадиган ўйин, раққослар майдондан майдонга ўтар, айрим чоғларда эса уларни шеър ўқувчи сўз усталари, шоир ва ҳофизлар, актёрларнинг спектакллари алмаштириб турган. XVIII аср давомида ва XIX аср бошида Қўқонда кўп сонли малакали санъаткорларнинг тўпланиб бориши объектив равишда бу ерда анъанавий театр ҳаётининг жуда тез жонланишига олиб келган бўлса керак.

1830 йилда Қўқон элчиларини кузатиб келган Хорунжев Тошкентдаги сайил ва томошалар тўғрисида ҳам маълумотлар беради. Унинг ёзишича, Тошкент шаҳри атрофида бир баландлик майдон бўлган. Бу ерга чодирлар ўрнатилиб ҳар йили халқ сайили ўтказилар, сайил бир ҳафта давом этиб, унда узлуксиз музика, рақс, ашулалар, цирк ва спорт ўйинлари, анъанавий томошалар ўйналар экан. Қўқон хонлигида Муҳаммадалихон ёки Мадалихон(1822—1842) замонида ҳам театр ҳаёти бир даража ривож топди. Энди саройда ва шаҳар атрофидаги майдонларда ҳар жума куни томошалар қўйиш одат тусига кириб борди. Мадалихон ҳам Умархон сингари Туркистоннинг бошқа хонликларидан шоирлар, созандалар, раққослар, актёрлар келтириб Қўқон санъатчиларининг сонини орттира борди. Чунончи, Мадалихон Худойберди устознинг тавсияси билан Хиванинг машҳур созанда ва бастакорларидан Солиҳбек ва Мўминбекларни Қўқонга олдириб келди. Бу даврда Худойберди устоз тарбиясини топган Қўқон созандаларидан Ашурали маҳрамнинг Қўқон хонлигида донгги чиқди. Бундан ташқари XIX асрнинг, биринчи ярмида Қўқон пойтахтида Рустам ҳофиз, Боймат ҳофиз, Саидали ҳофиз, Абдураҳмон пари, Муҳаммад меҳтар каби музика санъатининг намояндалари ижод қилардилар. XIX аср охирида самарқандлик машҳур ҳофиз ҳожи Абдул Азиз ва хўжандлик ҳофиз Садирхонлар мана шу Ашурали маҳрам тарбиясидан баҳраманд бўлганлар. Мавлоно Нодирнинг «Ҳафт гулшан» асарида кўрсатилишича, бу даврда Нодира бегим атрофида жуда кўп сўз усталари, шоир ва шоиралар, созанда ва раққосалар, аёл актёрлар тўпланганини ва ўша даврда Қўқон саройида бир санъаткор қизнинг музика ва ашула санъатида ниҳоят катта маҳоратга эришганини таърифлаб ўтади. Қўқон тарихчиларидан Мулло Қосим ҳожининг 1840 йилда Мадалихон даврида, саройда Бидиёршум труппаси томонидан ўйналган «Мударрис» спектакли тафсилоти тўғрисида ёзиб қолдирган. Шундай қилиб, бу даврда сарой қошида кўп кишилик халқ чолғу асбоблари тўдаси (бунга ҳарбий

оркестр кирмайди), кўп кишилик рақс ансамбли ҳамда актёрлар труппаси барпо топди. Қўқон саройига жалб қилинган санъаткорларнинг раҳбари машҳур актёр Зокир эшон бўлиб, труппа составида Ризо қизиқ, Саъди Махсум, Нормат қизиқ, Бойбува қизиқ, Мўмин қишлоқи, Баҳром қизиқ, Усмон қизиқ, Рўзи гов, Бахтиёр, Шомат қизиқ, Давлат қизиқ, мулло Ҳошим, Усмон қизиқ, Холмат қизиқ, Қалсариқ қизиқ, Авлиёхон қизиқ каби 30 дан ортиқ талантли актёрлар ижод қилар эдилар. Зокир эшон труппасининг репертуари бой бўлиб, унинг тематикаси ҳам ранг-баранг эди. Бу йилларда труппа халқ ўртасида ёки саройда томошалар кўрсатган фақат бизга маълум бўлган пьесаларининг сони 40 дан ошади. Зокир эшон труппаси қўйиб турган пьесаларнинг ҳозирча бизга маълум бўлганлари қуйидагилардан иборат: «Мударрис», «Заркокил», «Авлиё», «Хон ҳажви», «Сирка тароқ азизлар», «Фарзанд дуоси», «Қаландарлар». «Дорбозлик», «Хатна», «Мардикор ва нонвой», «Шайхул Исломнинг суд мунозараси», «Ёмон ука», «Чусти муқаллиди», «Тўрт жинни ёки Азайимхон», «Қўйди-чиқди», «Имом домланинг уйланиши», «Улоқ», «Қелин туширди», «Мақтанчоқ киши», «Эр ва хотин» «Духторбозлик», «Оқсоқол», «Қози», «Мамаюнуснинг дадаси», «Судхўр», «Лўйли», «Атторлик», «Кетмон ўғриси» ёки «Хотин жанжали», «Баччабоз», «Ҳожи кампир», «Ҳаммом», «Мозор», «Ўлик сотди», «Муроб боши», «Обижувоз», «Хотин туғдириш», «Хонга ариза», «Уй тешарлар», «Уйланиш», «Сухмозор», «Кафан ўғриси», «Бой билан мардикор», «Тўрғай», «Ғирром полвон» ва бошқалар. Рус элчиси М. Алибековнинг кўрсатишича Худоёрхоннинг ўғли Ўрмонбекнинг олти ойга чўзилган тўйида ўйналган пьесаларнинг сони элликдан ошиқ. Афсуски, бу пьесаларнинг номлари кўрсатилмаган. ХIХ асрнинг етмишинчи йиллари ўрталарида Қўқон саройида Зокир эшон труппаси томонидан ўйналган «Хонга салом» ва «Шайхул ислом» спектакллари тўғрисида А. Қодирийнинг «Меҳробдан чаён» романида ёзиб

ўтган маълумотлари ҳам жуда қизиқарлидир. «...кун жумъа эди. Ўрда боғига сув сепилиб, супурилган, ўртадаги шоҳсупага лолагул гилам ёзилиб, хоннинг ўтириши учун бахмал кўрпача устидан арслон териси ташланган эди. Шоҳсупа қаршисида ним супалар вазир, саркарда, қози калон, шайхул исломлар, қози-қуззот, раис ва шаҳарнинг зўр уламолари — мударрислар, аҳли тариқат зшонлар, Ўрда ходимлари ва энг пастлари қўрбоши ва даха бошилар билан лиқ тўлган эди. Шоҳсупадан бир оз нарида, атрофи бордон билан ўроғлиқ бир уй – гримхона бўлиб, унда актёрлар жойлашган. Бир неча дақиқа кутгандан сўнг муҳташам дарвозада – удайчи кўриниб, қаршидаги раиятга ўрнидан туриш ишоратини беради. Бирдан ҳамма дув этиб қўзғалади. Ичкаридан кимхоб тўн кийган, оқ шоҳи салласини манглайигача туширган Худоёрхон кўринади. Худоёрхон орқасидан ёш Ўрмонбек қизил баҳмалдан тикилган сипоҳи кийим билан отасини таъқиб этади. Бунинг орқасидан қизил мовутдан шаҳзода каби кийиниб, салох тақилган ва ҳар қаторга тўрт нафардан терилган ўн олти-ўн етти яшар, ёш ва ҳушрўй сипоҳлар (маҳрамлар) чиқадилар. Хон шоҳсупа томон юради. Яхши интизомли қирқ нафар навжувон шаҳзода орқасида хонни таъқиб этар эдилар. Шу ҳолда ним супаларнинг биридан чолғулар товуши эшитилади. Созлар нафис ва оҳангдор қилиб «Сарбозча» куйини чаладилар. Куй созда қайтарилиб олинган, хон орқасидаги ёш сипоҳларнинг бир қисмидан шу куйни ашуласи эшитилади: Шаҳаншоҳим, шаҳаншоҳим бахтингиз кулсин! Давлатингиз, шавкатингиз душманлар кўрсин! Бу хор тугаш олдидан хон супанинг юқорисига минади. Ёш сипоҳлар хон ва Ўрмонбекни зинада қолдириб, тўғрига ўтадилар. Супадан айланиб бориб, хоннинг муҳофазатига, яъни Худоёр ўтирадиган арслон терисининг орқасига саф торта бошлайдилар. Хон бориб арслон терисига ўтиради. Ёш сипоҳлар супанинг уч томонини қуршаб оладилар... Шундан сўнг навбат актёрларга келади. Бордонлик уйдан актёрлар чиқиб ўз спектаклларини бошлайдилар». Сўнгра автор ҳар икки спектаклнинг тафсилоти ва актёр ўйнини тўғрисида маьлумотлар беради.

Қўқон хонлигини Россияга бутунлай қўшиб олгунча бўлган даврда ўзбек театри ҳаёти шундай эди. 1876 йилда генерал губернатор фон — Кауфман қўшинлари Қўқон хонлигининг қолган ерларини ҳам босиб олди. Қўқонда мустақил хонлик ҳокимияти битирилди. Шу муносабат билан Қўқон саройи қошидаги сараланган труппа ва унинг актёрлари, созанда, раққос ва ҳофизлар майда гуруҳларга бўлиниб турли шаҳарларга тарқалиб кетдилар. Бухоро хонлигида ҳам XVIII ва XIX асрда санъатнинг турли формалари кенг тарқалган эди. Мирзо Содиқ Муншийнинг «Даҳмоишоҳон» достонида: Абулфайзихон (1711 —1747) саройида хотин-қизлар ансамбли бўлганини ва улар музика, ашула ва рақс санъатида катта маҳоратга эга эканликларини, бу аёллардан бири чанг, бошқа бирлари рубоб, бириси қуёш монанд даф доира, яна бириси эса танбур чалишга моҳир эканликлари тўғрисида ҳикоя қилади. 1870 йилда Бухорога саёҳат қилган рус миссиясининг иштирокчиси Л. Р. Костенко Бухорода кўрган спектакллари тўғрисида ўз таассуротларини ёзиб қолдирган. Бундай маълумотлар 1878 йилда Бухорода бўлган И. Л. Яворский асарида ҳам учрайди. Бухоро пойтахтида ёки саройда доимий актёрлар труппалар бўлмасада, хонликнинг турли шаҳар ва районларида профессионал труппалар кенг тарқалган эди. Чунончи, Самарқанд ҳам қадимда ўзбек театрининг энг ривож топган районларидан бири бўлган. Қадимги актёрларнинг авлодлари асримизнинг бошигача ўз санъатларини намойиш қилиб келганлар. 1891 йилда Самарқандда баҳор байрамида ўтган бир сайилда турли спорт ўйинлари билан бир қаторда актёрлар ўйнаган «Кийик ови» (ёки «Мерган») спектакли тафсилоти тўғрисида «Закаспийское обозрение» газетасида ҳам «Сайил» сарлавҳаси билан катта бир мақола босилган. «Окраина» газетаси 1900 йилда Тошкентга гастролга келган Самарқанд труппасининг фаолияти ва бу труппа ўйнаган «Мироб», «Эшак савдоси», «Хундилар» спектаклларини таърифлаб, Самарқанд актёрларининг ижрочилик маҳорати Тошкент актёрларидан устун турганини кўрсатиб ўтади. Булар шуни кўрсатадики, Бухоро хонлиги составига кирган,

Самарқанд, Шаҳрисабз, Каттақўрғон, Жиззах шаҳарларида XVIII ва XIX асрда профессионал труппалар ишлаб турганлар. XVIII—XIX асрда Хоразмда ҳам театр санъати кенг ривож топган эди. Унинг қолдиқлари ҳозирги кунгача етиб келган. Чунончи, 1925 йилда Москвада босилган «Хоразм мусиқий тарихчаси» китобида Хива хони Саид Муҳаммад Раҳимхон (1856—1865) замонида сарой қошида бир труппа ишлагани кўрсатилади. Аммо актёрларнинг номи ва репертуари кўрсатилмайди. Ундан ташқари Хоразм тарихига оид «Риёзуд-даула» асарининг «Тўйнома» бобида Олло Қулихон (1825—1842) ўғил тўйи муносабати билан 1835 йилда ўтказилган томошаларда турли санъаткорлар ичида созанда ва бозандалар (масхарабозлар) ҳам иштирок этганини ва меҳмонларни қаттиқ кулдирганлари кўрсатиб ўтилган. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида Ўрта Осиёга саёҳат қилган А. Вамбери ҳам Хоразмда театр ҳаёти гавжум бўлганини ёзиб, ўзи кўрган турли маросим, сайил, томошалар ҳақида бирмунча маълумотлар беради. У ҳатто хоннинг махсус қизиғи бўлганини, кечки овқатдан сўнг ҳам ҳузурида созандалар чалиб, ҳофизлар куйлаб турганини, сўнгра масхарабоз хонни ва саройга тўпланган меҳмонларни хурсанд қилганини эслатиб ўтади. Муҳаммад Раҳим II (Феруз) ҳукмронлик қилган даврда (1865—1872) театр ҳаёти бирмунча ривожлангани тўғрисида ва хон ўзи шоир ҳамда бастакор бўлганидан ўз пойтахтига созанда, шоир ва ҳофизларни, масхарабоз актёрларни тўплаб, уларни тақдирлаб тургани тўғрисида баъзи маълумотлар мавжуд. Рус савдогарларидан Абросимов Муҳаммадаминхон (1846—1855) саройида бўлган бир томоша тўғрисида қуйидагиларни ёзади: «Сарой боғларидан бирида катта ҳашаматли чодир қурилди. музикачилар чалиб турдилар. Чодир рўбарўсида тайёрланган супа (эстрада)да қўғирчоқ ўйини кўрсатилди! Сўнгра уларни икки раққос алмаштирди. Сўнгра арқон устида бир раққос ўйнади. Бу ўйин тугагач даврага ҳофиз чиқиб ашула айтди...».

1870 йилда асир тушган ва Хивада икки йилдан ошиқроқ истиқомат қилган Илья Ильичков руслар келишидан олдин бозор майдонларида, кўчакўй ва шаҳар атрофларида, шунингдек баҳорда, лола байрамларида сайил ва томошалар ўтишини, унда жуда кўп созанда, раққос ва актёрларнинг қатнашганларини ёзади. Дарҳақиқат Хоразмда «Наврўз» ва «Лола» байрамлари жуда кенг миқёсда ўтказилган. Ўтган асрнинг саксонинчи йилларида рус армияси составида Хивада бўлган рус офицерининг хотини А. Карцева шундай байрамларнинг гувоҳи бўлади; у бу тўғрида қуйидагича таъриф қилади: «Одам кўп, гавжум сайил... Иккита хитойча қайиқ ишланиб тепасига қамишдан соябон ясалган ва қоғоз ёпиштирилиб бўялган. Қайиқ ичига фонарчалар осилиб, соябон тагида хитой кийимида бир «аёл» ўтирарди. Бир неча киши қайиқларни кўтариб томоша майдонига олиб келадилар. Бу қайиқ тунда жуда чиройли манзара туғдирган эди. Томошанинг бошқа қатнашчилари ҳам аёл кийимларини кийиб ясаниб олганлар. Ҳамма ашула айтади, ўйнайди, қайиқ «сузади», хурсандчилик авжига чиқади. Сўнгра ниқоб кийган «девлар» пайдо бўлади, улар ҳам ўйнайди. Ҳамма ёқни музика, ашула, кулги товушлари қоплаб олади. Томоша тонг отгунча давом этади». Санъатшунос олим Т. Обидовнинг аниқлашича, Хоразм актёрларининг спектакллари бир неча турга бўлинади. Чунончи, музикали ва музикасиз кўрсатиладиган спектакллар, пантомим спектакллар; бир актёр спектакли, гуруҳли «Хатарли ўйин» томошаси ва ҳоказолар хақида хабар бор. Шулар ичида «Хатарли ўйин» спектакли жуда қизиқарлидир. Бу катта туркумдаги томоша бўлиб, турли темадаги бир неча мустақил спектаклларни ташкил этади. «Хатарли ўйин» асосан «Наврўз» ва «Лола» байрамларида, ҳайит ёки бирон катта сайил ва йиғинларда ўйналиб, у бир неча кунга чўзилади. «Хатарли ўйин»нинг ўйналиш тартиби қуйидагича: машшоқлар «Наво», «Дугоҳ» чалиб одамларни томошага чақирадилар. Сўнгра бир актёр қайроқ билан «Норим-норим» ўйинига тушиб давра айланади. Шундан сўнг

масхарабоз уфориси («Гул уфори») бошланади. Икки актёр даврага чиқиб бугун қизиқ томоша бўлиши тўғрисида диалог олиб борадилар. Шундан сўнг ҳажвий рақс ўйналади, у тугагач, яна икки актёр ўз аҳволларини шеър айтиб томошабинга таништиради. Шундан сўнг «Рувои хатари» спектакли, сўнгра «Говданбой хатари» ва бошқа спектакллар навбатма-навбат кўрсатила беради. «Хатарли ўйин» спектакллари қатъий планда ва бошдан охиригача музика ва рақс билан олиб борилиб 4 дан 8 гача актёр қатнашади. Бундай катта туркумда спектакль кўрсатиш усуллари бошқа хонликларда учрамайди. «Хатарли ўйин» спектакли қатнашчилари катта мар-табага эга бўлардилар. Хоразмда пантомим спектакллари икки группага бўлинади. Хайвнот пантомималари - «Тустовуқ ўйини», «Чағалоқ», «Қаптар ўйини», «От ўйини», «Айиқ ўйини»; меҳнат пантомималари - «Олма териш», «чугурма тикиш», «Кампир», «Кўкнори» ва ҳоказо. Бундай пантомим спектаклларда актёр маъноли ҳаракат, имоишора ва турли қилиқлар орқали тақлид қилинаётган шахс ёки ҳайвоннинг ҳолатини ўзига хос хусусиятларини, ёки меҳнат процессларини бирон сўзсиз тасвирлай оладилар. Бундай спектакллар музика ва рақс билан олиб борилади. Хоразмда бир актёр спектакли ҳам жуда кенг тарқалган. Актёр бир ўзи турли маска ёрдами билан 2-3 персонажлик пьесани ўйнай олади. Бундай актёрлар энг яхши ҳикоя айтувчи ва раққослар ҳамдир, уларнинг репертуари бой ва хилма-хилдир. Аёллар томошаси Туркистонда қадимда аёллар труппаси ҳам бўлган. VII асрда араб истилосидан сўнг илгариги эрлар ва аёллар учун умумий бўлган театрдан аёлларнинг ажраб чиқиши, ичкаридан жой олиши, мустақил равишда аёл труппаларини ҳам майдонга келтирган. Қадимги театр маданиятининг излари бўлган бу театр, ислом удумларига амал қилиб ичкарида ўз бадиий

маҳоратларини намоён қилиб, бу анъаналар асрлардан асрларга, авлодданавлодга ўтиб бизгача етиб келган. XVIII—XIX асрларда Қўқон хонлигидаги мавжуд аёллар труппаси тўғрисида биринчи маълумотни рус элчиси М. Алибеков асарида ўқиймиз. У Худоёрхон саройида хон ойимлар ва канизаклар учун махсус труппа бўлганини ва улар спектакль кўрсатиб турганларини ёзади. Бироқ Алибеков аёл актёрларнинг номлари, уларнинг репертуари тўғрисида етарли маълумот бермайди. Аммо аёл труппалари асосан халқ ичида тарқалган бўлиб, халқ идеологиясини ифодалар эди. Чунончи, Туркистонга руслар кириб келганидан сўнг, яъни 1884 йилда Наманганнинг бир карвон саройида аёллар труппаси томонидан бир неча спектакллар кўрсатилгани тўғрисида рус этнографлари В. Наливкин ва М. Наливкинанинг маълумотлари жуда қизиқарлидир. Уларнинг ёзишича, томошада аёллар ниҳоят кўп бўлган. Афсуски, булар ҳам ўйналган репертуар ва ижрочиларнинг номларини ёзиб қолдирмаганлар. Шундай бўлса ҳам аёлларнинг шаҳар карвонсаройида спектакль қўйиши, унда мингга яқин томошабиннинг тўпланиши Наманганда аёл труппаларининг катта кучга эга бўлганидан дарак беради. «Всемирная иллюстрация» журналининг 1874 йил, 12 томининг 5 номерида Самарқанд аёл актрисаларидан Қурбонхоним тўғрисида бир муҳим маълумот босилган. Қатта талант эгаси бўлган бу аёл ашула ва рақсда бутун Туркистонда донг чиқарган. XIX асрнннг охиридан бошлаб эса Қурбонхон ўз концертларини рус санъаткорлари билан биргаликда кўрсата бошлаган. Журналда актриса замондошларининг Қурбонхоним санъатига берган юксак баҳолари ҳам босилган. 1902 йилда «Русский Туркестан» газетасида хотинлар труппасининг раҳбари Рустам бибининг номи тилга олинган. Фарғона музофотида қадимги даврлардан буён мавжуд аёллар труппалари тўғрисидаги илгариги таассуротларни А. Троицкая бирмунча

тўлдиради. Чунончи, Мадалихон даврида Бидиёршумнинг хотини Зуҳра қизиқ Қўқон хотинлар труппасининг раҳбари бўлганини ёзади. А. Троицкая Худоёрхон замонида аёл труппаси актёрларидан Иқлим додхо, Қора тўқай, Душан кампир, Зебинисо, Жаҳон отин номларини келтиради. Юсуфжон аканинг сўзига қараганда XIX асрда Фарғонада яна Хувайдо отин, Ойниса ҳофиз, Элликбоши ҳофиз, Исирға отинлар ҳам ижод қилганлар. Қўқонда ўтган машҳур Ўғил ҳофиз Иқбол додхонинг қизи экан. Атоқли олим М. Қодиров Ўзбекистоннинг турли районларида Самарқанд, Тошкент ва шунингдек Фарғона водийсида бир талай аёл труппаларини аниқлаган ва улар қўйиб юрган «Кундошчилик», «Бозор», «Том тепиш», «Тантиқ хотиннинг нози», «Тўлғоқ тутиб қолган хотин», «Опа ва қизнинг тўйга бориши» каби 20 га яқин катта-кичик пьесаларини ёзиб олган. Гарчи бу труппалар қадимги моҳияти ва барқарорлигини йўқотган бўлса ҳам, бу маълумотлар қадимги аёллар театрига алоқадор бўлгани учун ҳам қимматлидир. Аёллар труппаси репертуари маълум ижтимоий шароитлар орқасида эрлар театри репертуаридан ўзига хос махсус темалари билан фарқ қилган. Улар ўз спектаклларида кўпроқ хотин-қизларнинг оғир ҳаётларини акс эттирар, золим зрлар, руҳонийлар, кўп хотинлик бойлар, бузуқ эрларни фош қилар эдилар. Юқоридаги маълумотлар шуни кўрсатадики, ўтмишда аёллар труппаси составида оғзаки пьесаларнинг ижодкорлари, талантли актрисалар, уларнинг устозлари режиссёрлар бўлган. Аммо ислом ақидаларига, уларнинг фаолият доирасини уй-рўзғор билан чеклаб қўяди, маънавий қобилиятларининг ўсишига имкон бермайди. Бу ҳол аёл актёрларнинг саҳна санъати ривожига салбий таъсир қилмай қолмади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, аёллар труппаси ўтказадиган ўйинларда спектакль қўйишдан кўра музика, куй, лапар, ялла, ашула ва рақс санъати, яъни кичик шаклдаги томошалар устунлик қиларди. Уларнинг состави қизиқлар, дуторчи, чилдирмачи, ашулачи, раққосалардан иборат

бўларди. Аёл санъаткорлар дутор ва чилдирмадан бошқа асбоб чалмас эдилар. Уларнинг репертуарида лирик ва серзавқ ашула, лапар, сатирик саҳналар бўларди. Шундай қилиб, ўзбек театри XVIII аср ва XIX асрнинг биринчи ярмида катта ва кичик шаклдаги томошаларнинг бадиий меросига ўз анъаналарига, ўзига хос бадиий эстетик принципларга бой репертуарига, талантли актёр ва устозларига эга бўлган. Ўзининг илдизлари билан тарихнинг узоқ асрлари нчига кириб борган бу театр ўзбек халқининг музика ва рақс санъати билан узвий боғланган ҳолда ўсиб борган. Аммо Туркистоннинг XVII асрдан бошлаб майда хонликларга бўлиниб кетиши орқасида ўзбек театр санъатининг ривожланиш даражаси бир хил бўлмаган. Бошқача қилиб айтганда, бу тарихий даврда ягона театр маданияти сифатида, бир эстетик система ва бир стилда тараққий топа олмаган. У ҳар бир хонликдаги қадимий анъаналар, мавжуд ижтимоий, сиёсий ва иқтисодий шароит ҳамда хусусиятларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир жуғрофий вилоят ва туманда ўзбек актёрлик санъатининг ўзига хос услубларини майдонга келтирган. Томоша драматургияси турлари Модомики, XVIII ва XIX асрнинг биринчи ярмидаги ўзбек театри тарихини ёритишда аввало ўзбек қадимий, анъанавий театрининг асосий репертуари бўлган оғзаки драматургиянинг характери, бадиий эстетик принциплари, унинг ўзига хос хусусиятлари, шунингдек оғзаки драматургия ижодкорлари ва уларнинг ижодий йўлларини кўриб чиқишимиз лозим. Ўзбек профессионал театри репертуарининг турлари ниҳоят хилма-хил бўлиб, катта-кичик халқ оғзаки комедиялардан, пантомим спектакллар, сатирик ва юмористик ҳикоя ҳамда латифалар, ҳажвий ёки пантомим рақслар, қизиқ лапар ва қўшиқлар, танқид, аския, чандиш ва ҳоказолардан иборат.

Ўзбек халқ оғзаки драматургияси асосан халқ ко-медияларидан иборат бўлиб, текширилаётган даврда Ўзбекистонда ҳали Европа драматургиясининг драма, трагедия, музикали драма каби мураккаб жанрлари туғилмаган эди. XVIII ва XIX асрда ўйналиб келган комедияларни тематика жиҳатидан асосан икки туркумга бўлиш мумкин. Инсонга шодлик ҳадъя этувчи енгил, юмористик ва маиший комедиялар. Кучли социал тема кўтарилган ва тарбиявий аҳамиятга молик бўлган сатирик пьесалар. Бу ҳар иккала туркумга кирган пьесаларнинг томошабинга бўлган эмоционал таъсири ҳам турличадир, чунончи юмористик ёки маиший пьесаларда шодлик, кулги чиқариш асосий мақсадни кўзда тутади. Унинг сюжет ва фабуласи тасодифий воқеалардан келиб чиқади. Гарчанд бундай комедиялар инсонга шодлик ҳадя этсада, улар томошабин руҳига социал таъсир қилиш жиҳатидан чеклангандир. Ўзбек оғзаки драматургиясининг энг ривож топган тури сатирик пьесалардир. Уларда жамиятнинг муҳим проблемалари, мавжуд социал тузум зиддиятлари, табақалар ўртасидаги муносабат реал тасвирланади. Ҳаётдаги адолатсизликлар, ва зулм кескин фош қилинади. Бундай пьесаларнинг энг кучли томони ундаги тематиканинг замонавийлиги, сюжет ва конфликтнинг ҳаётий фактларга асосланишидир. Сатирик пьесаларнинг тематикаси инсон идеаллари ва ҳаёт нормаларидан чекиниш, шафқатсизлик, ахлоқсизлик, бузуқлик ва ўзбошимчаликлар, порахўрлик, хасислик, беадаблик ва фаросатсизликлар, дангасалик, ўғирлик, ёлғончилик, умуман кўпчилик оммага маъқул бўлмай қолган ҳаёт иллатлари ва камчиликлар кулги объекти бўлиб келди. Айрим халқ комедияларининг сюжети киноя ва кесатиш асосида ҳам қурилди. Уларда ҳам ўша замон ҳаётининг муҳим томонларига тегиб, жамият идеаллари кўтарилади, социал тузум ва айрим шахсларга киноя ва кесатиш йўли билан кулки чиқарилади.

Шундай қилиб, ўзбек халқ комедиялари бутун асрлар бўйи халқ идеологиясининг муҳим бир қисми сифатида ижтимоий, сиёсий ва жамоат фикри ривожида муҳим роль ўйнаб келди. Кулки воситаси билан, у, жамиятни соғломлаштириш йўлида курашди, одамларни хурсанд қилиб ҳаётга чақирди, ҳушчақчақ ва эрксевар демократик омманинг орзуумидларини ифодалади. Ҳар бир халқ оғзаки комедияси драматик хусусиятга, маълум фабула, сюжет, тугун, кульминацион нуқгага эга. Бироқ пьесалар оғзаки характерга эга бўлганидан унинг сюжети, фабула ва текстлари ёзма драматургия каби мураккаб ва барқарор эмас. У сценарий характерига эга бўлганидан актёр спектакль вақтида пьеса персонажларининг характерига, томоша майдонининг кайфиятига қараб унинг мазмуни ва сюжетини ўзгартириши, сўз ва деталлар қўшиш ёки қисқартириши мумкин. Баъзи пьесаларнинг сюжетида актёрнинг томошабин билан олиб борадиган диалоглари узвий боғланган бўлади. Оғзаки комедияларнинг образлари умумлашган типик характерга эга бўлиб уларнинг характер, сўз ва хулқларида ижтимоий қарама-қаршиликлар ва воқелик реал тасвирланади. Образ ва характерлар асосан кулки чиқариш мақсадида яратилганидан актёрлар ҳар бир типнинг фош қилувчилик томонига алоҳида эътибор берар эдилар. Шунинг орқасида улар ўткир ва ёрқин ифодага эга бўларди. Айрим комедияларда мударрис, қози, судхўр, раис каби халқ комедияларида яратилган образларнинг аксарияти сатирик типлардан иборат бўлган. Гарчанд айрим пьесаларда меҳнаткашларнинг ижобий образлари яратилган бўлсада, улар ҳам асосан комедия планида берилар ёки фош қилувчилик функциясинигина бажарарди. Баъзи актёрлар айрим комедияларда аёл образларини ҳам яратганлар. Аммо улар фақат комедия персоиажи бўлиб хизмат қиларди, холос. Оғзаки пьесаларнинг авторлари комедиянинг тилига ҳам алоҳида эътибор берадилар. Уларнинг тили халққа тушунарли, содда, чуқур маънога эга бўлган серзавқ, серқочириқ киноя ва сатирик ибораларга бой бўларди.

Уларнинг ижодкорлари халқ ҳаётини, ҳар бир синфнинг ўзига хос тил хусусиятларини, ишлаб чиқариш процессларини, терминларини чуқур билган. Шунинг учун уларнинг яратган пьесаларидаги ҳар бир персонажнинг тили турли социал типларнинг характерини белгилаб беришга ҳам хизмат қиларди. Қўқон актёрлари ижро қилган пьесаларида ҳар бир сўз бир неча маънога, локал, ўткир сатирик хусусиятларга эга. Улар образли иборалардан, халқ мақолларидан бадиий маҳорат билан фойдаланганлар. Эҳтимол, бу ердаги огзаки комедия авторларининг адабий ҳамда аскиячилар билан яқин алоқада бўлиши пьеса тилининг бадиий шаклланишига таъсир қилгандир. XVIII—XIX асрларда ижод қилинган халқ оғзаки комедияларнинг уч хонликка хос ижоди ханузгача чуқур ўрганилмаган. Айниқса ўша даврда Бухоро ва Хоразм хонликларида майдонга келган комедияларнинг авторларн аниқ эмас. XVIII асрнинг охири ва XIX асрнинг бошида ўзбек оғзаки драматургияси ижодкорларидан энг машҳури Муҳаммад Солиҳ Бидиёршум бўлган. Аммо бу автор ижоди ва биографияси тўғрисида маълумотлар жуда оз. У Қўқонда туғилган ва Фарғона актёрлик мактабининг раҳбари бўлган. Унинг труппаси Умархон ва Мадалихон даврида саройга ҳам тез-тез таклиф қилиниб турилган. Бу санъаткор ўз замонасининг билимдон кишиси бўлиб, у шеърлар ҳам ёзган. Музика ва рақс санъати устозларидан ҳисобланган, жуда кўп оғзаки пьесаларнинг автори ҳам бўлган. Бироқ ҳозиргача унинг яратган асарларидан фақат «Мударрис», «Ер тақсимоти», «Чўпон бола»гина маълум. «Мударрис» Бидиёршумнинг энг йирик асарларидан бири. Умуман 14 киши мударрис, шогирдпеша, мутавалли, бой ва 10 та муллабачча қатнашадиган бу пьеса ўткир сатирик асар бўлиб, унинг тўла мазмуни XIX асрнинг қирқинчи йилларида Қосим ҳожининг «Жунг» тарихида баён этилган. Бу пьеса ўзининг бадиий фазилати, маънавий ва ғоявий йўналиши, композициясининг пухталиги, образларнинг психологик ишланиши, характерларнинг индивидуаллиги, тилининг бойлиги жиҳатидан XVIII аср оғзаки комедияларининг энг яхши намунаси десак бўлади.

Булар шуни кўрсатадики, Бидиёршум ўз замонасининг илғор кишиларидан бўлган. У ўзининг демократик ғоядаги асарларида меҳнаткаш халқ манфаатидан узоқ бўлганларни фош қилиб халқнинг адолат ва эрк учун бўлган орзу-ҳавасларини акс эттирган. Буюк санъаткорнинг қуйидаги шеърлари унинг ҳаёти муҳтожлик билан оғир мусибатда ўтганлигини кўрсатади. Бидиёро бошимда бойлар каби мугузим йўқ, Тагимга солай десам бир шапалоқ кигизим йўқ, Чориғим йиртилибти, тикай десам бегизим йўқ, Шул сабабдан яланг оёқ қолдим мано.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта

эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

XIX Асрнинг I-ярмида рус санъати

XIX асрнинг i ярмида рус санъати

XVIII аср санъати

XV Аср иккинчи ярмида флоренция санъати

XIX асрнинг охири xx асрнинг бошларидаги рус санъати.