XV Аср иккинчи ярмида флоренция санъати - Искусство - Рефераты

XV Аср иккинчи ярмида флоренция санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

136 KB

XV Аср иккинчи ярмида флоренция санъати Режа: 1. XV Аср иккинчи ярмида флоренция санъати 2. Италияда юкори уйғониш даври санъати 3. Венецияда юкори уйғониш даври санъати

Атлантика океани орқали янги савдо йўлларининг очилиши, 1453 йили Истамбулнинг турклар томонидан босиб олиниши Шарқ ва Ғарб орасидаги савдо йўлларининг аҳамияти йўқолишига олиб кела бошлади. Яқинлашиб келаётган инқироз ижтимоий ва иқтисодий ҳаётга ўз мухрини қўя бошлади. XV аср охирларига келиб, шаҳар хунармандлари табақаларининг демократик ҳаракатлари кучайди. Бу санъат тараққиётида янги замин ярата бошлади. Бу хусусият дастлаб Флоренцияда ўзини кўрсата бошлади. Илк Уйғониш даври ўзининг умрини тугатиб, юқори Уйғониш даврига асос ярата бошлади. Бу давр Флоренциянинг хукмдори «Ажойиб- гаройиб Лоренцо» деб ном чиқарган Лоренцо Медичи кўзғолон ва норозиликларни қаттиққўллик билан босиб, ҳукмдорлигини сақлаб қолди. У ўз давлатини тинч ва осойишта кўрсатиш мақсадида машҳур санъаткорларни тўплади, уларнинг ижодидан ўз давлатининг обрўсини оширишда фойдаланди. Лекин бу ташқи томондан фаровон ва осойишта кўринган Флоренция ичида пессимистик, эртанги кунга умидсизлик билан қараш кайфияти хукм сурар эди. Ана шу кайфият етук ижодкорларнинг асарларида, жуда нозиклашган сарой санъати кўринишида намоён бўлади Бу хусусият шу хонадон буюртмалари билан ижод қилган санъаткорлар Доменико Гирландайо (1449-1494), Сандро Боттичелли (1445-1510), Андреа Вероккио (1435-36-1488) ижодида яққол кўринади. Доменико Гирландайонинг асл номи Доменико ди Томмазо Бигорди бўлиб, у портрет, тематик композициялар устида меҳнат қилди. Рассомнинг диний мавзудаги деворий суратлари замонавий ҳаёт, турмуш тарзини акс эттирувчи композицияларга ўхшаб кетади. Воқеалар гўё Флоренциянинг кўча ва хонадонларида бўлаётганга ўхшайди. +атнашувчи образлар ҳам флоренцияликлар, асосан, медичилар хонадони ва бошқа бой хонадонларнинг аъзолари, гуманистлар, ёзувчи, шоир, рассомлардир. Сандро Боттичелли илк Уйғониш даврининг энг эмоционал ва поэтик рассомларидан, Флоренция мактаби сўнгги босқичининг типик

вакили ҳисобланади. Унинг асарлари ўзининг чуқур лиризми, воқеликни ниҳоятда шоирона талқин этиши билан ҳарактерланади. Боттичеллининг илк асарлари ўзининг майин лирикаси ва бегуборлиги билан ҳарактерланади. Бу унинг диний мавзудаги асарларида, конкрет шахсларга бағишланган портретларида кўринади. «Бахор» (1478), «Венеранинг туғилиши» (1484) каби етук асарлари антиқа афсоналаридан олинган сюжетларни ижодкор шоирона, ўз қалб ҳарорати билан оригинал талқин эта олишини кўрсатади . 1490 йиллардан бошлаб, рассом ижодида пессимистик кайфиятлар кучая бориб, бу нарса унинг асарларида ҳам ўз аксини топа бошлади. Бунга сабаб, албатта, шу даврда содир бўлган воқеалардир. Лоренцо Медичининг вафоти, Флоренциянинг Франция қўшинлари томонидан босиб олиниши билан бир вақтда бўлди. Рассомнинг ана шу кайфияти, айниқса, унинг ёпилган дарвоза ёнида йиғлаб ўтирган ёлгиз ёш аёлни тасвирловчи «Ҳайдалган жувон» (1495) асарида намоён бўлади Боттичелли ажойиб қаламсурат устасидир. У биринчи бўлиб Дантенинг «Илоҳий комедия»сига иллюстрациялар ишлаган. XV аср иккинчи ярмида Флоренция санъатида содир бўлган ўзгаришлар ҳайкалтарош ва рассом Андреа Вероккио ижодида ҳам ўз аксини топди. Вероккио ўз ижодини заргарлик билан бошлади. Кейинчалик ана шу санъатга хос бўлган фазилатлари воқеликни тасвирлашда деталларнинг тугал ва нафис бўлишига эътибор беришни дастгоҳ ва монументал ҳайкалтарошликка ҳам кўчирди. Вероккионинг ҳайкалтарошликка оид асарлари ичида, айниқса, «Довуд» ва «Кондотьер Коллеони» ҳайкаллари машҳурдир. Бу ҳайкалларнинг ғоявий йўналишни ва ҳарактерини тушуниш учун Донателлонинг «Довуд» ва «Кондотьер Гаттамелатта» ҳайкаллари билан таққослаш мақсадга мувофиқдир. Агар Донателло ҳайкаллари кўриниши ва образлари ҳарактерида инсонийликка хос чуқур ҳиссиёт мавжуд бўлса, аксинча, Вероккио образларида қаттиққўллик,

аристократик руҳ мавжуд. Бу кондотьер Коллеони ҳайкалида янада бўртиб кўринади (106-107-расмлар). Венеция мактаби. XV аср иккинчи ярмида Венецияда ҳам Уйғониш санъати тамойиллари ривожлана бошлади. Унинг йирик вакиллари Жованни Беллини (1430-1516), Витторе Карпаччо(тах. 1456-1526) ижоди эса, Италия илк Уйғониш даврининг юқори Уйғониш даврига ўтиш чегарасини белгилади. Византия, Ғарбий Европа давлатлари билан яқин алоқада бўлган бой савдогарлар республикаси Венеция санъаткорлари Шарқнинг бой, сержило ва ёрқин санъати ва готика анъаналарини ўзлаштирган холда ўзига хос жозибадор санъат мактабини яратишга муяссар бўлдилар. Шу ерда мойбўёқ. техникаси ривожланди, Венециянинг юқори Уйғониш даври санъати ўз тамойилларини шакллантирди, кейинги Венециянинг буюк колористлари учун замин яратди. Венеция квартрочентоси тамойиллари Пизанелло ва Жентиле да Фабриона ижодида кўрина бошлаган бўлса, Витторе Карпаччо ижодида ўзининг тўлиқ ифодасини топди. Унинг мойбўёқда ишлаган диний мавзудаги асарларида рассом замондошлари, уларни ўраб олган муҳит, табиат, меъморлик кўринишлари акс эттирилди. Венеция каналларида сузиб бораётган гандолалар, балкондан ташқарини томоша қилиб ўтирган аёллар тасвири- буларнинг ҳаммасида рассом замонасининг руҳи ўз ифодасини топган. Сўзсиз, Венеция кватрочентоси ривожланишида Беллинилар оиласи -Якопо Беллини ҳамда унинг икки ўғли-Жентиле ва Жованниларнинг қўшган хиссаси каттадир. Жованни Белинни шу оила аъзолари ичида мойбўёқ. техникасини мукаммаллаштириш ва ривожлантиришга катта хисса қўшган бўлиб, ранглар жилоси бойлигидан, инсон руҳий оламини очишда табиат кўриниши имкониятларидан унумли фойдаланди. У хикоянавислик, майда-чуйда деталларга эътибор беришдан воз кечиб, ўз диққатини,энг аввало, яхлит ва тугал шаклларда инсоннинг маънавий қиёфасини очишга ҳаракат қилди. Унинг асарлари ўзининг бой колорити, мувозанатли, вазмин композицияси, ҳар бир образ

ҳарактерининг очиб берилиши ва таққосланиши билан Италияда кватрочентодан юқори Уйғониш даврига ўтиш тамойилларини намоён қилади. Венеция мактаби Италия кватрочентосига якун ясади. Илк УЙ Ғ ОНИШ даври санъати антик санъат анъаналарини янги давр талаблари асосида қайта тиклади. Кватрочентистлар диний мавзудаги сюжетларга асарлар ишлаб, уларда азалий масала инсон ва табиат, инсонийлик проблемаларини кўтариб чиқдилар. Бу фазилатлар юқори У ЙҒОНИШ даври учун муҳим замин эди. И талияда юкори уйғониш даври санъати Француз қўшинларининг Италия ерларини босиб олиши унинг сиёсий ва иқтисодий қудратини бўшаштириб юборди. Мамлакатнинг душманга тўлиқ қарам бўлиб қолиш хавфи туғилди. Ана шу даврда халқдинг ўз озодлиги, миллий бутунлиги учун кураш иортди, бошқаришнинг республика формаси учун курашдилар. Бу катта ва муҳим ижтимоий кўтаринкилик юқори У ЙҒОНИШ даври санъати ривожланишининг заминини ташкил этди. Юқори Уйғониш даври тамойиллари Италиянинг муҳим бадиий марказлари бўлган Флоренция, Рим ва Венецияда ўзининг тугал кўринишларини намоён этди. Юқори Уйғониш даври нисбатан қисқа, яъни XV асрнинг 90- йилларидан XVI асрнинг 30-йилларига қадар бўлган даврни ўз ичига олади. Лекин мазмунан бу давр жуда улуғ ва Италия санъати тараққиётининг «олтин асри» ҳисобланади. Шу даврда яшаб ижод этган буюк титанлар Леонардо да Винчи, Рафаэль Санти, Микеланжело, Тициан ўз моҳияти жиҳатидан чуқур, маҳоратли жиҳатидан юксак, баркамол асарлар яратдилар. Улар ўзларининг ҳар томонлама ўткир ва билимдонликлари билан ҳам ўз даврларининг идеал кишилари тимсолига айландилар. Улар яратган образлар эса гуманистик ғояларни ўзида мужас-самлантирди. Жисмоний бақувват, маънавий баркамол, ҳар қандай диний таъсирлардан холи бўлган, ўзи ва ўзгалар учун кураша оладиган, халқ

манфаатини ўз манфаатидан юқори қўя оладиган инсон даврнинг, санъат асарларининг бош қахрамонига айландн. Шу билан бирга, шу юқори Уйғониш даври санъати қўйнида тушкунликни тарғиб этувчи гуманизм ғояларндан узоқ бўлган маньеризм оқими ёйила бошлади. Меъморлик. Юқори Уйғониш даври меъморлигининг асосий прннциплари Римда шаклланди ва ривожланди. Даврнинг гуманистик тамойиллари улуғвор ва тантанали меъморлик композицияларида ўз ифодасини топди. Амалий ижодда антик меъморлик ордерлари эркин ва ижодий ишлатила бошланди. Италияда ривожланиб келаётган меъморлик услублари умумлаштирилиб, ягона миллий меъморлик услуби яратилди. Донато д' Анжело Браманте (1444-1514) янги давр меъморлигининг асосчиси ва йирик вакилидир. У ўз ижодини Миланда (1472-1499) бошлади. Лекин Римга кўчиб келгандан кейингина бу ерда антика санъатини ўрганиш ва ўзлаштириш асосида ўша давр кишилари қарашларига мос бўлган бир қатор йирик меъморлик композициялари ишлаб, даврнинг ҳарактерли услубини яратди. Унинг бу янги тамойиллари Темпьетто деб номланган ибодатхонада намоён бўлди. Айланасимон режада ишланган гумбазли бино атрофи устунлар билан ўраб чиқилган. Ҳажми жиҳатдан катта бўлмаган бу бино ўзининг маҳобатлилиги билан яхши таассурот қолдиради. Браманте ижодинннг энг юксак намуналари Ватиканда қурилган бинолардир. Рим папаси Ватиканни реконструкция қилишни мақсад қилади ва уни Брамантега топширади. У бу ерда мавжуд дастлабки биноларни тартибга келтириш ва улардан ягона ансамбль тўзишга киришади, қатор галерея ва зиналар қурдиради, кенг, қуёш нурига тўла ҳовлилар яратиб, йирик ансамбль ташкил этади. Брамантенинг муҳим асарларидан бири Римдаги авлиё Пётр соборининг лойиҳасидир. Меъмор бу бино қурилишига марказий қуббали бино кўриш принципини асос қилиб олди. Собор режаси асосига квадрат ва унинг ичида ҳамма томони тенг бўлган грек бути олинган. Пастки қатор

қурилмалар устига ўрнатилган гумбаз устунлар билан ўралган, унинг тепасида тўнкарилган қозонни эслатувчи катта (диаметри 43 м) гумбаз жойлашган. Браманте лойиҳаси тўлиқ амалга ошмади. У фақат гумбаз ости пилони ва соборнинг ташқи деворларини қуришга улгурди. У вафот этганидан сўнг собор курилиши билан қатор меъморлар шуғулландилар. Браменте палаццо курилиши санъатида ҳам муҳим роль ўйнади, пилястр, горизонтал тасма ва карнизларнинг ўзига хос яхлит ва соддалиги билан қурилган биноларига махобатлик ва улуғворлик бахш эта олди. Тасвирий санъат. Флоренция илк Уйғониш даври анъаналари юқори Уйғониш даври учун асос қилиб олинди ва ривожлантирилди. Тасвирий санъатда содир бўлган хусусиятлар ҳам меъморликдаги сингари улуғворликка, умумлашган образлар яратиш ҳамда махобатли бўлишига ҳаракат килишда намоён бўлди. Леонардо да Винчи (1452-1529). Леонардо да Винчи Винчи қишлоғи яқинида, нотариус оиласида дунёга келдн. Леонардо 17 ёшлик пайтида отаси Флоренцияга кўчиб ўтади. Шу ерда Леонардо Андреа Вероккио устахонасида тасвирий санъат борасидаги билиминн оширди. У ўз устози Вероккиога ёрдамлашиб, унинг «Исони чўқинтириш» (тах. 1476 й., Флоренция, Уффици галереяси) асарининг чап томонидаги фаришта расмини ишлайди ва устозидан ҳам мохирлигини кўрсатади . Юқори Уйғониш даври услубининг асосчиси ва типик вакили Леонардо да Винчи санъатнинг кўпгина турларида ўз кучини синаб кўрди, математика механиқа, физика соҳисида илғор фикрларни илгари сурди. Леонардо учун санъат ҳаётни билиш воситаси бўлди. Унинг реал воқелик асосида ишлаган суратлари кейинчалик илмий асарлари учун иллюстрация вазифасини ўтади. Ижодкор ҳарактерига хос бўлган бу хусусият у яратган рангтасвир асарининг ўзига хос томонларинн белгилайди. Унинг ҳар бир асари ҳаётни ўрганиш замирида юзага келган, ижодкорнинг қалб ҳарорати билан иситилган ва ҳаётга бўлган муносабатини ифодаловчи асарлардир. Рассомнинг «Гул

ушлаган Мадонна» (Бенуа Мадоннаси) деб номланган илк асарида шундай ҳислатлар мавжуд. Рассом композицияда ортиқча деталь ва лавҳалардан воз кечиб, тасвирланувчининг ҳарактеристикасини кучайтиришга, шаклларини умумлаштиришга интилган. Композицияда ёш она тиззасида ўтирган гўдакнинг она қўлидаги гулга талпинаётган пайти тасвирланган. Тепа томондан тушаётган ёруғлик тасвирнинг янада яққол кўринишига имконият яратган. Дарчадан кўринаётган осмон композиция мувозанатлигига хизмат қилиб, образни чексиз табиат билан ўзвий боғлаган. Асарда хеч қандай диний-мистик кайфият йўқ. Она ва бола боши атрофига ишланган тилла гардишни ҳисобга олмаганда, ҳаммаси оддий флоренцияликнинг уйидаги бахтни, она ва бола шодлигидаги гўзалликни куйловчи асар сифатида намоён бўлади Бу асар дунё сирларини билишга қизиқан, нур ва гўзалликка интилган инсонни севган рассомнинг Дунеқарашини намоён қилади. Рассом ҳар бир асар устида узоқ вақт ишлар, ишланадиган ҳар бир образ ва деталнинг ҳаётий бўлиши учун дастлаб уларни алохида натуранинг ўзидан ишлаб, ўрганиб, сўнг ком-позицияга кўчирар эди. Бу унга берилган буюртмаларнинг баъзан вақтида тугалланмаслигига сабаб бўлар, буюртмачи билан низолар келиб чиқар эди. «Сехргарлар таъзими», «Авлиё Иероним» каби асарларнинг яримтугал ҳолатда қолишига ҳам сабаб шудир. Леонардо Миланда яшаган кезлари 1482-1499 йилларда у ўзини олим, рассом, инженер сифатида намоён этиш имкониятига эришди. У ўз фаолиятини ҳайкалтарошлик билан бошлади. Милан ҳокими Лодовико Моро отаси учун ёдгорлик моделини ишлади. Лекин 1499 йили Миланнинг француз қўшинлари томонидан босиб олиниши бу ишни амалга ошириш имкониятини бермади. Меъмор сифатида ҳам Леонардо Миланда бир қатор сурат ва проектлар ишлади. «Ғордаги мадонна» (1483-1494), «Сирли оқшом» (1495- 1497) каби машҳур асарларини яратди. Миландаги «Сант Мария делла Грацие» монастри учун ишлаган машҳур «Сирли оқшом» деворий сурати Леонардо да Винчини новатор рассом даражасига кўтаради. У инжилдан

олинган анъанавий сюжетни эркин ва асосан, образларнинг ҳис-туйғу ва кечинмаларини ишонарли талқин этиши ҳисобига очади. Милан француз қўшинлари томонидан босиб олинган йили Леонардо Флоренцияга қайтиб келади. Бу ерда «Ангиари олдидаги жанг» деворий суратининг картонини яратади, шунингдек, ўзининг машҳур асари «Мона Лиза» (Жаконда) асарини ишлайди. «Мона Лиза» портрети (1503) жаҳон рангтасвирининг машҳур ёдгорлигидир (14-рангли расм). Бу портрет билан Европа санъатида чуқур психологик портрет санъати бошланади. Аслида хотиржам, ўз суҳбатдошига нисбатан самимий ва меҳр кўзи билан боқиб ўтирган флоренциялик аёл тасвирланган. Унинг ортида мураккаб табиат кўриниши акс эттирилган. Аёл шу табиатнинг ажралмас қисми ва у билан ўзвий боғланган. Сочлари, кийимларидаги букланиш ва жимжималар гўё табиат ритмини қайтараётгандек туюлади. Ана шулар фонида майин ва нозик қилиб ишланган аёл қиёфаси, нихоятда чиройли қўллари янада латофатли ва гўзал бўлиб туюлади. Бу латофат ва гўзаллик унинг нигоҳидаги самимийлик ва меҳрибонлик билан уйғунлашиб, идеал гўзал инсон қиёфасини гавдалантиради. Леонардо да Винчи умрининг охирида илмий кузатиш ва уларни системалаштириш устида иш олиб боради. Ранг-баранг тасвир ҳақида рисола ёзишга киришади. Бу рисола тугалланмаган бўлса ҳам, тўпланган ва сақланиб қолган қисмлари уни реалистик санъатнинг етук назариётчиси сифатида намоён қилган. Унинг чизиқ, ранг перспективаси, рангшунослик ҳақида ёзиб қолдирган фикрлари ҳанузгача ўз қийматини йўқотмаган. Рафаэль Санти (1483-1520). Уйғониш давринияг юксак гуманистик идеаллари шу даврнинг титанларидан бири Рафаэль Санти ижодида ўзининг тугал ва поэтик талқинини топди. Леонардонинг кичик замондоши Рафаэль санъатдаги ўзигача бўлган ютуқларни ўзлаштиргани ҳолда, гармоник камол топган гўзал инсон образини яратди, муътабар она образи орқали даврнинг юксак ғояларини ифодалади.

Оддий рассом Жованни Сантининг фарзанди Рафаэль тасвириёт асосларини дастлаб ўз отасидан, сўнгра маҳаллий урбиналик рассом Тимотео Вити устахонасида давом эттирди. 1500 йил Перуджино (Пьетро Вануччи) устахонасида ўз билимини оширди. Перуджино ижоди Рафаэлга сезиларли таъсир ўтказди. Унинг образларни фазода эркин ва табиий ҳолда жойлаштириш ва тасвирлашга интилиш, муҳит билан уйғунликда кўрсатиш каби фазилатлари Рафаэль ижодида сезиларли из қолдирди. Рафаэль ижоди жуда эрта бошланди. Ўн етти ёшида яратган илк асари«Конестабиле мадоннаси» (1500) рассомни ижодий камолотга эришган, аниқ. инсоний позицияга эга бўлган санъаткор сифатида намоён этди. Бу асарда қўлидаги китобга талпинаётган гўдакка меҳр кўзлари билан боқиб турган ёш она тасвирланган. Ортида сокин табиат, унинг қўйнида ўз юмуши билан банд одамлар кўринади. Ҳаммаёқда тинчлик ва осойишталик хукм суради. Рафаэль бу асарида образлар ҳаракатининг табиий бўлишига эришган ҳолда, ёш онага хос бўлган лирик кайфият ҳамда воқеликдан завқланиш ҳолатини усталик билан кўрсата олган. Чизиқ. пластикаси, нафис ранглар гармонияси эса шу холни янада чуқурлаштириб, унинг эмоционал томонини орттиришга хизмат қилади. Перуджияда 4 йилга яқин бўлганидан сўнг Рафаэль яна Урбинога қайтади ва бир оздан сўнг Флоренцияга келади. Бу ерда ўзининг машҳур бўлишига сабаб бўлган қатор мадонналар образини яратди ва тезда юқори Уйғониш даврининг етук ижодкорларидан бирига айланди. XVI аср бошларига келиб, Рим Италиянинг муҳим сиёсий ва маданий марказига айлана борди. Унинг мавқеини янада орттириш мақсадида Рим папалари етук санъаткорларни шаҳарга таклиф эта бошладилар. Шу даврда Микеланжело, Брамантелар қатори Рафаэль ҳам папалар диққатини ўзига тортди ва 1508 йили уларнинг таклифига биноан, Римга келди, шу пайтдан Рафаэль ижодининг энг гуллаган даври бошланди ва шу ерда у ўзининг энг етук асарларини яратди. Дастлаб унга Ватикандаги

папалар шахсий хоналарининг деворларини безаш топширилди. Рафаэль бу суратлар устида 1511 йилгача меҳнат қилиб, уни муваффақиятли бажарди. Ундан хурсанд бўлган папалар унга яна хоналарни безаш ва уларга деворий суратлар ишлашни давом эттиришни топширишди. Бу иш устида рассом 1517 йилгача ишлаб, ўз истеъдодини тўлиқ намоён қилди. У ажойиб декоратор, композиция устаси сифатида ўзини кўрсатди. Бу деворий суратлар мавзуси кўп холларда қадимги давр воқеалари, афсоналарга бағишланган. Бу мавзулар замирида эса давр кишиларига ибрат бўла оладиган воқеалар ётар эди. Бу суратлар папаларнинг мамлакатни сиёсий жиҳатдан бирлаштириш, озодлик ва мустаққиллик учун олиб борилган курашини кўрсатиши ҳамда йўқолиб бораётган черков обрўсини қайта тиклаши ва мустахкамлаши зарур эди. Уйғониш даврининг гуманистик ғоялари, уларнинг антик дунёга бўлган зўр эътиқодлари «Афина мактаби» деворий суратларида ўз ифодасини топди. Сурат шу давр кишиларининг ёрқин келажак хақидаги ўй ва тасаввурларини намоён қилади. Марказда идеалистик ва материалистик философиянинг оталари Платон ва Аристотель тасвирланган. Паст томонда, чапдаги зина олдида шогирдлари қуршовида Пифагор, ўнг томонда эса Эвклид ва тепароқда Рафаэль ўзини тасвирлайди. Ҳаммасининг хатти-ҳаракатида юксак кўтаринкилик ва яратувчилик кайфияти хукм суради. Рафаэль ишлаган деворий суратлар ичида «Илиодорнинг қувилиши» композицияси ҳам машҳурдир. Бу суратда ибодатхона бойликларини ўғирламоқчи бўлган суриялик ҳарбий қўмондонни ғойибдан пайдо бўлган отлиқ ва фаришталар жазолаб, хдйдаётган пайти тасвирланган. Бу сюжетнинг танланиши тасодифий эмас, албатта. Италияда оғир кунлар бошланган бир пайтда черков бойликларини қўлда қурол ушлаб химоя қилишга мажбур эди. Бу тасвир ҳам шу черков бойликларига кўз олайтирмасликка чақирувчи асар сифатида яратилган бўлиб, шунинг олдини олиш ва кимда-ким унга кўз олайтирса, қаттиқ жазоланишини эслатиб туришга мўлжалланган эди. Рафаэль деворий суратлар ишлашдан ташқари,

махобатли-декоратив расмлар устида ҳам ижод қилди, гиламлар учун картонлар ишлади. Булардан, айниқса, апостол Пётр тарихига ишланган суратлар машҳурдир. Рассом дастгоҳ ранг-тасвирида етук портретлар яратди. Булардан ташқари, Рафаэль Римда бўлган кезларида ўзининг энг машҳур асари «Сикст мадоннаси» (1515-1519) асарини яратди. Бу сурат авлиё Сикст черкови учун мўлжалланган эди. Асар учун афсонавий воқеа асос бўлган. Афсоналарга кўра, Биби Марям ўз фарзандини душманга топшириб, ердаги одамларни азоб-уқубатдан кутқариши мумкин бўлган. Рассом композициясида Биби Марямнинг ўз фарзандини душман қўлига топшириш учун кетаётган пайти тасвирланган. Гўё парда очилиб, бола кўтарган Биби Марямнинг оёқларини булутларга қўйиб, пастга тушиб келаётгани, пастрокда, унинг икки томонида авлиё Сикст ва авлиё Варвара, пастда хаёл суриб ўтирган фаришталар тасвирланган. Уларнинг нигоҳлари чексизликка қаратилган. Бу асарда рассом ўз манфаатини халқ манфаатидан устун қўядиган идеал инсон образини яратиб, ўз даври кишиларининг гуманистик идеалларини поэтик талқин эта олди. Асарнинг юксак маҳорат билан ишланиши, ранг гармониясидаги тугаллик унинг эмоционал кучини оширади. Рафаэль ижодининг сўнгги йиллари ранг-баранг. У рассомлик билан бирга, меъмор сифатида ҳам ижод қилди. У Браманте вафотидан кейин Авлиё Пётр соборини қуриш ишига раҳбарлик қилди, вилла ва черковлар учун картон ва чизмалар ишлади, қаламда суратлар чизди. Рафаэль 37 ёшида вафот этди. Унинг бошлаган ишларини шогирдлари давом эттирди. Лекин улар ўз асарларида устозлари ижодига хос бўлган чуқур ғоявий гуманистик мазмунни оча олмадилар. Микеланжело Буонаротти (1475-1564). Уйғониш даври кишиларининг идеал инсон тўғрисидаги тушунчалари юқори Уйғониш даврининг буюк ижодкори Микеланжело ижодида ўзининг тўлиқ ва атрофлича ифодасини топди. Бу санъаткор қаҳрамонлари инсондаги бутун ижобий ҳислатларни фазилатига сингдириб юборган кишилардир. У

санъатнинг кўп турларида, жумладан, ҳайкалтарошлик, меьморлик, рассомликда ижод қилди. Лекин у қайси санъат турида ижод этмасин, шаклий жиҳатдан тугал, ғоявий жиҳатдан чуқур, бадиий жиҳатдан гўзал асарлар ярата олди. Микеланжело 70 йиллик ижодий фаолияти давомида санъат майдонида давр руҳи билан ҳамнафас асарлар яратди. Шу боисдан ҳам у асарларида даврнинг юксак идеаллари билан бир қаторда, бу идеалларнинг инқирозга юз тута бошлаганини ҳам жуда нозик ҳис этган ҳолда кўрсата олди. Уйғониш даври тушкунлигини биринчи бўлиб, ачиниш ва изтироб билан эьтироф этди. Микеланжело 1475 йили 6 мартда, Флоренция яқинидаги Капрезе шаҳарчасида дунёга келди. Унинг ёшлиги Флоренцияда ўтди. Отасининг қаршилигига қарамай, ўзини санъатга бағишлашга қарор қилди. 13 ёшида у флоренциялик Доменико Гирлаядийо устахонасига ўқишга кирди. Унинг қобилияти ва юксак истеьдоди Флоренция ҳокими Лоренцо Медичини ўзига тортди. Уни медичилар саройи қошидаги бадиий мактабга талабаликка олишди. Бу ерда Микеланжело Донателло шогирдларидан бири қўлида икки йил ўз билим ва маҳоратини оширди. Саройда ёш рассом антик дунё санъати намуналари билан танишди, улардан кўчирмалар ишлади. Проторенессанс ва илк Уйғониш даври санъаткорлари билан, айниқса, қаҳрамонлик ва тантанаворлик руҳи билан суғорилган Жотто ва Мазаччо деворий суратлари билан, Якопо делла Кверчи ҳайкаллари билан қизиқди, уларни ўрганди. Саройда бўлиб турадиган машҳур шоир, рассом, ҳайкалтарошлар, философ ва меъморлар йиғинларидан воқиф бўлган ёш санъаткор дунёқараши ривожланди. «Зина олдидаги мадонна» (1492), «Кентаврлар жангги» (1494) санъаткорнинг мармардан ишланган дастлабки мустақил асарларидир. 90- йилларнинг бошларида яратилган бу бўртма тасвир (рельеф) ўзининг юксак маҳорат билан ишланганлиги, тасвирланган образнинг тўлақонлиги, санъаткор танлаган бадиий шаклларнинг ранг-баранглиги, ифодалилиги

ва композициясининг динамикаси билан кишида катта таассурот қолдиради. Бу асарларда санъаткор ижодига антик санъатнинг таъсири кучли бўлганлиги сезилади. Бу таъсир, айниқса, унинг Италия шаҳарлари (Болонья, Рим) бўйлаб қилган саёҳати даврида яратган «Вакх ҳайкали» (1498) да ҳам сезилади. Римда яратилган «Пьета» («Исога аза тутиш», 1498-1501) ҳайкали Микеланжелога ҳақиқий шуҳрат келтирди. Исога мотам тутиш мавзусига бағишланган бу фожиали драматик композицияни санъаткор чуқур психологик режада ҳал этиб, уни ҳақиқий инсоннинг ҳис-туйғу ва кечинмалари билан тўлдирди. Онанинг чексиз изтироб ва қайғусини унинг қуйи эгилган боши, чап қўлининг ихтиёрсиз ҳаракати ҳамда хомуш ва мунгли термулшии орқали очишга муяссар бўлган. Микеланжело Исонинг онасини ёш қилиб тасвирлайди. Бу билан рассом фожиали мавзуни оптимистик руҳда тасвирлашга, қиёфага руҳий поклик ва гўзаллик киритишга, гуманистнк идеалларнинг ғалаба килишига ишонч py ҳи билан қарашга ҳаракат қилганлиги кўринади. Микеланжело 1501 йили Флоренцияга қайтади. Шу ерда шаҳар ҳокимиятининг буюртмаси билан яхлит мармардан ўзининг машҳур «Довуд» ҳайкали устида иш бошлайди ва ниҳоят, 1504 йили бу ҳайкал Флоренциянинг бош майдонига ўрнатилади. Замондошлари бу ҳайкални юқори баҳоладилар ва уни Флоренция республикасининг ҳимоячиси, эркинлик ва озодлик рамзи сифатида қабул қилдилap. Ҳақиқатда ҳам, афсонавий қаҳрамон буюк санъаткор учун давр идеалини ифодалашга жуда қўл келди. Бу образга ўз вақтида Донателло, Вероккио мурожаат қилишган эди. Лекин Микеланжело ўз қаҳрамонининг ғалабадан кейинги пайтини эмас, балки жангга тайёр турган пайтдаги ҳолатини тасвирлаш орқали унинг гуманистик ҳарактерини янада кучайтирди. Санъаткор санъат тарихида биринчи бўлиб, бутун кучи билан душман ҳамласига қақшаткич зарба беришга тайёр турган жасоратли, қудратли инсон образини яратиш орқали ўз бахт-саодати учун кураша оладиган, ўз куч ва имкониятларини тўғри баҳолай оладиган инсон қиёфасини яратишга муяссар бўлди.

Микеланжело ўзини ҳайкалтарош деб хисоблар эди. Лекин рангтасвир санъатида ҳам у ўз замондошларидан ўзиб кетди ва унинг ҳақиқий нодир намуналарини яратиб қолдирди. Бу санъатда ҳам рассомнинг бош қаҳрамони инсондир. Унинг жисмоний қудрати, ақлий баркамоллиги ва маънавий гўзаллиги санъаткор ижодининг бош йўналишини белгилайди. Бу ғояни ифодалашда эса саньаткор ўзига хос маҳобатли бадиий тилдан жуда ўринли фойдаланади. 1503-1504 йилларда яратган ягона дастгоҳ асари бўлган «Муқаддас оила» (Донни мадоннаси) композициясида ишлатилган яхлит шакллар, образларнинг ҳайкалтарош асари сингари ҳажмли талқин этилиши унинг мазмунини янада чуқурлашиши ва таъсирчанлигининг ор-тишида катта аҳамиятга эга бўлди. Биби Марям, Юсуф ва Исо образлари улуғ сиймолар даражасига кўтарилган (108-расм). Микеланжело Флоренцияда бўлган кезларида у «Кашинадаги жанг» маҳобатли рангтасвир устида ҳам иш олиб борди, унинг картонини ишлади. Лекин 1505 йили папа Юлий II таклифига биноан, Римга кўчиб кетади ва бу иш охирига етказилмай қолади. Римда Микеланжело Юлий II буюртмасига биноан, унинг мақбараси лойиҳаси устида иш бошлаб юборади. Хайбатли мавзолей лойиҳисини тугатиб, уни қирққа яқин ҳайкал ва бўртма тасвирлар билан безатмокчи бўлади. Ўз режаларини амалга ошириш ва зарур материалларни топиш билан банд бўлиб юрган кезларида Юлий II мақбара қурдириш фикридан қайтади. Буни билган Микеланжело аччиқланиб, Флоренцияга қайтиб кетади. Юлий II бир неча бор ундан Римга қайтишни илтимос қилади, лекин Микеланжело унга рад жавобини беради. Фақат Флоренция ҳукумати Рим билан алоқасини бузмаслик мақсадида Микеланжелони Римга қайтиб боришга кўндиради. 1508 йили Юлий II Микеланжелога Ватикандаги Сикст капелласининг шифти ва деворларини суратлар билан безаб беришни таклиф қилади. Микеланжело бу таклифни истар-истамас қабул қилади. Бу буюртма устида санъаткор тўрт йил тинимсиз меҳнат қилади (1508-1512). Дастлаб шу юзаларга мос тушадиган композициялар устида фикр юритади, деворий сурат технологияси билан

танишади, «аль-фреско»нинг мураккаб техникасини ўрганади, жуда катта ҳажмда қалам-суратлар ҳамда картонлар ишлайди. Шундан сўнг девор ва шифт юзаларига расм чизишга киришади. Ўз қўли билан 600 кв м га яқин юзани суратлар билан безаб чиқади. Турли мураккаб ҳолатда турган одамлар гавдаси тасвири шу юзага ишланган суратлар композициясини ташкил этди. Микеланжело сурат композициясини хонанинг ички ҳарактер, дарча, эшик ҳамда хонадаги бошқа меъморлик деталлари ва ҳажмларини хисобга олган ҳолда тузади. Хонанинг асосий деворларига дунёнинг яратилиши, одамнинг пайдо бўлишини тасвирловчи воқеалар ишланган. Шифтга ишланган суратларнинг мазмуни эшик томонидан бошланиб, меҳроб томон ривожланиб боради. Унда инсоннинг маънавий баркамолликка эришиш босқичлари ифодаланди. Капелладаги суратларнинг умумий ғояси динни тарғиб этиш эмас, балки инсон куч-қудратини, ақл-заковатини улуғлаш, унинг жисмоний гўзаллигини куйлашга қаратилган. Ҳаёт тантанасини улуғловчи бу асарда мунгли оҳаглар ҳам сезилади, айрим образларда изтироб чекиш, дунёга ишончсизлик билан қараш, пессимистик кайфиятлар намоён бўла бошлайди. Бу, албатта, шу давр Италия ҳаётида содир бўлаётган ўзгаришлар, энг аввало, гуманистик идеалларнинг инқирози билан боғлиқдир. Бу хусусият, айниқса, Италияга чет эл босқинчиларининг кириб келиши билан янада яққол намоён бўла бошлайди. Унинг 1513-1516 йилларда ишлаган «Занжирбанд қул», «Ўлаётган қул», «Иброҳим» ҳайкалларида шу пессимистик кайфият сезилади. Бу ҳайкаллар Юлий II вафотидан сўнг унинг ворислари томонидан берилган буюртма эди. Папа мақбарасига қўйиш учун мўлжалланган бу ҳайкалларда Уйғониш даври идеалларининг барбод бўлаётганлиги, инсон курашда ўзини ожиз сеза бошлаётгани ишонарли талқин этилади ва бу ғоя Микеланжело асарларининг асосий мазмунини ташкил этади. Микеланжелонинг йирик меъморлик асарларидан бири Флоренциядаги Сан Лоренцо черковига қўшимча қилиб қурилган медичилар капелласи, унга ишланган қабр тоши ва ҳайкаллардир. Капелланинг унча

катта бўлмаган, квадрат шаклидаги хонасининг оқ деворлари тўқ кул ранг мармардан ишланган пилястрлар билан ажратилган. Урбинский ва Жулиано Немурскийларнинг сағаналари жойлашган. Уларнинг ҳайкаллари эса шу сағаналарнинг тепа қисмига ишланган токчаларга куйилган. Бу токчалар олдида чикяб турган саркофагларнинг (кдимги тош тобут) тепа томонларига забардаст ялангоч эркак ва аёл ҳайкаллари, тонг, кеч, кун ва тун аллегорияси ишланган. Улар саркофагнинг ярим айлана шаклидаги тепа кисмига жойлаштирилган бўлиб, гўё шу қияликдан сурилиб, пастга тушиб кетаётганга ухшайди. Ҳайкалтарош композицияни шундай ечиш орқали безовталик, нотинчлик кайфиятини кўрсатади . Вақтнинг беомон ва ўткинчи эканлигини ва инсон ҳаётининг абадий эмаслигини таъкидлайди. 1534 йили Микеланжело бутунлай Римга кўчиб келади. Папа Павел III буюртмаси сикст капелласининг меҳроб деворига «Киёмат қойим» (1534-1514) мавзусида расм ишлайди. Композиция марказида Исонинг ўз гунохкор бандаларини сўроқ қилаётган пайти тасвирланган. Микеланжелонинг Римда ишлаган ҳайкалтарошлик асарлари санокли. Уларда ҳайкалтарошнинг бирмунча мунгли кайфияти ўз ифодасини топган. Ижодкорнинг меъморлик истеъдоди Римда бирмунча ривожланди. Бу ерда у авлиё Пётр соборини қуришда, шаҳар ансамблларининг реконструкциясида кдтнашди. Микеланжело ижоди ўз даврида ва ўзидан кейинги давр санъаткорларига кучли таъсир қилди. Венецияда юкори уйғониш даври санъати XV аср ўрталарида Венеция юқори Уйғониш даврига қадам қўйди. Константинополнинг турклар томонидан босиб олиниши. Италия шаҳарларида аввалги савдо-сотиқ ишларининг камайишига олиб келди. Лекин ўз қўлида жуда кўп бойлик тўплаб олишга улгурган Венеция аристократияси узоқ вақт ўз мустакиллигини сақлаб қола олиш имкониятига муяссар бўлди. Санъат ва маданиятда юқори Уйғониш даври тамойиллари ўз ифодасини топди. Бу ерда етук меъмор, ҳайкалтарош, рассомлар ижод қилиб,

Италия обрусини дунёга таратди. Меъмор Якопо Сансовино (1486-1570) томонидан Венецияда олиб борилган реконструкция ишлари шаҳар қиёфасини ўзгартириб юборди ва сув каналлари билан ўзвий боғлади. Ниҳоятда жимжимадор ва нафис авлиё Марк (Сан Марко) кутубхонаси эса ўзига яқин бўлган майдонни ягона ансамблга бирлаштирди. +ўнғироқхона, черков бинолари шаҳарга қайтарилмас қиёфа бахш этди. Лекин Уйғониш даврида Венеция, айниқса, рангтасвир борасида юксакликка эришди, ўзининг бой ва рангдор колорити билан машҳур бўлди. Ана шу санъатнинг шаклланиши ва ривожланишида Белинилар оиласи муҳим ўринни эгаллади. Бу оиланинг каттаси Якопо Беллини (1400-1470) томонидан бошланган йўналиш воқеликни тасвирлашда перспектива имкониятларидан фойдаланиш, одам қоматини ишлашда анатомик аниқликка эътибор бериш унинг икки ўғли Жентиле ва Жованни ижодида давом эттирилди. Айниқса, унинг кичик ўғли Жованни Беллини (1430-1516) ижодида Венеция санъатида Уйғониш даври анъаналарн ўзининг тугалланган кўринишига эришди. Жованни Беллини мойбўёқ. техникасидан фойдаланиб, ранглар жарангдорлигига эришди. XVI аср венециялик рассомларнинг колорит соҳисидаги катта ютукларига асос яратди. У ўз асарлари билан юқори Уйғониш даври санъатининг шаклланишига катта таъсир қилди ва бу шаклланишда унинг шогирдлари Жоржоне ва Тициан муҳим ўринни эгаллади. Инсон жисмоний гўзаллигига мафтун бўлиш, унинг тасвирини ишлашга интилиш венециялик рассомлар ижодида алохдда ўрин тутади. Гуманистик принципларга содиқ бўлиш, инсон иродаси ва имкониятларига ишониш етук рассомлар ижодининг асосини ташкил этди. Венеция рангтасвиридаги ана шу хусусиятлар дастлаб Жоржоне деб ном олган Жоржо Барбарелли Кастель-франко (1476-1510) ижодида кўрина бошлади. Унинг « Юдиф» (1502), «Ухлаётган Венера» (1508- 1510) каби машҳур асарлари воқеликни поэтик талқин этиш, чуқур лирик ҳис-туйғунинг мўллиги билан ҳарактерланади. Рассом ўз қахрамонларини кўп ҳолда табиат қўйнида

тасвирлайдики, сокин, осойишта табиат кўриниши унинг асарларига поэтик руҳ киритиб, таъсирчанлигини оширади. Жоржоне ўз устози Беллинининг мойбўёқда расм ишлаш техникасини янада бойитди, ҳажм, нур, ҳаво ва ранглардаги жозибани мойбўёқда зўр маҳорат билан ифодалади. Жумладан, «Ухлаётган Венера» асарида бадан ҳарорати ранглар жозибаси ва товланиши орқали ишонарли талқин этилган (15-ранглн расм). Жоржоне ижоди гуллаган бир даврда ҳаётдан кўз юмди ҳатто, у ўзининг «Ухлаётган Венера» асарини тугатишга ҳам улгурмади. .Унинг манзара қисмини, шунингдек, бир қатор буюртмаларни унинг шогирди Тициан Вечелло (1487-90-1576) давом эттирди ва тугатди. Тициан ўз устози бошлаган ишни давом эттириб, унинг юксак мутаҳисислик маҳорати, рангнинг эмоционал томонидан тўлиқ фойдаланишга интилишини чуқур гуманистик ғоялар билан тўлдириб, Венеция юқори Уйғониш даври санъатининг етук намуналарини яратди. Тицианнинг илк асарларида воқеликни хотиржамлик билан идрок этишда, танлаган типларининг кўриниши ҳамда мавзусида Жоржоненинг таъсири сезилади. Лекин Тициан образлари ўзининг тўлақонлилиги, хушчакчаклиги ва хиссиётлилиги билан фарқланиб ҳам туради. У ўз асарларида кўпинча қарама-қарши ҳарактерларни, уларнинг ички ҳолати ва кечинмаларини тасвирлайди. Буни « Ердаги ва хаёлий мухаббат » (1514), «Кесари динори » (1516) каби асарларида кўриш мумкин. Тициан ижодининг гуллаган даврида меҳроб учун бир қатор суратлар ишлади, портретлар чизди. Уларда воқеликни тўлақонли ва атрофлича тасвирлашга интилиш сезилади. Тасвирланаётган ҳар бир аниқ, тугал ҳарактерни кўрсатишга интилиш унинг асарларига ҳаётийлик киритади. 1530-1540 йилларга келиб, рассом асарларидаги хаяжонли ва динамик композиция урнини хотиржамлик, мувозанатли композициялар эгаллай бошлади. Рассомнинг диний ва мифологик мавзуларда ишлаган расмларида ҳам бевосита шаҳар ҳаёти лавҳалари, конкрет типлар тасвири киритилган.

Тициан бутун ижоди давомида портрет жанрида ижод қилди. У ўз қаҳрамонларининг ҳарактерини очишда тасвирланувчининг хатти- ҳаракати, ўзини тутиши, мимик ҳолатига эътибор беради. «+ўлқопли йигит портрети » (1520) да қисилган лаб, чақнаб турган кўз, оқ ва қора рангдаги кийимлар конкрет ҳарактерни чуқурлаштириб, аниқ мақсадга интилувчи, ўз имконият ва қадрини билган ишбилармон, зийрак инсон қиёфасини гавдалантиради. « Ипполито Риминальди портрети » (1540йил охири) да эса тасвирланувчи образнинг қарашида, оқарган юзида унинг ички хиссиёти - иккиланиш ва ҳайрон бўлиш кайфияти очилади (109-110-расмлар). Тицианнинг «Папа Павел III ўз жиянлари билан» (1545- 1546), «Карл V нинг отда ўтирган пайтидаги портрети» (1548) асарлари ҳам ўзининг реалистик ҳарактери билан қимматлидир. XVI аср ўрталаридан бошлаб, Венеция республикасида инқирознинг бошланиши, феодал-католик реакциянинг кучайиши рассом асарларига ҳам таъсир қила бошлайди. Тициан эндиликда одамларнинг азоб чекаётган, қийналаётган пайтларини тасвирлаётган асарлар («Авлиё Лаврентийни қийнаш», «Тиканли чамбар», « Авлиё Себастьян » ва ҳ . к.) ярата бошлади. Рассом ижодий услубида ҳам ўзгаришлар содир бўлиб, ранглардаги ёрқинлик ва жилвадорлик ўрнини оғир, мунгли, қорамтир ранглар эгаллади. Лекин рассом ўз асарларида гуманистик идеаллардан қайтмади. У инсоннинг имконияти, ақл-заковати, қудратига ишонади, умрининг охиригача шулар ҳакида асарлар яратди. XVI асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, Италия санъати ва маданиятидаги инқироз кучайган даврларда, Венециянинг кўпгина рассомлари ўз ижодларида Уйғониш даври гуманистик тамойилларига содиқ қолдилар. Ҳаётни тўлақонли ва атрофлича тасвирлашга интилиш улар ижодининг асосини ташкил этди. Веронезе номи билан машҳур бўлган Паоло Кальяри (1528- 1588). Тинторетто номи билан машҳур бўлган Якопо Робустилар (1518-1594) шу давр рассомлари ичида алоҳида ўринни эгаллайди. Улар Венеция мактаби анъаналарини ривожлантирган ҳолда, уни мазмунан бойитдилар.

XVI аср ўрталарида мамлакатнинг иктисодий ва сиёсий жиҳатдан заифлашиши сўнгги Уйғониш даври меъморлигида ҳам ўз ифодасини топди. Йирик меъморлик композициялари урнини даврнинг феодал реставрациясининг жонланиши билан боғлиқ бўлган шахсий буюртмалар кенгроқ эгаллади. Вилла палаццо курилиши соҳисида кўзга кўринарли ишлар қилинди. Боғ-парк меъморлиги услуби шаклланди. Паст- баландликка эга бўлган майдонда боғ яратиш Италия парк санъатининг муҳим шартларидан ҳисобланади. Бу паст-баландликлар бир-бири билан мураккаб зиналар орқали боғланади. Тепалик ва уларнинг ёнбағирлари эса турли декоратив қурилмалар, ғор, сув каскадлари, фонтан, лоджия ҳайкаллари ҳамда манзарали ўсимликлар билан безатилади. Паркнинг асосий йўли дарвоза томонга йуналган. +олган йўл ва зиналар ҳам шу томонга йўналтирилган бўлиб.парк композициясининг тугал бўлишини таъминлаган. Бу даврда меъморликнинг назарий масалаларига эътибор бериш, яратилган ва яратилаётган биноларни илмий асослашга интилиш бошланди, бир қатор илмий асарлар яратилди. XVI аср ўрталаридан бошлаб, Италия шаҳарларида пайдо бўла бошлаган махсус ўқув юртлари, академияларнинг пайдо бўлиши ва уларда меъморликка оид таълимларнинг ўтилиши муҳим воқеа бўлди. Буларнинг ҳаммаси кейинги Европа меъморлиги тараққиётида ўзининг таъсирини кўрсатди. Жакомо Бароцци да Виньола (1507-1573). Бу даврдаги меъморлик биноларида бир томондан, қадимги антика, айниқса, Рим меъморлиги таъсири сезилса, иккинчи томондан, биноларнинг безагига ортиқча эътибор берила бошланганлиги кўзга ташланади. Меъморликдаги биринчи кўриниш йирик Рим меъмори ва назариётчиси Виньола ижодида намоён бўлди. Виньола антика даври меъморлиги назариётчиси Витрувий асарларини ўрганиб, ўз даври қурилишларини тартибга солиш ва уни илмий асосда яратишга ҳаракат қилди. Унинг «Беш меъморлик ордерлар қоидаси» (1562) рисоласи даврнинг муҳим қўлланмаси

сифатида кенг ёйилади. Виньоланинг илк ижоди Балоньяда бошланди. Шу ерда ва Римда бир қатор бинолар қурди. Папа Юлий III вилласи, ёзги уйи (казино), овал режасидаги гумбазли оратория (хор айтиш учун мўлжалланган бино) ҳамда кўпгина фонтанлар унинг ижодига мансубдир. Унинг энг катта асарларидан бири, кардинал Фарнезе учун қурилган бешқиррали, ўртасида айлана шаклидаги ховлиси бўлган Капрарола қасридир. Виньоланинг черков меъморлиги соҳисида яратган бинолари ичида Исо черкови (Иль Жезу) машҳурдир. Бу бино кейинги черков курилиши учун асос бўлди. Бу бинода Виньола асосий нефга эътибор бериб, унинг ён томонларида унча чуқур бўлмаган капеллалар ҳамда неф ва трансепти кесишган тепада гумбаз ишлайди. Андреа Палладио (1518-1580) ҳам сўнгги Уйғониш даврининг йирик меъмори ва назариётчисидир. Унинг 1570 йилда нашр этилган «Меъморлик тўғрисида тўрт рисола» китобида антик меъморлик ва ордерлар системаси хақида тўхталиб, уларни ўзгартириб бўлмайди, деб ҳисоблайди. У ўз идеалини антика меъморлигида кўрди ва шу идеални ўз ижодида қайтаришга ҳаракат қилди. Меъмор бино учун яхлит, классик нормадаги шакллардан, катъий симметриядан фойдалангани ҳолда, улардан декоратив эффект топади. У феодал саройларини шаҳар уйларига айлантиради. Унинг қурган бинолари шаҳар ансамблининг ажралмас элементига, кўчаларнинг ажралмас қисмига айланади. Палладионинг Виченци яқинидаги Ротонда вилласи ҳамда Венециядаги Сан Жоржо Маржоре черкови ҳарактерли бўлиб, маркази қуббали квадрат режадаги бу бино юқори цокол устига қурилган ва тўрт томонида кенг айвонлар мавжуд. Бинонинг улуғвор ва сипо кўриниши табиат билан гармоник уйғунлашган. Палладио қурган биноларнинг улуғвор кўриниши, нисбатларининг гўзаллиги, ишлатилган шаклларнинг ифодалилиги кейинги Европа санъатида, айниқса, Англия ва Россия меъморлигида классицизм тамойилларининг шаклланишида муҳим роль ўйнади (111-расм).

Герман империяси қўшинлари томонидан Римнинг таланиши (1527), Флоренция республикасининг йиқилиши ва мамлакатнинг ягона давлат бўлиб бирлашиши мумкинлигига бўлган ишончнинг йўқолиши Италия иқтисодий ва маданий инқирозининг бошланишига сабаб бўлди. Гуманистик идеаллар барбод бўлди ва сўна бошлади. Уйғониш даврининг дунёвий, ҳаётбахш санъати ва маданияти ўрнини мистик ғояларни илгари сурувчи, ташқи жиҳатдан ялтироқ, лекин ҳаётдан, унинг муаммоларидан узоқ бўлган санъатнинг кенг ёйилишига олиб келди. Санъат тарихида маньеризм деб ном олган бу бадинй оқим ўзида Уйғониш даври гуманистик ғояларининг барбод бўлганлигидан далолат берибгина қолмай, балки санъаткорларнинг бадиий маҳорат жихдтдан ҳам орқага кета бошлаганлигини кўрсатади . Бу хол, Айниқса, рангтасвир санъатида яққол сезилади. Рассомлар юқори Уйғониш даври санъаткорларининг боқийликни бутун борлиги билан тўлақонли ва реал тасвирлаш услубидан қайтиб, ўз асарида одам қомати, нисбатларини бузиб кўрсата бошлайдилар, анатомик Аниқликка эътиборсизлик билан қарайдилар. Рассомлар баъзан ўз асарларининг эмоционал томони, чизиқ ва ранг гўзаллигига эътибор берган ҳолда, унинг ечими, асл мохиятини унутиб қўйдилар. Маньеризм оқимига хос бўлган бу хусусият дастлаб XVI асрнинг 10-йиллари сўнггида Флоренцияда (масалан, Якопо Понтормо ижодида), 20-30-йилларда Римда (масалан, Жулио Романо ижодида сезила бошлаган бўлса, 40-50- йилларга келиб, у ўзининг классик кўринишига эришади. Бу ривожланишда Италиянинг шимолидаги кичик шаҳарлар, айниқса, Парма етакчилик қилди. Франческо Маццола (1503-1540). Пармиджанино деб ном олган пармалик рассом Маццола ижодида маньеризм оқимига хос бўлган хусусиятлар тўлиқ ифодасини топди. У ўзининг илк асарларидаёк. (масалан, «+аварииқ кўзгу олдидаги автопортрет» (1527 й.), «Атиргулли мадонна» (1527 й.) да шу фазилатлар кўрина бошлади, рассом дастлаб томошабинни ўзининг ишлаш услуби ва тасвирланаётган воқеликнинг ҳайратда

қолдирадиган даражада бўлишига интилади. Ишлаган мадонналарини кўп холларда кичик бошли, узун бўйинли, найнов, ғайри табиий хатти-ҳаракатда тасвирлайди, асар учун ёрқин, сержилва колорит танлайди. Пармиджанино ижодидаги бу хусусиятлар маньеризм оқимининг ривожланиши ва ёйилишида катта таъсир қилди. Жоржо Вазари (1511-1574). Махобатли-декоратив рангтасвирдаги маньеризмнинг типик вакили Вазари хисобланади. Унинг асарлари ўзининг образ ва деталларининг ҳаддан ортиқ кўплиги, композицияларининг бирмунча бўш ишланганлиги билан ҳарактерланади. Лекин Вазари санъат тарихида ўзининг «Энг машҳур рассом, ҳайкалтарош ва меъморлар ҳаёти тўғрисида» деган китоби билан шухрат қозонган. Бенвенуто Челлини (1500-1571). Флоренция маньеризмнинг йирик вакили, заргар ва ҳайкалтарош Челлини ҳисобланади. У Флоренция, Рим, Мантуяда яшаб ижод этган. Бир неча бор Францияга борган ва бу билан француз санъатига ҳам ўз таъсирини ўтказган (112-расм).

Адабиётлар 1. Илёс Акбаров. Мусика лугати. Г.Гулом нашриёти. Т.: 1997 й. 2. Р.т.Акбаров. Мусика сехрлари. Т.: 2000 й. 3. Фитрат. «Узбек классик мусикаси ва уни тарихи». Т.; Фан. 1993 й. 4. А. Одилов. «Узбек халк чолгуларида ижрочилик тарихи». Т.; «Укитувчи». 1995й 5. Х.Хамидов. « Узбек анъанавий кушикчилик маданияти 6. тарихи». Т.; «Укитувчи». 1996 йи. 7. А. Левиев «Узбек миллий чолгучилик тарихи». Т.; «Укитувчи». 2005 й.

Похожие

ХIХ аср санъати

XVII аср санъати

XVIII аср санъати

XIX Асрнинг I-ярмида рус санъати

XIX асрнинг i ярмида рус санъати