Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати - Искусство - Рефераты

Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41 KB

Илк давлатчилик шаклланиши даврида Ўзбекистон санъати Неолит даври сўнги йилларига келиб Яқин ва Ўрта Шарқда бўлгани каби Марказий Осиё ерларида қўрғон тепалар қурилиши заминида шаҳар ва шаҳар давлатлари ривожланиб борди. Бундай қальалар табиий ёки сунъий тепаликлар устига, тез оқар сувлар ўртасидаги катта майдонларда қурилиб атрофи қалин ва пишиқ девор билан айлантириб ўраб олинган. Қальалар заминида шаҳарлар ва улар асосида эса дастлабки шаҳар ва шаҳар давлатлар пайдо бўлди. Шундай қалъалар заминида кейинчалик Хоразм, Бақтрия каби давлатлар шаклланиб борган. Марказий Осиёнинг жанубий томонларида милоддан ав. IV - III мингинчи йилларда шакллана бошлаган қалъа деворлари қалин ва пишиқ ишланган. Шаҳарга кириш дарвозаларига ҳам катта эътибор берилган. Дарбоза икки чекасида пилон-миноралар бўлиб улар плястрлар билан пардозланган. Қурилишда кўпхонали уйлар пайдо бўлган, деворлари катта- катта хом ғиштдан ишланган, девор ва полларига эса ранг бериб пардозлана бошланган, унча катта бўлмаган арк а(равоқ) лар ёрдамида тепа томонини ёпишга ҳаракат қилинган, айрим уй деворларига тасвир туширишга интилиш сезилади. Хоразм,Хоразмдаги Жонбос қальа - эрамиздан авалги ІУ-111 минг йилликларда одамлар яшаган манзиллардандир. Бу ердан қадим одамларнинг турмуш ва маданиятига оид кўп ашёвий далиллар бу даврда турар жойлар тартибга кела бошлаганлигидан, синчдан фойдаланиш, ёғоч ва қамич ёрдамида томни ёпиш одати ривожлана бошлаганлигини кўрсатади. Мил. авв. 1 мингинчи йилларга келиб (темир асри) заминнинг кўпгина ерларида янги иктисодий ҳаёт бошланди. Жамоа бошликлари ўрнини ҳарбийлар эгаллади, ҳарбий демократияни юзага келтирилиши одамлар орасидаги муносабатларда ўз ифодасини топди. Шу даврдан бошлаб бу ерларда шаҳар давлат, курғон ва қалъалар, ўз ҳарактери жиҳатидан давлат

ҳарактеридаги йирик жамоалар кўпайди. Шу даврга келиб ижтимои жамоалар ўрнини дастлабки ўз ҳарактери жиҳатидан қишлоқ жамоалари ва содда давлат тизимига хос хусусиятлар пайдо бўла бошлади.Шундай жамоа ва бирлашмалар асосида дастлабки давлатлар шаклланди. Кучук тепа (Термиз яқинида) ёдгорлиги олимлар фикрига кура мил. авв. Х- УІІ асрларга кадар шаклланган. Бу ерда кўп хонали уйлар мавжуд бўлган унинг ички қисми хоналари йўлаклар(каридорлар) билан туташтирилган. Девор эса тўрт метрли асос устида қурилган . Мудофаа деворлари пахса ва хом ғиштдан ишланган. Ўзбекистоннинг жанубий томонларида шаклланган Бақтрия давлати шаҳарлари ва одами билан машҳур бўлган. Унинг пойтахти Бактра мустахкам девор билан ўралган қўрғоннинг (акрополни) ташкил этган. Бақтриянинг Қизил тепа (Шурчи, Сурхандарё вил.)шаҳарчаси э.а. УІІ-УІ асрларда шаклланган эди. Шаҳар тўрт бурчак шаклида бўлиб калин девор, унинг атрофи эса зовур билан ўраб чиқилган. Деворлари шинакли, ярим думалок миноралар эса муҳим ўрин эгаллаб, одамлар яшайдиган бошқа манзиллардан ажралиб турган. Шундай шаҳарлар Бақтриянинг бошқа ерлари учун ҳарактерли бўлган. Турар жой ва яшаш қўрғонлари кўп холларда квадрат ёки тўртбурчак шаклида бўлиб бу курғонлар ички ҳовли, айвонларга эга ёғоч устунлар қурилишда кенг ишлатилган. Қизил Тепа яқинидан Қизилча курғони шундай кадимий ёдгорлик намунаси ҳисобланади. Жарқўтон меъморлиги, айниқса унинг ибодатхонаси алоҳида ўрин эгаллайди. Бу ибодатхона ҳашаматли бўлиб унинг меҳробида мукаддас олов ёниб турган. Калъада коммуникация ишлари йўлга куйилган. Қалъа ичида 7м. чукурликдаги кудуқ бўлган. Милоддан аввалги VIII-VI асргача бўлган даврда Марказий Осиё ерларида бирқатор кудратли кулдорлик давлат бирлашмалари вужудга келди. Улар мустақил тарзда хўжалик юритиб ўз кудратларини ошириб борганлар. Шундай давлатлардан бири Сўғд ёки Сўғдиёна бўлган. Унинг пойтахти Мароканд (Самарқанднинг кадимий номи) бўлиб Зарафшон Кашкадарё воҳаларини ўз ичига олган. Бу воҳада кадим

пайтларда ўртоқ ва кўчманчи қабилалар яшаб келган. Шу воҳада І- мингинчи йилларда дастлабки шаҳар маданияти шакллана борган. Сўғдиёна кулай урни Буюк Ипак йўли устидан утганлиги ҳам унинг маданий ҳаётини жонли бўлишни таьминлаган Шарк ва Гарб ўртасида жойлашган бу давлат милоддан аввал УП асрлардаёк Олд Осиё ва Ўрта денгиз хавзасидаги давлатлар билан, жумладан Юнон-Рим давлатлари билан яқин алоқада бўлиш имкониятини берган. Суғд маданият ниҳоятда юксак бўлганлиги сўғд ёзуви мавжудлигида ҳам ифодасини топган. Бу ёзув Сўғдиёнадан ташқарида ҳам маьлум бўлган. Сўғдда таьлим тарбияга алоҳида эьтибор берилган.Айниқса зодагон ва киборларнинг болалари талимига айниқса болалар ўқишига катта эьтибор берилган. Сўғд ёзуви 25 белгидан иборат бўлиб, чапдан унгга қараб ёзилган. Бу ёзув кейинчалик Марказий Осиёда ҳам кенг ишлатилган. Сўғд ёзуви асосида кейинчалик уйғур ёзуви яратилиб, у Марказий Осие ерларини араблар босиб олганидан кейин ҳам узоқ вақт ишлатилган. Сўғдда ҳайкалтарошлик ҳам кенг ёйилди. Бунда аёллар кўпроқ тасвирланган. Сўғдда бу даврда Марказий Осиёдаги муҳим деҳқончилик маркази бўлибгина қолмай, хунармандчилик, айниқса кулолчилик ниҳоятда юксак бўлган. Милодаан аввалги 1 мингинчи йиллар ўрталарида Хоразм Марказий Осиёдаги йирик давлатлардан бири бўлган. Шу даврга оид ёдгорликлардан бири Қўйқирилган қалъанинг қолдиқлари бизнинг эамонамизгача етиб келган. Расм 1 Қўйқирилган қалъанинг қолдиқлари. Қалъа калин девор билан уралиб, атрофи эса сув тўлдирилган зовур билан айлантирилган. Археологик казиш ишлари олиб борилганда бу ердан ҳар хил хумлар, ҳайкаллар топилган. Қалъа хоналарининг деворлари эса расмлар билан безатилган. Бу ердан кўплаб астадонлар топилган, улар ичида одамга ўхшаганлари ҳам бўлиб, унинг ички бўшлиғида ўлган одамнинг суяклари сақланган. Жонбос, Бургут қальа ҳам Хоразм давлатининг муҳим қўрғонларидан бўлиб, бу ерда ҳам муқаддас олов сақланадиган уйлар бўлган. Хоразмнинг Кўзали қурғон қалин девор билан ўралган, девор миноралар

билан мустахкамланган. Қўрғон марказида катта иншоат - ҳукмдор саройи қароргоҳи бўлган. Олимлар фикрига кўра бу қўрғон қадимги Хоразм давлатининг дастлабки пойтахти бўлган. Милоддан аввалги У1 асрдан бошлаб Сирдарё кенгликларида кучманчи халқларнинг Қанғ давлати таркиб топа борган. У ўз чегараларини Хоразмгача етказган. Мил. ав. 11 аср иккинчи ярми - милоддан аввалги 1 асрларда у ўзининг гуллаган даврини бошдан кечирди. Расм 2. Қанғ жангчилари. Фарғона водийси ҳам Ўрта Осиёнинг кадимдан одамлар истикомат қилган манзиллардан ҳисобланади. Милоддан аввалги 1 мингинчи йиллар ўртасида айни шу ерларда дастлабки шаҳар давлат вужудга келган. Паркана (Даван) давлати шундай давлат бирлашмаларидан бўлиб пойтахти Косон(ҳозирги Косон) бўлган. Ўзбекистонлик олим В. М. Массон шу ерлар иктисодий маданий ҳаёти ҳақида фикр юритиб бу ерлар да қурғошин, метал рудалари кўп бўлганлигини таькидлаб бу махсулотлар Туркманистон, Бухоро ерларидаги жамоалар билан товар алмаштириш асосини яратганлигини эьтироф этади.

Адабиётлар 1. Абдуллаев Н.У. Пейзажная живопись Ўзбекистана. Г.А.Пугаченкова, Л.И.Ремпель, История искусств Ўзбекистана с древнейших времен до середини 2. Искусство Советского Ўзбекистана М. 1976. 3. Тактош Р.Х. Современная графика Ўзбекистана 4. Такташ Р.Х. Фарруҳ Кагаров Г. 1985. 5. Шостко. К.Башаров. Т. 19.. 6. Зиганшина Н. Книжное искусство Ўзбекистана 7. Зиганшина Н. Георгий Чиганов Г. 1980.ХІХ в. М., 1965: Г.А.Пугаченкова Скульптура Халчаяна, М. 1971; Г. Кўзмина . Е.Е. В стране Кавата и Афрасиаба, М. 1977

Похожие

Темур ва темурийлар даврида Ўзбекистон санъати

Мўғуллар истилоси даврида Ўзбекистон санъати (1220-1340)

Илк христианлар даврида Византия меъморчилиги

Кадимги Ўзбекистон санъати

Италияда илк уйгониш даври санъати