Тана - Искусство - Рефераты

Тана

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Тана Режа: 1. Бош ҳолати 2. Оёқлар ҳолати 3. Қўллар ҳолати 4. Қўлларнинг эркинлиги 5. Ўнг қўл 6. Чап қўл

Дирижёрлик қилиш пайтида тана тик, хотиржам ва шу билан бирга ҳаракатга тайёр ҳолатда кўкрак кафаси сал кўтарилган, елка эса тик тўғри бўлиши лозим. Елкани жуда кўтариб юбориш мумкин эмас — бу бел мушаклари ҳаракатсиз ҳолатда бўлишига, тирсаклар икки томонга «тарвақайлаб» кетишига ва умуман бутун тананинг ноқулай вазиятга келишига сабаб бўлади. Ҳаддан ташқари эгилиш ва букилиш ҳам нотўғри. Бундай ҳолатда ҳаракатлар суст ва ишончсиз бўлиб қолади. Тананинг ҳаддан зиёд ҳаракатчанлиги, ижро пайтида тез-тез бурилиш, эгилиш ва бошқа ортиқча ҳолатлар шошқалоқликдек кўринади ва одатда дирижёрнинг техник кўникмалари яхши эмаслигини кўрсатади. Умуман, дирижёрнинг бутун ташқи кўриниши эстетикага асосланиши керак: тана табиий ҳолатда, кўкрак қафаси керилган, елкалар тўғриланган бўлмоғи лозим. Шунингдек дирижёр ҳеч қачон қаддини букиб турмаслиги даркор. Тананинг ҳолати дирижёрнинг нафас олишига ҳам таъсир этади. Елка ва бутун тана шундай ҳолатда бўлиши керакки, дирижёрни эркин нафас олишига халақит қилинмаслиги керак. Дирижёрнинг нафас олиши шу сабабдан табиий бўлиши керакки, у бутун мусиқа ва унинг қисмларини нафаси билан боғлайди. Шу боис ҳам «дирижёр мусиқа билан бирга нафас олади» деган ажойиб ибора бор. Дирижёрнинг нафас олиши қўшиқчилар ва созандалар нафаси билан ҳам табиий равишда боғланади. Дирижёрнинг бутун вужуди доимо оркестрнинг ҳар бир аъзоси ва қолаверса, тингловчиларнинг диққат марказида бўлишини инобатга олган ҳолда у ўзини ҳамиша назорат қилиб туриши, ортиқча ҳаракатлар қилмаслиги лозим. Дирижёрнинг бутун диққат эътибори оркестрга қаратилиб, унинг ҳаракатлари аниқ, ишончли ва айни пайтда ўша-рўпарасидаги оркестрга кўмаклашишга йўналтирилган бўлиши шарт. Баъзи дирижёрлар қўл ҳаракатларининг таъсирчанлигини ошириш мақсадида оркестрантлар томон эгилиб, ўз танасини ноўрин ҳаракатларга йўналтиради. Амалда эса бу ҳол кўл ҳаракатларининг самарасини оширмайди, аксинча, ижрочиларнинг

янглиштиришга олиб келиши ҳам мумкин. Таъсирчанликка тана ёрдамида эмас балки фақат қўл ҳаракатлари орқалигина эришиш лозим. Бунга таниқли рус дирижёри Е. А. Мравинский ёрқин мисол бўла олади. Унинг танаси оркестрни бошқариш жараёнида деярли иштирок этмайди. Қўллари эса буткул эркин ҳолатда ишлайди. Тананинг ифода имкониятларидан аъло даражада фойдалана билиш, тана ҳолатининг маънодорлиги, ҳаракатларнинг юксак даражада пластик эканлиги унинг дирижёрлик услубини ниҳоятда эмоционал бўлишини таъминлаган. Бош ҳолати Дирижёр бошини шундай тутиши керакки, бунда даҳани сал тепага кўтарилиб, нигоҳи оркестрга қадалиб туради. Бошни тўғри ва эркин тутиб, уни керак пайтда оркестрнинг турли қисмлари томон буришга осон бўладиган ҳолатда ушлаш лозим. Бошни мусиқага ҳамоҳанг тарзда ўйнатиш ҳам, мудом бир нуқтага тикилиб туриш ҳам тўғри эмас. Бошнинг жуда эгик ҳолатда тутиш эса бўйин мушакларининг қисилиб қолишига олиб келиши мумкин. Агар бош эгик ҳолатда тутилса, дирижёр оркестрантларнинг ҳаммасини кўра олмайди, ўз навбатида уларни ҳам дирижёрнинг юзини кўриб туришлари қийинлашади. Зотан улар ўртасидаги мулоқотда дирижёр нигоҳи катта аҳамият касб этади. Дирижёр нигоҳи ижрочилар эътиборини жамловчи, уларни ижродаги қандайдир муҳим жиҳатдан огоҳлантирувчи, алоҳида чолғу ёки гуруҳлар қисмларини таъкид этиш воситасидир. Бунда юз ифодаси катта аҳамиятга эгаки, унинг маънодор бўлиши бадиий образ яратишда муҳим рол ўйнайди. Асосийси — қиёфани кераксиз тарзда буриштирмасликдир. Дирижёрнинг тошдек қотиб қолган, маъносиз қиёфаси ижрочилар жамоасида завқ уйғотмайди, албатта, лекин ҳаддан зиёд маънодорлик, ифодавийликка эрк бериш ҳам тўғри эмас. Оёқлар ҳолати

Дирижёрлик пайтида оёқлар бутун тана учун мустаҳкам таянч вазифасини бажаради. Дирижёрнинг оёқлари бутун оёқ панжаси ёки бармоқларига таяниб, тананинг барқарор ҳолатини таъминлайди. Асосийси — таянч товонга тўғри келмаса бўлгани. Оёқларни жуда кериб юбориш ёки бир-бирига жуда яқин қўйиш ҳам нотўғри. Дирижёр мусиқага ҳамоҳанг тарзда тиззаларини букиши, у ёқ, бу ёққа юриши, ёки бир жойда қотиб турган ҳолда танасини чайқатиши ҳам тўғри эмас. Дирижёрлик қилиш пайтида тана ҳолатлари ўзгариб борар экан унга мувофиқ тарзда оёқлар ҳам ўз ҳолатини ўзгартириб туради. Шу муносабат билан тана оғирлиги у оёқдан бу оёқга ўтиб туради. Гарчи оёқларни бир ҳолатда тутиш қийин бўлсада, уларни тез-тез ўзгартириб туриш ҳам нотўғри, бу бир жойда депсиниш ёки бирор жойга шошиб турган киши ҳолатига ўхшаб кўринади. Қўллар ҳолати Дирижёрнинг қўлларига қўйиладиган асосий талаб — уларнинг тўла эркинлиги, яъни танага бўйсунмаслиги ва мушакларнинг бўш қўйилишидир. Эркинлик дирижёрга мусиқани осон ифода этиш имконини беради. Қўлларни эркин тутмаслик эса оркестрга ўз ниятларини тўлиқ ва аниқ етказишга халал беради. Бундай қўллар эгилувчан ва пластик бўлмайди, улар мусиқани ифода этишга ожизлик қилади. Улар ҳатто нигоҳни ҳам чарчатиб қўяди, энг асосийси — эркин бўлмаган қўлларнинг ҳаракатлари тушунарсиз бўлиб, бу оркестр ишига ёрдам ўрнига, халал беради. Одатда бундай қўлларнинг тирсаклари икки томонга керилиб, тепага кўтарилган бўлади. Ўз қўл ҳаракатларининг самарасиз эканини сезган бундай дирижёр қўлларига «ёрдам бериш» учун яна танаси, бошини ишга солиб, кераксиз ҳаракатларни кўпайтираверади. Худди шунингдек, кимтиниб ишлайдиган дирижёр ўзи ижро этаётган концерт ёки спектакль «юки»ни кўтара олмайди.

Шу боис ўз фаолиятини энди бошлаётган дирижёрлар билан такт машқларини ўрганишни ва қўлларни «эркинлаштириш» ишидан бошлаганлари маъқул. Бугун қўллар — дирижёр аппаратининг асосий ва энг муҳим қисми эканлигини унутмаслик керак. Қўлларнинг турли ҳолатлари — ҳаракатлари эркинлик, қулайлик, табиийлик ва муҳими ижрога тўғри келиш каби талабларга жавоб бериши керак. Маълумки, қўл кафт, билак ва елкадан иборат. Дирижёрлик қилишда қўлнинг энг ҳаракатчан ва ифодали қисми бўлган кафт (кист) энг муҳим рол ўйнайди. Кафт билан органик равишда боғланган билак ва елка ёрдамчи қисмлар бўлиб, ҳаракатда фақат кафтнинг ҳолатлари учун хизмат қилади. Аксарият ҳолларда қўл қисмлари ўз ҳолатларида шунчалик ўзаро боғлиқки, кафтнинг энг кичик ҳаракати ҳам билак ва елка мушаклари иштирокини тақозо этади. Масалан енгил staccato дан pianissimo га ўтиш. Дирижёрлик қилишда кафтни пастга қаратиб тутиш — унинг энг қулай ҳолатидир. Бунда кафт бўшашган ҳам қисилган ҳам, ортиқча кўтарилган ҳам бўлмасдан ҳамиша олдинга йўналтирилган бўлиши лозим. Бармоқларни табиий равишда бироз думалоқроқ шаклда бўлиши бунинг баробарида уларнинг эркин ҳолати бутун кафтнинг етарли даражада эркинлигидан далолат беради. Кафтнинг ҳаракатчанлиги, эластиклиги ва етарли даражада эркинлиги мушакларнинг ҳар қандай тез ҳаракатга тайёр туриши билан мувофиқ бўлмоғи керак. Кафтнинг бу жиҳати дирижёрга қўл ҳаракати орқали ижронинг энг нозик томонларини ифода этиш имконини беради. Айнан кафт ҳаракатлари дирижёр қўл ҳаракатларига асосий динамик, эмоционал кўриниш беради. Кафт эркинлигини ўрганишнинг дастлабки давриданоқ алоҳида назорат қилиб туриш керак. Шунга таяниб, аввал бошиданоқ, дарҳол таёқча билан дирижёрлик қилишга ўтиш маслаҳат берилмайди, чунки бу кафт мушакларининг зўриқишига сабаб бўлиши мумкин. Дирижёрлик қилиш пайтида қўл ҳолати ўзгаришсиз қолмайди. Уларнинг жойлашув баландлиги, чўзилиш даражаси доимо ўзгариб туради. Бу кўп

сабабларга боғлиқ. Жумладан, оркестр жарангдорлиги динамикасига, у ёки бу эпизод фактурасига, муайян чолғу ёки гуруҳларнинг ижрога киришишини кўрсатишга, асар жанрига, услубига, масштабига, қолаверса, оркестр таркибининг катталигига, хор, яккахонлар сонига, шу билан бирга оркестр ямаси театрларда (оркестр жойлашадиган чуқурлик) ёки эстрада саҳнасида дирижёрлик қилинишига боғлиқ бўлиши мумкин. Буларнинг барчаси дирижёр қўллари ҳолатида акс этади. Ўқитиш жараёни аввалида талабалар дастлаб риоя қилиши мумкин бўлган ўртача қўл ҳолатини белгилаш тавсия этилади. Табиийлик, қулайлик мақсадида қўлнинг эркинлигини таъминлаш ва оркестрга кўринарли бўлиши учун қўлларни кўкракдан сал пастроқ ҳолатда тутган маъқул. Агар қўл ундан юқорироқ бўлса — елка мушаклари зўриқади, аксинча пастроқ бўлганида эса оркестрга кўринмайди. Ўрганувчилар аввал бутун дирижёрлик аппаратини тўғри «ўрнатиш»ни билишлари лозим. Шундан кейингина дирижёрлик техникасини эгаллашга ўтиш мумкин. Дирижёрлик аппаратини «ўрнатиш» қўл, елка, бўйин, бош мушакларини бўшаштириш, эркин тутишдан бошланади. Дирижёрликни ўргатувчи педагогнинг вазифаси аввало ҳар бир талаба учун тана, бош, қўл ва оёқларнинг энг қулай ва табиий ҳолатини топишдан иборат. Бу билан талабани қадди қоматини тўғри тутиш, асосий дирижёрлик ҳолатини аниқлашга ўргатиш керак. Шуни унутмаслик керакки, қадди қоматни тўғри тутиш нафақат эстетик нуқтаи назардан муҳим, балки амалиёт учун ҳам зарур. Маълумки ҳаракатларни ўзлаштириш қобилияти ҳаммада турлича кечади. Баъзиларда осонгина уддаланса, бошқаларда жиддий қунт ва саботни талаб қилади. Дирижёрнинг бесунақай, нотабиий, ёки қўпол ҳаракатлари ижрочиларда зўриқиш ва ноқулайлик хисларини тўғдириши мумкин. Муайян эстетик нормаларни ҳам мудом ёдда тутиш даркорки, дирижёрни бутун ижрочилар гуруҳи аввало кўриш орқали қабул қиладилар. Қўлларнинг эркинлиги

Баъзан концертларда иккала қўли билан такт белгилаб, мусиқанинг суръат ва метрини фақат механик тарзда кўрсатувчи дирижёрларни кўриш мумкин. Уларнинг ҳар иккала қўли такт бериш билан банд бўлади. Шу боис, уларда бошқа вазифаларни бажаришга имконият йўқ. Асарнинг бадиий жиҳатларини кўрсатишда чап қўлдан самарали фойдаланиш ўрнига у билан ўнг қўл ҳаракатларини қайтарар экан, дирижёр ўз техникасини қашшоқланишига йўл қўяди. Параллел равишда чап қўлни ҳам такт беришга ишлатгач, ижро қилинаётган мусиқанинг бадиий сифатларини кўрсатишга имкони қолмайди. Афтидан, баъзи дирижёрлар бундай аҳволнинг беъманилигини англаб, гоҳида фақат ўнг қўлларини такт кўрсатиш учун ишлатадилар. Бироқ, бу аҳволда чап қўл нима иш бажаради? Аввалига у партитура саҳифаларини варақлайди, сўнгра ноаниқлик билан суст тарзда тактлаш жараёнига қўшилади, у ёғига яна варақлаш учун пастга туширилади, баъзи ҳолларда чап қўл дирижёр танасида ожиз бир аҳволда осилиб туради ва оркестрни бошқариш жараёнида умуман иштирок этмайди ҳам ёки — яна ўнг қўлга қўшилиб такт белгилашга тушади. Ҳар қандай алоҳида вазиятда ҳаракатнинг қандай турини қўллаш керак? Бу аввало мусиқанинг характери, динамикаси, фактураси, асарнинг ҳар қандай қисмидаги темпга боғлиқ. Бундан ташқари ҳаракатнинг уйғунлиги, унинг мутаносиблигини белгилашда дирижёр фақат ўзига қулай ва эркин бўлишини ва ниҳоят, ҳаракатнинг яққол кўзга ташланишини ҳисобга олиши керак. Шу боис дирижёрнинг қўл ҳаракатлари пластик, оддий, ифодали, мусиқага мувофиқ тушунарли ва аниқ бўлиши лозим. Қўл ҳаракатлари воситасида дирижёр ижрочилар жамоасига ўзининг қалб кечинмасини, ўй-фикрларини етказади. Қолаверса, ижродаги муҳим бўлган бадиий вазифаларни юклайди. Ўнг қўл ҳам, чап қўл ҳам исталган вазифани бажаришига қарамай, дирижёрлик амалиётида ҳар иккала қўлга алоҳида талаблар қўйилади. Шу боис уларни алоҳида жиҳатларини кўриб чиқамиз. Ўнг қўл

Дирижёрликда бошқарув вазифасини бажарувчи ўнг қўл аввало тактлаш, яъни вазн қисмларини кўрсатиш, асарнинг вазн тузилишини намоён қилишга мўлжалланган. Шу билан бирга у чолғулар ёки овозлар ижросига навбат беради, акцентлар, ферматалар, синкопаларни белгилайди, темпни аниқлайди, ҳаракат ҳарактерини, динамикасини акс эттиради. Бундан кўриниб турибдики ўнг қўл механик равишда эмас, балки ижро этилаётган мусиқанинг хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ишлайди. Ўнг қўл — етакчи, ишончли, ташаббускор, «қатъиятли» қўлдир. Ва ниҳоят, ҳамманинг диққат марказида бўлган, дирижёрнинг ритмик кўрсатмаларини акс эттирувчи таёқча ҳам айнан ўнг қўлда бўлади. Демак чап қўл тактни белгилашда муҳим ўрин тутмаслиги ўз-ўзидан аён бўлади. Замонавий дирижёрлик техникаси ҳар иккала қўллар ҳаракати билан белгиланишидек эскирган ва фойдасиз одатдан аллақачон воз кечган. Игорь Маркевичнинг қайд қилишича, параллел равишда такт белгилаш бамисоли пианиночи бир хил баландликдаги фақат унисон оҳангдошлигини чалишни билганидек маънисиздир. Чап қўл Чап қўл чолғулар, овозлар, оркестр гуруҳларига, хор ва яккахон партияларни ижрога йўлловчидир. У ижронинг динамик қирраларини ифода этади. Бундан ташқари, асосан чап қўл ёрдамида мусиқий баён ажратилади, жумлалар айрича кўрсатиб ўтилади, жарангдорлик, алоҳида паузалар ифодаланади, мусиқий шакл уйғунлик, фактура ўзгариши кўрсатиб борилади. Юқорида айтилганлар ўнг қўл ёки ҳар иккала қўл билан бир вақтнинг ўзида бажариб бўлмайди дегани эмас. Биз фақат дирижёр қўллаши мумкин бўлган ҳаракатлар ва уларнинг хилма-хиллигини таъкидлаб, улар эркинлиги ва мувофиқлиги ҳақида, айни вазиятда эса — қўллар мустақиллиги тўғрисидаги масалани олға сураяпмиз. Дирижёр қўллари бир-бирига боғлиқ бўлсада, мутлақо эркин вазиятни тутиш лозим. Бир қўлни иккинчиси ҳаракатларини қайтариши, бу ҳаракатлар бой эмаслигини кўрсатади, дирижёрдаги бир хиллик йўлини ифодалайди. Бу албатта, симметрик ҳаракатларни қўллашдан

воз кечиш керак дегани эмас, — кўп ҳолларда улардан қочишнинг ўзи қийин. Масалан, оркестр қудратли ва тантанавор янграган чоғда унинг характерини ёрқин ифода этиш учун дирижёрнинг қўллари ўз-ўзидан ҳолатга кириб, бир хил харакатлар билан бири иккинчисини қўллаб-қувватлайди. Бироқ симметрик ҳаракатларни узоқ вақт қўллаш ҳаракатнинг камбағаллашувига, дирижёрликни бир хилликка олиб келади ва ижро этилаётган мусиқанинг эмоционал моҳияти ва унда дирижёрнинг ижодий хис туйғуси ва мақсадини ифодалашга кенг имконият майдонини яратиб беролмайди. Ўнг ва чап қўл ўртасидаги асосий фарқ шундаки, тактни белгилашни ўнг қўл бажаради, қолган вазифаларни эса ўнг ва чап қўл бирга бажармоғи керак. Вазифаларни бу тарзда тўғри тақсимлаш дирижёрга асарнинг барча қирраларини тўлалигича очиб беришга имкон яратади. Шу билан бирга ҳар иккала қўл ҳаракати қатъий мувофиқлаштирилган ва уларнинг вазифалари хилма-хил бўлса ҳам ва ягона мақсад — мусиқани барча деталлари билан имкон қадар тўлиқроқ ижро этишга қаратилган бўлиши шарт. Агар дирижёр чапақай бўлса, унда чап ва ўнг қўл вазифаларни алмаштириш мумкин, чунки бундай дирижёр асосий ритмни чап қўл билан (унинг учун етакчи қўл) олиб бориши, динамика ва қолган хусусиятларни эса ўнг қўли билан бемалол кўрсатиши мумкин. Оркестр ва мусиқа учун бунинг фарқи йўқ. Шундай қилиб, қуйидагича якуний фикрга келиш мумкинлигига амин бўлдик: Ўнг қўл тактни бошлайди, яъни мусиқанинг асосий ритми ва вазнини, унинг динамикаси ва характерини бошқариб боради. Чап қўл зиммасига эса мусиқа динамикаси ва характерини белгилаш, алоҳида овозлар ёки оркестр гуруҳлари, хор, яккахонларни ижрога ўтишини кўрсатиш вазифаси юклатилади: Бу айниқса опера ва мусиқий театрга тааллуқли ҳолатдир. Чап қўл мусиқий ижро деталларини кўрсатади, дирижёрнинг хиссий — бадиий жиҳатларини ифода этишига хизмат қилади. Исталган ҳаракатлар эркинлигига ва уларни мувофиқлигига, қўлларнинг мустақиллигига қандай эришиш мумкин?

Бу мақсадга эришишнинг дастлабки босқичи вазнга хос схемаларни ўзлаштиришдан иборат. Кўп ҳолда ушбу схемалар билан танишувда иккала қўл ишлатилади. Бунда талабада ҳар иккала қўлни симметрик тарзда ҳаракатлантириш одати шаклланади ва бу кейинчалик қўл ҳаракатларини эркинлигига эришишни қийинлаштиради. Кейинчалик воз кечиш лозим бўладиган ҳаракатларга ўрганишдан нима фойда? Чап қўл ўнг қўлни такрорлашга ёки такт белгилашга тайёр бўлади, аммо ўрганувчининг вазифаси айнан шундан қочишни тушунишидадир.

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.-Т.: Шарқ, 1998 . 2. Каримов И.А.Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7.-Т.: Ўзбекистон, 1999 . 3. Азимов К. Ўзбекистон дирижёрлари.-Т., 2001. 4. Аносов Н. П. Литературное наследие. Изд. Сов. Композитор, 1973. 5. Астров А. Деятель русской музыкальной культуры, С. А. Кусевицкий, Л. Музыка 1981. 6. Ашрафий М. Музыка в моей жизни. Т. 1975. 7. Ансарме Эрнест. Статьи о музыке и воспоминания. М. Сов. Композиор. 1986. 8. Баграновский М. Дирижерская техника рук. М. 1947. 9. Безбородова Л. А. Дирижирование. М. Просвещение 1990. 10. Берлиоз Г. Дирижер оркестра. М. 1912.

Похожие

Режиссёрлик қобилиятини тарбиялаш

Қуш ва ҳайвонларнинг ҳайкалини ишлаш

Ўзбек классик мусиқаси

Дирижёрлик техникаси

Бошланғич синфларда мусиқа ўқитишнинг мақсад ва вазифалари