Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати - Искусство - Рефераты

Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

106.5 KB

Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати Режа: 1. Темур даври санъати(1360-1405) 2. Темур боғлари . 3. Темур вафотидан кейинги даврда Ўзбекистон санъати 4. Камолиддии Бехзод (1455-1530 ).

Чингизхон барпо қилган империя ХШ аср охирларига келиб қатор мустақил, бир-бирига алоҳаси бўлмаган давлатларга ажрала бошлади. Бунинг устига Чингизхон ворислари томонидан тахт учун бўлган курашлар ҳам бу давлат қудратини сусайтира бошлаган эди. Ана шу даврда Марказий Осиёда янги ҳукмдор Амир Темур майдонга чиқа бошлади. Темур ўз мавқеини мустаҳкамлаб бориб, 1370 йили бутун Мавороуннахрни эгаллади ва Самарқанд шаҳрини ўз салтанатининг пойтахти этиб тайинлади. Аста-секин бу давлат кенгайиб Ўрта Шарқда йирик давлат га айланди. Бу давлат Темур давлати номи билан тарихга кирди. Темур ва унинг сулоласи даврида Ўрта Шарқда фан, санъат ва маданият ривож топди. Шу даврда ажойиб саройлар, масжид ва мадрасалар, кошинкор мақбаралар қурилди. Буюк олиму-фозиллар бу давлат шуҳратини оламга танитдилар. Буюк Улуғбек, Алишер Навоий, Абдураҳон Жомий, Камолиддин Беҳзод каби олимлар, шоирлар ва миниатюра ижодкорлари шу даврда яшаб ижод қилдилар. Шу даврда бу улуғ салтанатда яшаган кўп халқ, ва элатлар санъати, маданияти урф одатлари чатишиб ривожда бўлди, Шу санъат ҳудудида шаклланган янги анъана ва жараёнлар эса тезда бошқа ерларда ўз Д авомини топиб янги мактаб ва йўналишларга туртки берди. . Китобат санъатида янги кашфиётлар яъни китоб муқовасини рельефли бўртма шакл ва тасвирли ишлаш юзага келди. кейинчалик ўрта шарқ китобатида кенг ўрин эгаллади. Амалий, амалий-безак санъати ниҳоятда кенг ривожланди. Бронза, кумиш ва олтиндан қуйма идишлар ясаш борасида катта муваффақиятга эришдилар. Айниқса кумиш ва олтиндан нафис буюмлар ясаш кенг ривожда бўлиб сарой аҳллари талабига жавоб берди. ПІу хусусда испан элчиси Клавихо Темур саройида бўлганида олтин ва кумушдан ишланган буюмларнинг кўплиги, Темурнинг олтин тахти ва столи, унинг дам оладиган хонасида олтиндан ва қимматбаҳо тошлар билан ишланган дарахт, ундаги мевалар, мевада ўлтирган ажойиб қушчалар

бўлганлигини ёзиб қолдирган. Вамбери темурийлар даври маданияти ҳақида: - " Темур даврида яратилган сарф-нахв китоблари ислом дунёсидаги ёшлар қўлида ҳозиргача дастуриламал тутилмоқда ва Ўрта Осиё мусулмонларининг эьтиқод ва ибодатга оид кўпгина хусусиятлари шу вақтларда ёзилган фиқҳ, ва услуб китобларига замин бўлмоқда. Осиё ва умум жаҳон мусулмонлари қошида энг нозик санъат ва энг олий мукаммал маълумот санлаган, ҳозирда ёлгиз номларигина қолган нимаики бор бўлса уларнинг орасида Ҳирот ва Самарқанд ҳукматлари вақтида тараққий этган нарсалар, шулар орасида аввало хаттотликни кўрсатиш мумкин деб ёзади . Яна давом эттириб: - "Гарчи темурийлар сунний мазҳабига ихлосманд бўлсада, уларнинг китобларини турли рангдаги тасвирлар билан безамоқ , биноларни ҳар хил расмлар билан зийнатилмоққа интилдилар, сув бўёқ билан ишланган бу расмларда рангбаранг нақшлар ва жонсиз нарсаларнинг суратлари эмас, балки машҳур хонлар, аскарлар, хатто авлиёларнинг тасвирлари ҳам бор" 1 деб таькидлайди.Темур ва темурийлар даврида турли миллат ва динлар мавжуд бўлиб диний илмлар ва дунёвий фанлар барқарор эди. Шу даврда Нақшбандия тариқатининг асосчиси Шайх Ҳўжа Баҳовуддин яшаб ижод этди. У ўша замонда Бухорода жуда хурматли киши , Бухоронинг миллий авлиёларидан ҳисобланган. Вафотидан кейин у нинг қабрини уч марта бориб зиёрат қилишлик узоқдаги Каьбага хаж қилиш билан баробар санлди. Дунёвий илмлар ичида сарой шоириЛутфилло Нишопурий (1384 й. вафот этган), Шайх Камолиддин Ҳўжандий, "Темурнома", шоир Аҳмад Кирмоний эслаш мумкин. Темур давридан мадрасалар таъсис этилди. Улар ҳайр-саховат туфайли кенг миқёсда тараққий этди. Темур бу ишнинг ташаббускори бўлгани учун унингхонадони аъзолари, вазирлари ҳам мамлакатнинг бойлари-барча яхшилар мадрасаю мачитлар, қароатхоналар, касалхоналар таъсис этиш ҳамда уларга эҳсон беришда ўзаро мусобақада бўлишган -

Бинобарин, Ўрта Осиёнинг маьнавий тараққити, билвосита бўлмасада, ҳар ҳолда Амир Темур хизмати ва ҳимматига чамбарчас боғлиқ ҳолда кечди. Самарқанд бугун Осиё савдосида мол омбори ўринни олди. Бу ерда Ҳиндистондан бўёқ ва атторлик, Хитойдан Ипак газлама, чинни коса, қадахлар, қимматбаҳо ақиқ тошлар, мамлакат шимолдан ноёб пўстинлар келар эди. Шу ердан Осиёнинг катта шаҳарларига ва буюк Ипак йўли орқали гарбий Европага жўнатилар эди. Ўрта Осиё асл турклик даври Темурдан бошланди. Чунки хоразмшоҳлар ва салжуқийлар гарчи маишат тарзи жиҳатдан турк бўлсаларда, улар гарбий ислом, эрон маданиятига муҳслис эдилар. Темур даврида мамлакатнинг расмий тили туркча эди. Темурнинг ўзи тиниқ ва очиқ турк шевасида ёзар эди. «Темур тузуклари» шунинг далилидир. Темур ўз салтанати тахтини мамлакатлар заминига, уларнинг барчасидаги урф-одатлар ва маросисларни ўз саройида турлади, тараққий эттирди. Сарой аёнларининг Ипак, духоба ва атлас кийимлари араб ёки мусулмонла расм русумида тикланган эди. Саройда аёлларнинг либоси хусусан бурк, шокила қадимги Эрон ва Хоразм урфига хос эди. Сарой ҳокимлари олтин уқа билан безатилган узун кийим (қабо-Са) кияр эдилар. У кийимни ёкаси бўйинини кечиб турар, ўз И енгсиз бўлган, орқа этаги жуда узунлиги учун уни махсусжориялар кўтариб юришган. Уларнинг сони баьзан ўн беш кишига етган. Юзга хижоб тутганлар. Юқоридаги фикрлар ҳам Вамбери қаламига мансуб бўлиб, собиқ шўро даврида Темур даври ҳақида фикр юритиш мос этилган пайт-да мавжудлиги, даврни Гарб тарихчи ва маданиятшунослар бирмунча кенг ва атрофлича ўрганилгани кўрсатилади..., Темурийлар инқирозидан сўнг Ўрта Осиё ҳам олиймақом маданиятдан ва ҳақиқий нафосатга берилишдан айрилиб, ниҳоятда жаҳолат ва дахшатга тушдики, у бундан сира ҳам озод бўла олмас.Маданият даври сўниб, унинг ҳукмронлик ҳаёти ҳам заифликка юз тутди. Вақти билан ҳукмдорлар Ислом Осиёсининг энг муҳим қитьаларда бирнеча асрлар мобайнида нуфўзини ўтказган Бухоро ва Самарқанд жаҳон тарихи сахифасида ўз вазифаларини йўқотдилар. Ғоят гўзал ўтган замоннинг нақадар гўзал бўлган Мовароуннаҳр

давлати бундан эьтиборан қашшоқ Бухоро хонлиги тарзида танззулга юз тутди. Темур даври санъати(1360-1405) Меъморчилик. Ўрта аср меьмор чи л ик санъати ўзининг гуллаган даврини бошида кечирди. Янги чин маьнодаги аристократик меъморчилик- ҳашаматли ва гўзал бинолар қуриш санъат услуби вужудга келди, ривожланди. Деворий рассомчилик, амалий декоратив санъат соҳасида қ атор янги анъаналарни шаклланди . Жумладан меъморчиликда биринчи бор вужудга келган йирик ва мураккаб меъморчилик мажмуалари шаҳарсозликда муҳим ўринни эгаллай бошлади. Анъанавий меъморчилик шакл ва услубларини кайта қуриб чиқилди. Айниқса меьморчилик ёдгордикларини рангли кошинлар билан бойиши катта бадиий-эстетик аҳамият касб этди. Албатта рангли бе з ак Ўрта Осиё анъанавий меъморлигининг ҳам ажралмас қисми бўлган. Лекин 14 асрга келиб бино ички ва айниқса ташқи пардозида бу услуб алоҳда ўринни эгаллай бошлади. Сирли сопол тахтачалардан ишланган рангли нақшлар, 14 аср охиридан кенг тарқала бошлаган ўйма сирли нақшлар кенг кўламда амалга тадбиқ этилиши Ўрта Шарқ халқлари ижодий тафаккурининг катта ютиги бўлди.Ўрта Осиё меъморчилигидаги бу ўзгаришлар илк бор Кў хн а Урганчдаги Турабек хоним мақбарасида намоён бўлган эди. Хоразм усталари яратган бу ажойиб ёдгорлик анъаналари кейинроқ Темур фармойиши билан Самарқанд салтанатининг бошқа ерларида кенг фойдаланилган. Ва бу ишлар учун Хоразм усталари жалб этилган. 14 аср охири ва 15 аср бошларида Самарқандда айниқса катта қурилиш ишлари олиб борилган. Шаҳар қалин девор билан ўраб чиқилди. Унга олти дарвоза орқали кирилган. Шаҳарнинг баланд арк(цитидель)ида баланд Бўстон сарой, Кўк саройлар қурилган. Бу даврда пишиқ ғиштда қурилган, мовий ранг кошинлар билан безатилган масчит, мадраса ва мақбаралар, осмонўпар миноаралар сўлим табиат қўйнида алоҳида файз ва латофат кашф этган. Темур даврида шаҳар ва шаҳардан ташқарида саройлар қуриш, истироҳат боғлари яратиш кенг тус олди. Темур

нафақат ўз она шаҳри Кеш ва пойтахти Самарқандда балки ўз мамлакатининг бошқа шаҳарларида ҳам қатор ҳашамтли бинолар қурдирди. Жумладан Табризда масчит, Шерозда сарой, Боғдодда мадраса, Туркистонда мақбара қурдирганлиги шунинг исботидир. Темур боғлари . Унинг шаҳардан ташқарида қурдирган саройи шарқ томонда жойлашган бўлиб унинг шаҳар томонга қараган дарвозасига «Дарвозаи феруза» сўзи ёзилган бўлган. Сарой ичида бирнеча ҳовли бўлиб шулардан бирида олтин нақшли тахт жойланган. Шу тахтда у элчилар қабул қилган. Ҳовлининг ташқарисида эса фавворалар бўлиб атроф-муҳитни мўтадиллаштиришга хизмат қилган.Шаҳарнинг жануб томонида қурилган Боғи баҳишт, саройи аса суньий тепаликда Табризнинг соф оқ мармаридан қурилган. «Боғи шамол», "Бори наф" асарлари ҳам мармар ва кошинлар билан пардозланган бўлган. Темур даврида кўплаб саройлар қурилган Шулар ичида Оқ сарой мажмуаси алоҳида ўрин эгаллайди. Ў н икки йилдан ортиқ вақт мобайнида қурилган бу сарой пештоқи хитой кошинлари, арабий нақшлар, гуллар ва ўймакорлик билан безатилган. Деворинг ташқин томони кўк ва олтин ранглардаги нақшли кошинлар билан пардозланган . Оқ сарой ичи томонида катта ҳовли бўлиб унинг ўртасида фаввора ишланган бўлган. Шу ҳовлидан катта хонага кири ш эшиги безакка бой , унинг тепа томони ўртасида шеър ва қуёш тасвири ишланган бўлган. Олтин суви юритилган, ложувард ва бошқа ранглар билан пардозланган бу сарой чет эллик меҳмонларни кутиб олиш, мажлислар ўтказиш учун фойдаланилган. Оқ саройида 1404 йи л и бўлган машҳур сайёҳ Клавихо унинг ички ва ташқи томони ниҳоятда безакка бой эканлиги ни таъкидлаб сарой усталарининг ишини Париж усталарининг ишидан ҳам юқори қў йган . Темур даврида улуғвор масжитлар барпо этилди Шулардан бири 1399-1402 йилларда бунёд этилган Бибихоним жомеь мас ж ити бўлиб бу қурилишига Темур алоҳида эьтибор берган. Унинг Фармонга биноан

масжид тархи(плани) ишланган ва 1399 йиди бўлажак масчитнинг пойдеворига биринчи ғишт қўйилди. Қурилишда Озарбайжон, Ҳиндистон ва Эрондан келган 200 дан ортиқ уста, 500 дан ортиқ тош кесувчи меҳнат қилди. Қурилишда 95 та фил банд бўлди. Қурилиш ишлари авжига чиққан пайитда Амир Темур сафарга жўнаб кетади. Орадан анча вақт ўтиб, қайтганида масчит деярли битган эди. Лекин Темур бу қурилишдан кўнгли тўлмайди.Ғазабланган Темур меъморчилик бошлиги уста Жалодиддин Маҳмуд Ибн Довудни қатл эттиради ва масжидни қайтадан қуришни буюради. Шундан сўнг масжид пештоқи қайтадан қурилиб, кенг кўринишга эга бўлди. Расм ва масжит чизма тархи(плани) Бибихоним масжиди катта тўртбурчак шакилидаги майдонни эгаллаган , унинг атрофи эса девор билан ўраб чиқилган.Тўрт бурчакгида миноралар қурилган. Масжит шарққа қараган жуда катта пештоқли дарбоза билан бошланади. Масчит чор ҳовлиси атрофи устунли очиқ айвонлар балан ўралган, икки ён томони ва ўртасида унча катта бўлмаган пештоқ-гумбазли бинолар қурилган. Ҳовлининг ичкарисида эса 40 метрли пештоқ ва унинг бурчакларида эса қиррали минора ишланган. Шу пештоқ билан масжитни асосий "муқаддас" ярим сферик гумбазли биноси бошланади. Масжад ички ва ташқи томонини безагига алоҳида эьтибор берилган. Сирли кошинлар билан безатилган, бино декорида кўк ва сарғишт охра, яшил ранг гаммаси кенг ўринни эгаллайди. Айниқса мовий ранг бутун бино колоритида ҳукмронлик қилиб унинг яхлит ва улуғворлигини таъминлаб гуё уни чексиз фалак билан мусобақалашаётгандек қ и либ кўрсатади. Қурилишда Шарқ ва Гарбнинг кўп устаю –наққошлари, меъмору-тоштарошлари иштирок этганлиги ёзув манбаларидан маълум. Ўрта аср меьморлигининг ҳақиқий дурдонаси бу Темурийлар мақбарасидир. Расм ва мақбара чизмаси Темур фармонига биноан қурила бошланган бино Ўрта Шарқ меьморлигида муҳим ўринни эгаллайди. Бино тантанавор монументаллиги ва декоратив-қурилганлиги билан ажралади.

Бино содда меъморчилик хажимлардан саккиз қиррали асос, цилиндирик барабан ва қиррали кўк-мовий гумбаздан ташкил топган. Бинонинг ички қисми ҳам жуда сержилва. Унинг ички деворлари мармар билан пардозланган ўйма нақш ва рангли ва олтин суви юритилган нақшлар бино ичи қисмига алоҳида файз кирган. Темур даври меъморлигини «Шоҳ зинда» меъморчилик комплексисиз тасаввур этиб бўлмайди. Афсонавий Афросиёб ёнбағрига жойлашган бу ансанбли ІІ-І2 асрларда бу ерда қурилабошлаган мақбаралар ўрнида барпо этилган. Бу ер мусулмонларга қадар ҳам муқаддас сиғиниш жойи бўлган. Афсоналарга кўра шу ерда мусулмонлар авлиёси бўлган Кусам ибн Аббос мақбараси бўлиб, гўё у шу ерда тирилиб ер остига кириб кетган ва охиратгача шу ерда яшашга қарор қилган. "Шоҳи зинда"- тирик подшоҳ", "тирик шоҳ" ном шу ердан о л инган. Ҳозирги Шоҳи зинда мақбара мажмуаси 14-15 асрларнинг биринчи ярмида қурилган ёдгорликлардан ташкил топган бўлиб бу мажмуа бироз кечроқ , 1334-1435 йилларда Улу ғ бек томонидан қурдирилган пештоқ билан бошланади. Ичкарида киришга яқин жойда 15 асрнинг қўш мақбараси бўлиб унда гумбаз баланд барабан устига жойлашган. Сўнгра зинадан бошланиб қатор мақбаралар бир-бирига яқин қурилган. Б у лар Темур томонидан 14 аср н инг 70-80 йилларида қурдирилган. Маж м уа сўнгида эса 14 аср ўрталарида қурилган Хўжа Аҳмад мақбараси ўрин олган. Туман оқо мажмуаси (1372) пештоқи ўсимликсимон нақшлар билан безатилган. Деворларида майда манзарали панолар ишланган. Ширинбеко оқо (1385-86 йиллар) хоналарида тилла халл берилган ҳамда шу ерда илк бор ўйма нақш ишлатила бошлаган. Шоҳ и зинда меморлик мажмуасидаги мақбаралар турли даврларда қурилган шунга қарамасдан улар ҳаммаси ягона меъморчилик композицияси сифатида идрок этилади. Меьморлар ҳар сафар янги мақбара қурганларида рельефни, яъни ер сатхи ҳарактери ва қиялиги, ҳамда аввалги қурилган мақбараларни ҳарактериии ҳисобга олган холда меъморчилик ҳажм ва безагини танлаганлар. Темур даврида қурилган мақбаралар ўз ИНИНГ

бадиий ечимининг юксаклиги ва ёрқин рангдорлиги билан ажралиб туради. Сирли кошин ва наққошлик санъати бутун ансамблга ажойиб файз киритиб давр кишиларнинг гўзаллик тушунчаларини ифодалайди. «Бу ер жаннат боғи, бу ерда бахт юлдузлари кўмилган» деб мақбара пештоқларининг бирига ёзилган сўзларда бутун ансамблнинг ғоявий-бадиий ва фалсафий мазмуни ечилади. Темур даврида Марказий Осиёнинг кўпгина ерларида ҳам меъморлик композицияси ва мажмумалари вужудга келди. Шаҳрисабздаги (Темур туғилган жой) Оқ сарой (1380), Туркистонда Аҳмад Яссавий барпо этилган, Тошкент вилоятида Занги ота меъморий шулар жумласидан. Амир Темур фармони билан барпо этилган Занги ота мажмуасининг мақбара пештоқ, гумбазли зиёратхона ва гўрхонадан иборат бўлиб нақшлар билан безатилган. Бино меъморий безагиларида Куфий ва сулс хатида ёзувлар билан бирга тош ўймакорлиги, рангли нақш кенг ишлатилган. Темур ва темурийлар даврида тасвирий ва амалий безак санъати ўзининг ҳақиқий гуллаш даврини бошидан кечирди. Миниатюра ва деворий рассомлик санъатида нодир асарлар яратилди. Ҳайкалтарошлик эса асосан бўртма тасвир тарзида мавжуд бўлди. Темур даврда монументал рангтасвир ниҳоятда ривожланди. Шу даврда қурилган сарой, қаср, мачит ва мақбаралар, зодогонларнинг хонадонлари турли мавзудаги расмлар билан безатилганлиги ҳақида тарихчиларнинг ёзма баёнлари сақланиб қолган. Афсуски, шу даврда қурилган саройлар, жамоат бинолари бизгача етиб келмаган ёки айрим парча ва кўчирмаларда сақланиб қолган халос.Шуларнинг ўзи ҳам давр санъати тўғрисида тасаввур беради. Жумладан, Ширин Бика оқо, мақбараси деворларида табиат кўриниши тасвирланган бўлиб дарахтларда қушлар акс эттирилган бўлган. Бибихоним мачити деворларига нақшли безаклар билан бирга табиат манзараларини акс эттирувчи расмлар ишланган. Расм…. Бибихоним мачити расмлари …

Бу даврда деворий рассомлик сарой ва қасрларни безатишда кенг ишлатилган. Сарой деворлари мураккаб сюжетли композициялардан ташкил топган. Уларда Темурнинг олиб борган жанглари, ўтказган базмлари, ўзи ва яқинларининг портретлари тасвири, ов манзаралари акс эттирилган. Тарихчи ибн Арабшоҳнинг сўзларига қараганда , Темурнинг фикрига кўра, унинг жасоратини кўрмаганлар расмлар орқали билиб олишлари керак бўлган. Боғи Шамол саройи деворларига ҳам рассомлик асарлари билан безатилган бўлган. Дилкушо саройи деворий расмларида эса Темурнинг Хиндистонга юриши тасвирланган. 1400 йили Хиротда қурилган бино деворлари ҳам безакка бой бўлиб у ерда Темурнинг жангу жадаллари акс эттирилган. Ўрта Осиё, умуман Ўрта Шарқ маданиятида китобни безаш, хаттотлик ва миниатюра санъати тарихида ўзига хос қайтарилмас жозибаси билан тенги йўқдир. Бу санъат турларида нодир ёдгорликлар яратилади. Айниқса китобларга иллюстраци тарзида ишланган миниатюра санъатида ютуқлар каттадир. Мовароунахр санъатида маҳаллий маданий анъаналар унга кирган кўпгина халқлар анъаналари силсиласи кўчая борди. Натижада янги, илғор ижодий жараён шаклланаборди. Санъаткорлар мавжуд ва ўтмиш санъати ютуқларини инкор этмаганлари холда анъанавий шакл ва йўналишларга янги бадиий руҳ киритабошладилар. Энг муҳими ижодкорлар янги ижодий ечимларга эришиб замон талабига мос асарлар яратишга муяссар бўлдилар. Устод Гунг Ўрта Осиё рассомлик мактабининг асосчиси маьлумотларга кўра Хитойда тасвирий санъат асосларини эгаллаб қайтган. Амир Темур саройининг йирик мусаввири Хўжа Абд ал Хайя рассомлар устахонасининг бошлиги лавозимида ишлаган. Унинг ишлаш услуби самарқан рассомлик мактабини асосини ташкил этди.Рассомнинг бирқатор асарлари бизгача кўчирмаларда етиб келган. «Шер», «Сувдаги ўрдак», «Урушаётган икки жангчи» расмлари шу санъткор ижодини

намуналаридан бўлиб у ишланиши нафислиги ва ранг ва олтин ҳаллар бойлиги билан ажралиб туради. Сааадийнинг "Гўлистон" асарига ишланган расмда дарвиш ҳақида ҳикоя тасвирланган. Унда чўл-сахродан ўз эшагида қўшиқ ва ҳазил билан оғир йўл қийинчиликларни енгган дарвиш ва уни йўл давомида майна қилиб келган, ўзига зеб берган туяга минган бой йўловчи тасвирланиб у охири оқибатда овуллардан бирида йиқилиб ўлганлиги ҳикоя килинади. Асарга хос хусусият ҳикоянавислик бўлиб кўпгина ҳаётий лавҳалар асар мазмунини бойитади. Рассомнинг “Сувдаги ўрдак “ асари ҳам эътиборга лойиқ. Бу расмда Хўжа Абд ал Хайя ўзини кузатувчан эканлигини , реал борлиқ кўринишларини ўзига ўхшатиб ишлашга интилиши шу расмларда ҳам ўз ифодасини топган. Рассом шу томонлари, шунингдек қаламининг ўткирлиги, колоритининг аниқ ва жиддийлиги кейинги Хирот мактаби шаклланишида муҳим ўринни эгаллади. Расм. Хўжа Абд ал Хайя. Сувдаги ўрдак. Темур саройида хизмат қилган мусаввирлардан яна бири Пир Аҳмад Боғи Шамолий бўлган. У Абу ал Хайя замондоши ва шогирдлардан. Тарихчилар Пир Аҳмад Боғи Ш амолийга юқори баҳо бериб даврнинг энг юксак, тенги йўқ мусаввири деб таърифлашади. Боғи-Шамолий рассомнинг тахаллуси бўлиб Боғи Шамол боғининг саройлари бош безакчиси бўлганлиги ва ишлагани учун берилган деб тахмин қилинади. Темур даврида сарой аристократияси нозик дидига мўлжалланган амалий-безак санъати намуналари юзага келди. Айни шу даврда шаҳар ҳаётида ўрта хол аҳолсининг ўрни муҳим ўринни эгалладн. У на фақат шу маънавий дунёнинг яратувчиси балки истемолчиси га ҳам айланди. Темур вафотидан кейинги даврда Ўзбекистон санъати Темур вафотидан кейинги унинг улкан салтанатини Хуросон ва Мавороуннаҳрни унинг ўғли Шохрур ва набираси Улуғбек бошқарди. Деярли 40 йилдан ортиқ вақт мобайнида бу ерларда Темур бошлаб берган анъаналар давом этди. Меъморчиликда маҳобатли меъморий мажмуалар

барпо этилди . Самарқанд, Бухоро ва Вобкентда қурилган мадрасалар шу давр меьморлигининг анъаналари асосида вужудга келган. Улуғбек мадрасаси дарвнинг улуғ ёдгорликларидан ва ноёб тарихий қурилма. Бу бинога буюк олим Улуғбекнинг рухи синган. Расм. Улуғбек мадрасаси. Улуғвор ва мағрур бу иншоатда буюк олим ва уламолар дарс ўтишган. Хандасий ва ислимий нақшлар пештоғ ёзувлари билан давр кишиларининг ҳам фалсафий ҳам эстетик қарашларини намоён этган. 1420-28 йилларда Улуғбек фармони билан барпо этилган дунёвий илм маскани расадхона ҳам даврнинг нодир ҳайкали бўлган. Уч қаватли ўртасида юлдузларни кўзатадиган мослама бўлган бу бино деворлари эса турлм-туман расмлар билан безатилган. Уларда тоғ, дарё ва ажойиб табиат кўринишлари тасвирланган. Темурийлар даврининг муҳим ёдгорликларидан бири Шоҳи зинда меъморий мажмуаси Улуғбек сайи ҳаракати билан тугаллик кашф этди. Унинг фармони билан қурилган маҳобатли безакдор катта пештоқ шу мажмуага яхлитлик бахш этган. Расм. Шоҳи зинда меъморий мажмуа кўриниши. Улуғбек бошқарган Мовароуннаҳрда Самарқанд Ўрта Шарқдаги гўзал ва бой шаҳарлардан бўлган. Шу ерда кўзга кўринган олим ва уламолар яшаб ижод қилган. Шу ерда дунёвий фанлар ривожланди. Улуғбек олим сифатида ўз атрофида шогирдлар тўплади, уларга дарс берди. Қози зода Румий, Ғиёсиддин Жамшид, Али Қўшчи тадқиқодлар олиб боришди. Уларнинг изланишлари “Юлдузлар жадвали китоби»да ўз аксини топди. Улуғбек фармони билан барпо этилган расадхона кутубхонаси даврнинг ҳақиқий академияси эди. Бу ерда турли назарий фанларга оид рисола ва тадқиқодлар кўчирилар, таъмирланар ва улар зарурий расмлар билан тўлдирилар эди. Бу ишлар билан кутубхона қошида фаолият кўрсатган хаттот ва мусаввирлар шуғулланар эди. Шундай астрономияга оид қўлёзмалардан

бири ас- Сўфий рисоласи(трактати) бўлиб унда ишланган миниатюралар эьтиборга лоиқ. Мусаввир миниатюраларни шунчаки тушунтиришга мўлжалланган астрономияга оид расмгина эмас, балки бадиий қийматга эга бўлган бадиий асар даражасига кўтаришга интилади.Тасвирланган одам, ҳайвон ва афсонавий мавжудодларни ҳаётий ва жонли бўлишига ҳаракат қилади. Астрономияга оид расмларни ҳаққоний бўлишига интилиш Улуғбек даври санъати реалистик йўналишда ривожланганлигидан далолат беради. Шуни таъкидлаш керакки, Темурийлар даврида шоҳ саройлари қошидаги кутубхоналар ҳақиқий санъат мактаби ролини ўйнади. Бу ерга машҳур рассом, хаттот, нақошлар тўпланадилар. Кутубхонада нодир қўлёзмалар тўпланиб, кўчирилиб китоб холига келтирилар, тасвир ва безак нақошлар билан безатилар , яроқсиз холга келган қўлёзмалар таъмирланар эди. Шунинг учун ҳам бу кутубхоналардаги ижодконалар рассом, нақош ва хаттотлар учун таьлим ва маҳорат мактабини ўтаб ҳар бир санъаткорни ижодий ўсиши ўз хунар касбини янада ривожланитириши имкониятини яратган. Нигористон номи билан танилган бу ижодхона мазмун ва моҳият жиҳатидан бугунги бадиий Академия мазмун ва йўналишига яқинлашиб кетади. Шу ерда устоз ўзининг мукаммал кўринишига эришди. Бу хусусиятни шу даврда ишланган жанрли композиция ва портретларда ҳам кўриш мумкин. Шу ўринда Улуғбекка бағишлаб ишланган портрет ва жанрли композициялари эътиборли. Улуғбекнинг навбатдаги овдан кейин ЎЗ оила аьзолари билан шийпонда дам олиб ўлтирган пайтини акс эттирувчи расм ( 1441- 1442 йилар) юксак маҳорат билан ишланган. Қалам чизгиси нозик, ранг тизими бой, тасвирланган ҳар бир образлар эса ўз хатти ҳаркати билан ажралиб жонли ишланган. 1447 йили Шоҳруҳ вафотидан кейин, Хирот Улуғбек қўлига ўтди. У Хуросон ва Мавороуннахрни бошқарди. Шу даврда бир қатор хаттот ва мусаввирлар Самарқандга кўчиб ўтишди, айримлари таклиф этилди. Жумладан даврнинг машҳур мусаввирлари Мавлоно Захриддии Абдулла, Мавлоно Захриддин

Азҳар ва бошқа йирик санъаткорлар Самарқандга, Улуғбек давлати пойтахтига таклиф қилинди. Уларга бу ерда Улуғбек ҳукмронлик йиллари ҳақидаги баённомани расмлар билая безатиш топширилди. Афсуски бу баённома ва расмлар бизгача сақланмаган. Алишер Навий даври.Марказий Осиё санъатининг янги босқичи темурий Султон Абу Саид номи билан боғлиқ. У 1451 йили мамлакатдаги нотинчликлардан фойдаланиб қаттиқ курашларда ҳокимиятни ўз қўлига олади. 1456 йили эса у пойтахтни Самарқанддан Хиротга кўчирди. Натижада Моворуннахрда яшаб ижод этган санъаткор ва давлат арбобларини шу янги жойга кўчиб ўтишларига сабаб бўлди. Шулар қаторида кўплаб шоир, рассом, меъмор ва хаттотлар ва уларнинг оилалари бор эди. Темурийлар даври санъати ва маданияти шу ерда ўз ривожини янги босқичини ошлади. Шу ерда даврнинг уламолари, буюк мутафаккирлари, рассому меъморлари Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Камолиддин Бехзод ва бошқалар ўз ижодларини қиёмига етказдилар. Темурзода Хусайн Бойқаро 40 йилдан ортиқ ҳукумронлиги даврида мамлакатда каттагина ободонлаштириш ишлари амалга оширилди. Бу ишларда даврнинг буюк мутафаккири, ўзбек шъериятининг юлдузи Алишер Навойининг хизматлари катта бўлди. Унинг раҳнамолигида йирик иншоотлар, масчит ва мадрасалар қад кўтарди. Шу ерда Ўрта Шарқ миниатюра мактаби ўзининг энг юксак чўққисига эришди. Камолиддии Бехзод (1455-1530 ). Ўз мавқи жиҳатидан зодагонлар хонадонига яқин бўлган Камолиддин Беҳзоднинг Хиротда дунёга келди.Ота онасидан жуда эрта жудо бўлган Беҳзод Алишер Навоий хомийлигида камол топди.Шу ерда у дастлаб хаттот ва мусаввир Мирак Наққош қўлида тарбияланиб ундан тасвириёт ва хаттотлик сирларини ўрганди. Сўнгра бухоролик мусаввир Усто Жаҳонгирнинг шогирди Пир Сайид Табризий қўлида ўқишини давом эттирди ва тезда моҳир санъаткор наққош ва мусаввир сифатида танилди. У ўз давригача бўлган тасвирий санъат соҳасида эришилган ютуқларни

мукаммал эгаллади ва мусаввирликда юксак инсоний фикрлар ва бошқа илғор ғоялар билан суғорилган ҳаётий тасвирлари билан шухрати орта борди. Бехзод дастлаб Алишер Навоий бироз кейинроқ Хусайн Байқаро китобхонасида ишлади. Шу даврдан Беҳзод шеьрий мунозара ва ижодий мажлисларда, анжуман ва йиғ илишларда қатнашди, ишлаган тасвирларини намойиш этиб фикр мулоҳазаларни эшитди. Бехзоднинг сақланиб келган илк асарлари, 1470-1490 йилларга тўғри келади. Шу йилларда у достон ва солномаларга кўплаб расмлар ишлади. Шулар ичида Шайх Саъдийнинг «Бўстон»(1475,1488) , “Гулистон”(1495), Алишер Навоий “Хамса”(1485), Амир Хисрав Деҳлавийнинг “Хамса”(1485), “Лайли ва Мажнун”(1495), Ал Яздийнинг “Зафарнома”(1490 йиллар) асарларига чизган суратлари бор. Уларда турли воқеалар - майиший ҳаёт, жанг ва ов воқеалари, шахзода ва маликаларнинг расмлари ишланган. Жумладан, Саьдий "Бустони"(1488)га Султон Хусайн Мирзо сурати базм пайтида ишланган. . Бўстонга ишланган суратлардан бошқа бирида Эрон шоҳи Доронинг йилқичи сарбонлар қаршисидан чиқиб қолиши тасвирланади. Унда Эрон шоҳи Доро ов қилиб юриб, ўз шерикдаридан адашиб қолганлиги ва қаршисидан йилқичи чиқиб қолганлиги кўрсатилади. Композиция марказида ҚЎЛ ларини очиб олдинга чўзиб турган, қадди бехад букчайган кекса чўпон тасвироанган . Унинг атрофида тоғлар, арчазорлар, яшил ўтлов ва зилол суви оқиб турган ариқ,, наслдор отлар, йилқичилар кўрсатилган. Рангли расм.... Ал Яздийнинг “Зафарнома”(1490 йиллар) Беҳзод безаган кўпгина қўлёзмаларда турли тарихий воқеалар, жанг холатлари, саройдаги қабул маросими ҳам ўз ифодасини топган. Жумладан унинг масжит қурилишида асари шундай ишлардан. Рассом турли воқеалар, - тантанали қабул маросимларини ишлаганида, келган турли мамлакат элчилари ва сарой мансабдорлари тасвирланганда . Улар турли кийим-либосда холатлари улар эгаллаган лавозимига мос. Хива Қалъасининг Амир Темур қўшинлари томонидан қамал қилинишини расми ҳам жонли. Унда баланд, мустахкам

қальа, ёнида ток чирмашган улкан чинор акс эттирилган. Мусаввир жангнинг энг қизгин пайтини танлаб олган: қальа химоячилари кунгурали баланд тик девор устида катта ҳарсанг тошлар ирритишмоқда. Аммо Амир Темур аскарлари қалгьа дарвозасига киравериншда кўтариб қўйилган осама кўприкни туширишга муваффақ бўлганлар. Илғор қисмдаги суворийлар қальа ичкарисига кириб бормоқда. Баьзиларига ўқ тегиб, отдан агдарилган. Қалъа химоявилари орасида хотин- қизлар ҳам кўринади. Амир Темур қўшинларининг Олтин Ўрда хони Тўхтамиш (1361-І395) билан бўлган жанги унинг қурилиш борасидаги фаолияти ҳам Зафарномадан ўрин олган. Шундай расмлардан бирида Бибихоним маддасасини қуриш пайти кўрсатилган. Усталар ЎЗ ишлари билан банд, улар турлии холатларда, пастда қурувчиларнинг бир қисми девор юзасини қоплаш учун ишлатиладиган оғир мармар тахталарни ташимоқдалар, бошқалари бўлса ғишт терувчилар учун лой тайёрламоқдалар. Энг юқорида кўлида бир шаклни ушлаб турган меьмор кўринади. Санкт-Петербургдаги Салтиокв-Шедрин номидаги халқ кутубхонасида амир Хисрав Дехлавийнинг икки нусхада сақланаётган "Лайли ва Мажнун" достонига ишланган суратлар ҳам Бехзод қаламига мансуб. Унда Лайли ва Мажнуннинг мадрасада ўқиш пайтини тасвирлайди, у 1495 йили бажарилган. Бу ерда ҳам бинонинг меьморий безаги , н ақ ш лар жуда аниқ ва гўзал ишланган. Бехзод табиат манзарасини тасвирлашда ЎЗ даври учун наёб маҳоратини намоён этган. К.Бехзод портрет санъатида ҳам самарали ижод этган . Унинг А. Навоий, А. Жомий, Хусайн Бойқаро, Шайбонийхон, Султон Хусайн, Мирзо шунинг далилидир. Париждаги шахсий коллекцияда сақланаётган Султон Хусайн Мирзо портрети да у шоҳона кийимда тасвирланиб, унинг барча хислатларини ифодалашга ҳаракат қилинган. Расм... Қиёфасидан кучли ирода, жисмоний қувватга эга бўлганлиги сезилиб туради. Тўладан келган гавдаси, хорғин юзли, қисиқроқ кўзи, узукли нозик қўллари тасвирдагига ҳукмдор умрининг кўп қисми фақат маишат билан ўтганлигида далилдир. Бехзод Султон Хусайин Мирзонинг ички дунёсини ва ташқи дунёсини кўринишини реал тарзда тасвирлай олган.

ХVI асрнинг дастлабки йиллари яратилган Бехзод муйқаламига мансуб суратлардан мусаввирнинг юксак камолоти, шунинг билан бирга хиссий кечинмаларнинг мураккаблаша бошлагандиги , ички дунёсида пайдо бўла бошлаган руҳий маьюсликнинг акс кўрина бошлади. Бу бежиз эмас албатта. Унинг буюк мураббийси ва устози Алишер Навоий (1501 йил, январь), Султон Хусайин Мирзо (1506 йил 5 май) вафот этишди. Шундан кейин амирлар ўртасида бошланиб кетган низолар Муҳамад Шайбонийхонга Хиротни осонликча қўлга киритишга (1507 йил, май) ёрдам берди. Ана шу нотинчликлар Бехзод ижодига ҳам салбий таьсир этмай қолмади. Бехзод Шайбонийхон хизматига ўтди . ХУ1 аср бошларида Бехзод ижодида мазкур ходисалар чуқур уйчанлик, нозик лирик кечинмаларни ифодаловчи сахналарда ЎЗ аксини топди. Бундай суратлар Хисрав Дехлавийнинг "Лайли ва Мажнун" достонида мавжуд. Бехзоднинг Лайли ва Мажнуннинг сахродаги висол чогини тасвирдовчи сурати ўрин олган. Сахро Лайли хижрон азоби туфайли холдан тойган севгилисини бошини авайлаб тиззаси устига қўйган. Инсон азобига табиатдаги тинч ҳаёт ҳамохангдек. Сахро қаьридан ўтган зилол сувли ариқ қиргоқлари турли-туман гуллар билан қопланган. Ҳарсанг тошлар орасидан кўм-кўк буталар икки ошиқ севгиси барҳаётлигига гувоҳдек. Сахро ҳайвонлари: шер, қоплон, тоғ буруси, погол, туя икки инсон юрагини гарқ қилган улкан севги кучи билан сехирлангандек сукутда, улар дардига шерик. Руҳий кечинмалар оханги улкан муйқалам сохиби томонидан моҳирона очилган. Бехзод замондошлари бу расмдан кўплаб нусха кўчиришган, хатто шу манзара тасвири туширилан гиламлар ҳам пайдо бўлган эди. Бехзод ўз давригача бўлган тасвирий санъат ютуқларини қунт билан эгаллади ва санъатнинг мазкур турида реалистик ва инсонпарвар сифатида гавдаланади. Шунинг учун ҳам Бехзод асарлари таъсирнинг ҳаққонийлиги ва жозибадорлиги билан кишига завқ бахш этади. Бехзод Шайбонийхон хизматида бўлган кезлари унинг портретини ҳам ишлади. Тасвирда Шайбонийхон оёқларини чалиштириб болишга (ёстиққа) суянган ҳолда икки қўлини тиззасига тираб алла нималар ҳақида ўйлаб

ёзишга тайёрланган пайти тасвирланган. Унинг кийимлари оддий, гавдаси пишиқ, ҳийла қорин солган. Унинг олидида турган ёзув ашёллари: сиёҳдон, қалам, китоб Шайбонийхониинг ўқимишли билимдон,ҳар бир ишни пухта ўйлаб амалга оширадиган шахс сифатида тасвирлайди. Асарда тасвирланган қамчи эса унинг қаттиқ қўллилиги, моҳир чавандозлиги рамзи сифатида идрок этилади. Шайбонийхоннинг мазкур сурати ҳозир АҚШда шахсий коллекцияда сақланади. Шайбонийхон 1510 йили Марв ёнида Эрон сафавийлари қўшини билан бўлган жангда маглуб бўлиб, ўлдирилгандан кейин, Хиротни 1512 йили Эрон шоҳи Исмоил Сафавий (І50І-І524) босиб олди. Шу билан Хирот тасвирий санъат мактаби ўзининг илгариги. темурийлар давридаги мавқеини йўқотди. Бехзод Табризга қўчиб ўтди. 1520 йили 1522 йили Шоҳ Исмоил фармони билан ўз кутубхонасига бошлиқ қилиб тайинлади. Бехзод ҳаётининг сўнгги йилларидаги шоҳ асарларидан бири икки туянинг олишувини акс эттирадиган суратдир. Унинг ижоди Шарқ халқлари айниқса Ўрта Осиё, Эрон, Афгонистон, Азарбайжон санъати ривожига катта таьсир ўтказди. Бу таьсирда унинг кўпсонли мухлислари муҳим ўринни эгалладилар Улар Бехзод ижодини давом аттириб Шарқ миниатюра санъатининг кенг қирраларини очилишида етакчилик қилдилар.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965:

Похожие

Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати

Мўғуллар истилоси даврида Ўзбекистон санъати (1220-1340)

Амир Темур даври санъати ва маданияти

Кадимги Ўзбекистон санъати

Дастлабки истилолари ва уларнинг инқиози натижасида вужудга келган мустақл давлатлар даврида Ўзбекистон санъати