Ўзбекистон санъати тарихини ўрганишнинг илмий-ашёвий материаллари - Искусство - Рефераты

Ўзбекистон санъати тарихини ўрганишнинг илмий-ашёвий материаллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Ўзбекистон санъати тарихини ўрганишнинг илмий-ашёвий материаллари Режа: 1 . Ўзбекистон санъати ва меъморчилигини ўрганишнинг асосий илмий манбалари 2. Ўзбекистон санъати ва меъморчилиги тарихини ўрганишнинг ашёвий материаллари 3. Мустақил ўзбекистон меъморчилиги

1. Ўзбекистон санъати ва меъморчилигини ўрганишнинг асосий илмий манбалари Маълумки, Ўрта Осиё ер юзининг жуда қадимдан санъати, маданияти ривожланган минтақаларидан бири бўлган. Чунки, бу минтақада одам зотининг илк аждодлари яшаганига 1 минллион йил бўлганлиги ҳақида археологлар исботий материаллар топишган. Кўплаб илмий-бадиий манбаларда ҳам Ўрта Осиёда жуда қадимдан ибтидоий одамлар яшагани, уларни санъати, маданияти равнақ топганлиги ҳақида маълумотлар берилади. Илмий манбалар Ўрта Осиёда ёзув пайдо бўлганлигига 3-4 минг йиллар бўлганлигини ҳам исботлаб беради. Тарихий маълумотлар ва манбаларга кўра Ўрта Осиёликларнинг буюк асари «Авесто»ни ёзилганига 2700 йил бўлиб, у Хоразм тилида, орий ёзувида бунёд этилган. Тарих шоҳидким, «Авесто» асарини ёзилиши қадимги Хоразмда ёзув пайдо бўлганлигини тўла асослаб беради. Шундан кўриниб турибдики, Хоразмда ёзув «Авесто» ёзилмасдан аввал ҳам мавжуд бўлган. Бу ёзув орий – оромий ёзуви, - деб юритилган. Лекин бу ёзувда битилган кўплаб манбалар бизгача етиб келмаган. Тарих шоҳидким, Ўрта Осиёга босқинчилик сиёсати билан кириб келган Македонскийдан тортиб, араб лашкарбошиси Қутайба, мўғул хони Чингизлар Ўрта Осиё халқи яратган барча манадий бойликлар билан бирга илмий манбаларни ёқиб, кулини кўкка совурганлар. Шунга қарамай ўлкамиз ва халқимизнинг ўтмиш тарихи ҳақидаги маълумотлар қадимги Юнон, Хитой, Эрон, Мўғул, Араб, Ҳинд, ҳатто Европанинг кўплаб қўлёзма манбаларида сақланиб қолган. Шунингдек, ўлкамизнинг кўплаб қадимий манзилгоҳларида қоя тошларга ўйиб, табиий ранглар билан ёзилган қадимий битиклар ва тасвир-расмлар бизга жуда қадимги авлод ва аждодларимиз ҳақида илмий-асосли маълумотлар беради. Уларни барчаси Ўрта Осиё ва бизнинг қадимий

аждодларимизнинг санъати, маданияти ҳақида анчагина кенг тасаввурлар бера олади. VIII-XI асрларда яшаб ижод қилган Муҳаммад ал-Фарғоний (750-865), Мусо ал-Хоразмий (780-850), Абу Носир Фаробий (873-950), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али Ибн Сино (980-1037), Улуғбек (1394-1449) каби фан алломаларимиз томонидан ёзилган бир қатор илмий асарлар бизнинг қадимий санъат ва маданиятимизни, меъморчилигимизни ўрганишга имкон беради. Шунингдек, Ўзбекистон ҳудудларини археологик жиҳатдан тадқиқ этган ўзбек ва европа олимлари ўзбек халқининг қадимий санъати, маданияти ва меъморчилиги тарихи бўйича кўплаб илмий манбаларни очиб берадилар. Маълумки, Ўрта Осиё санъати, маданияти ва меъморчилиги тарихини илмий асосда ўрганиш XIX асрнинг II-ярмидан бошланади. Бунда кўплаб Европа археологлари, тарихчилари ва санъатшунослари қатнашадилар. В.Бертолд, В.Жуковский, Н.Всесповский, А.Кун, В.Вяткин, И.Пославский, Н.Остроумовлар ва энг биринчи маҳаллий археологлардан А.Асқаров, М.Мирмуҳамедовлар Ўзбекистонда дастлабки археологик тадқиқотлар ўтказадилар ва қатор илмий хулосалар берадилар. Сўнгги йилларда Ўзбекистонда ўзбек халқининг қадимий тарихи, санъати, маданиятини ўрганиш бўйича С.Толстов, М.Массон, А.Окладников, М.Герасимов, А.Якубоаский, Я.Ғуломов, А.Бернштам, Б.Латинин, В.Шишкин, Г.Пугаченкова, Л.Релпен каби кўплаб машҳур археолог, тарихчи, санъатшуносларнинг хизматлари катта бўлди. Сўнгги йилларда ўзбек археолог олимлардан А.Асқаров, У,Исломов, А.Мухаммаджонов, Р.Сулаймонов, Н.Неъматов, И.Ахроров, Х.Олтмишбоев, О.Бердиев, М.Косимов, Т.Мирсоатов, М.Жўрақулов, Б.Матбобоев, А.Анорбоев, Т.Ширинов кабилар ўзбек санъати, маданияти ва тарихини ўрганишда янгидан-янги илмий манбаларни бунёд этмоқдалар. Хулоса қилиш мумкинки, ўзбек халқининг кўхна тарихи, унинг қадимий санъати, маданияти ва меъморчилиги тарихини ўрганиш учун бизга

мозийдан мерос бўлиб қолган «Овесто» асаридан бошлаб, жуда кўплаб илмий-ёзма манбалар мавжуд. Бу манбалар мустақиллигимиз шарофати билан объектив ҳаққоний, тўғри ўрганишга имкон яралди. Шунингдек, бу илмий манбалар янги тадқиқотлар асосида тўлдирилиб, кенгайтирилиб борилмоқда. Буларнинг барчаси ўзбек халқи тарихини, санъати ва маданиятини унинг пайдо бўлиши давридан бошлаб ўрганиш имкониятини беради. 2. Ўзбекистон санъати ва меъморчилиги тарихини ўрганишнинг ашёвий материаллари Археолог олимларнинг берган маълумотлари ва илмий фаразларига кўра биз яшаб турган заминимиз – она ер беш миллиард йил муқаддам пайдо бўлган. Унда хеч қандай ҳаёт бўлмаган. Ёр тарихи геологик жиҳатдан архей, палеозой, мезозой ва кайназой эраларига бўлинади. Унинг палеозой эрасида сувда ва қуруқликда яшовчи ҳайвонлар, кайназойда сут эмизувчи ҳайвонлар пайдо бўлган. Бу эранинг охирига келиб (3-3,5 миллионинчи йиллар) одам зотининг дастлабки авлоди шаклланади. Чунки, Африка қитъасининг Кения ва Эфиопия ерларидан инглиз олими Ричард Лики томонидан презинжантроп – «ишбилармон одам» одамларининг излари топилган. Эпиопия презинжантроп – «ишбилармон одам»лари бундан 2,5-3 миллион йил муқаддам яшанганлиги аниқланган. Голландиялик олим Э.Дюбуа Индонезиянинг Ява оролидан бундан 700- 800 минг йил мукаддам яшаган одам зотини аниқлаган. Хитойдан 400-500 минг йил илгари яшаган одамларнинг манзилгохлари топилган. Ҳудди, шунингдек Ўрта Осиёнинг кўплаб ҳудудлари қадимги одам зоти яшаган манзилгоҳларга киритилди. Фарғона водийсининг Селенғур ғори археологик тадқиқотлари асосида (А.Окладников, У.Исломовлар) бу ерда бир миллион йил муқаддам одам яшаганлиги ҳақида умумий хулоса берилди. Шунингдек, Ўзбекистоннинг Тошкент областидаги Кулбулоқ, Болтағор, Самарқанд вилоятининг Учтут,

Ижонд, Вауш каби маконларидан топилган юзлаб ашёвий материаллар Ўзбекистоннинг жуда қадимдан одам зоти яшаб келган манзилгоҳларга киритиш имкониятини асослаб берди. Маълумки, Ўзбекистон ҳудудларида археологик тадқиқотлар XIX асрни 2-ярмидан бошланади. ХХ асрга келиб, Ўзбекистон территориясини археологик тадқиқотлар ҳар томонлама – фронтал ҳолда олиб борилди. Бу талқиқотлар ўлкамиз тарихини, уни санъати, маданияти ва меъморчилигини ўрганишнинг янги босқичини ташкил этади. Археологик тадқиқотлар Ўзбекистон ҳудудларини Фарғона, Зарафшон, Сурхон, Хоразм воҳалардаги қадимги аждодларимиз яшаган юзлаб манзилгоҳларни топилишига имкон берди. Сўнгги йилларда Хоразм, Самарқанд, Бухоро, Сурхондарё, Қашқадарё, Тошкент вилоятлари ва Фарғона водийсидан жуда кўплаб энг қадимий манзилгоҳлар, санъат ва меъморчилик обидалари аниқландиким, бу ерлардан минглаб ашёвий далиллар, материаллар, буюмлар топилди. Уларнинг ёши ҳам бир миллон йилликдан бошлаб, ўрта асрнинг энг ривожланган даврларидан илмий маълумотлар беради. Археологик тадқиқотлар натижасида Кулбулоқ, Учтут, Бўриқозғон, Танирқозғон, Онарча, Қоратангар, Қазқалъа, Селенғур, Тешиктош, Хўжакент, Омонқўтон, Фарғона, Қорасув, Болттғор, Такам, Обирахмат, Бўзсув, Гурдара, Қўтирбулоқ, Амир Темур, Туябугуз каби юзлаб қадимий манзилгоҳлар аниқланди, улардан топилган сон-саноқсиз ашёвий материаллар таҳлил қилинди. Уларнинг кўпчилиги тош асри даври ёдгорликларидан иборатдир. Ўзбекистон санъати ва маданиятини ўрганишда қоятош расмлар ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Қадимги тош тасвирларни ўрганиш ўрта асрнинг буюк алломаси Абу Райҳон Берунийдан бошланади. Бизнинг давримизда қоятош расмларни 30-йиллардан бошлаб ўрганилди. А.Околадников, М.Воронцов, С.Толстов, М.Массон, Л.Ремпель, Г. Пугаченкова,

А.Маҳаммаджонов, Н.Тошкентбоев, Р.Равшанов, Х.Ботиров кабилар каттагина илмий тадқиқотлар олиб бордилар. Тадқиқотлар Ўзбекистон территориясидан Зараўтсой, Сармишсой, Биронсой, Кўксарой, Илонсой, Такатош, Тераклисой, Жарсой, Тутлисой, Чадаксой, Шўрбулоқсой каби юзлаб қоятош расмлари манзилгоҳларини тадқиқ қилиб, ўзларининг илмий хулосаларини берганлар. Шунингдек, ўлкамизнинг юзлаб манзилгоҳларидан қабрлар, ғорлар, турар жойлар тадқиқ қилиниб, улардан халқимиз санъати, маданияти ва меъморчилигини ўрганишга илмий асос берадиган минг-минглаб ашёвий далиллар ва материаллар топилган. Бу тадқиқотлар бугунги кунимизда ҳам давом этиб, бизнинг санъатимиз, маданиятимиз ва меъморчилигимизга оид, уларни тарихий тараққиётини ўрганишга каттагина ашёвий заминлар яратилмоқда. 3. Мустақил ўзбекистон меъморчилиги Ўзбекистон мустақилликка эришгач миллий меъморчилик ва миллий шаҳарсозлик санъати ривожига ҳам катта йўл очилди. Ҳар бир халқни ва мамлакатни миллий анъаналирини намойиш этишда меъморчилик ва шаҳарсозлик алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, ҳар бир миллатни, ҳалқни ва давлатни маданияти, маънавияти ва анъанавий урф-одатларини, илмию- тафаккурини намойиш этишда унинг санъати ва меъморчилиги алоҳида аҳамият касб этади. Шунга кўра мустақилликни дастлабки йиллариданоқ мамлакатимизда меъморчилик ва шаҳарсозлик санъатига алоҳида эътибор берилди. Ғурумсарой кулолчилигининг безаглари ҳам ғоят содда, қадимий-архаик бўлиб, улар «Чорбарг», «Қумғон», «Бутсимон безак», «Кўп бурчалик юлдуз» атамаларида авлоддан-авлодга ўтиб келади. Бу мактабни ўтган асрларда Уста Куки бошқарган, ХХ асрда унинг қариндошларидан М.Туробов, Х.Хакимовлар бошқарди. XXI асрга келиб,

Ўзбекистон мустақиллигига эришгач, бу авлодни кейинги сулоласи бўлмиш Вахобжон Буваев давом эттирмоқда. В.Буваев Наманган давлат университети БГБ бўлимини тугатиб, ўз авлод касбий санъатини қайта тиклашга бел боғлаган санъаткордир. У кўп ўтмай вилоят, республика ва халқаро кўргазмаларда қатнашиб келмоқда. Ўзбекистон кулолчилик санъатида Бухоро, Самарқанд кулолчилик мактаблари ҳам ўзига хос хусусиятларга эгадир. Бу мактабларда идишларни нафис, жарангдор бўлиб яратилишида қўрғошинли сир, сарғиш, жигарранг бўёқлар алоҳида аҳамиятга эгадир. Бухоро ва Самарқанд кулолчилигининг ички омиллари қадимий «Афросиёб» сополи анъаналарига асосланган ҳолда тайёрланади. Бухоро ва Самарқанд кулолчилиги мактабининг асоси Ғиждувон кулолчилик мактаби услубидир. Ғиждувон кулолчилигини Назруллаевлар сулоласи бошқариб, бугунги кунда уларнинг олтинчи авлоди Алишер ва Абдулла Нарзуллаевлар давом эттирмоқдалар. Ғиждувон кулолчилигида ҳайвонлар тасвиридан фойдаланилади. Уларда «Думли бургут», «Бойқуш», «Гули товус», «Минг оёқ» тасвирлари ифодаланади. Хоразм кулолчилиги санъати ҳам ўзига хос миллийлик хусусиятига эгадир. Хоразм кулолчилиги билан Р.Матчонов, С.Отажонов кабилар шуғулланиб келмоқдалар. Хоразм кулолчилигини белги хусусияти чуқур сопол товоқ, уларни безаги геометрик шакллар, ўсимликлар тасвири, жонзотлар бўлиб, тўқ кўк, ҳаворанг ишлатилади. Ўзбек наққошлик ва ўймакорлик санъати. Маълумки, наққошлик санъати асосан меъморчилик билан уйғунлашган ҳолда ровожланиб келган. Ўзбек наққошлиги мустақиллик йилларида янада ривож топди.

Ўзбекистон наққошлигида Тошкент, Фарғона, Бухоро, Самарқанд, Хева мактаблари қайта ташкил этилмоқда. Бу ўринда Тошкент наққошлиги ва ўймакорлиги ўзига хос, қадимий анъаналар ва замонавий услубларда ўзининг бой ва серқирра мазмунини намойиш этмоқда. Фарғона наққошчилигида «Бута», «Гулдасталарга» кўпроқ эътибор берилади. Фарғона наққошлигида нақшлар яхлитлиги, элементларни ораси очиклиги билан ажралиб туради. Фарғона наққошлигида Наманган наққошлиги алоҳида ўзига хос услуб яратган. Сўнгги йилларда ёғоч, ганч ўймакорлиги ҳам наққошлик билан уйғунлашган ҳолда ривожланиб бормоқда. Мустақиллик йилларида ёғоч ва ганч ўймакорлиги талаб ва истакни ортиб бориш билан бу санъат

Адабиётлар 1. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т. 1998 й. 2. И.Каримов. Баркамол авлод орзуси. Т. 1999 й. 3. А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи. Т. 1994 й. 4. Б.Аҳмедов. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. 2001 й. 5. Муаллифлар уюшмаси. Ўзбекистон санъати. Т. 2001 й. 6. Муаллифлар уюшмаси. Ватан туйғуси. Т. 1996 й. 7. Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. 2 т. Т. 1987-2001 й. 8. Н.Ойдинов. Ўзбекистон халқлари санъати тарихи. (Дастур).Т. 1993 й. 9. Б.Орипов, Б.Жабборов. Ўзбекистон санъати ва меъморчилиги. (Дастур). Т. 1994 й. 10. М.Косвен. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. Т. 1960 й. 11. С.Тольстов. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Т. 1964 й. 12. М.Аминжанова, Т.Желтова. Ўзбекистон ўтмиши тарихидан лавҳалар. Т. 1974 й. 13. Ж.Кабиров, А.Сагдуллаев. Ўрта Осиё археологияси. Т. 1990 й. 14. В.Абдиев. Қадимги Шарқ тарихи. Т. 1965 й. 15. Муаллифлар уюшмаси. Қадимги Шарқ тарихи. М. 1988 й. 16. Ж.Кабиров. Сармишсойнинг қоятошларидаги расмлар. Т. 1976 й

Похожие

Кадимги Ўзбекистон санъати

Мустақиллик йилларида ўзбекистон санъати

Мустақил ўзбекистон тасвирий санъати йўналишлари

XX Аср бошларида ўзбекистон санъати

Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати