Шарқ миниатюра мактаблари ва уларнинг қисқача тарихи ва иш методикаси - Искусство - Рефераты

Шарқ миниатюра мактаблари ва уларнинг қисқача тарихи ва иш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82 KB

Шарқ миниатюра мактаблари ва уларни нг қисқача тарихи ва иш методикаси. Режа: 1. Шарқ миниатюра мактаби 2. Бобурийлар тасвирий санъат мактаби. 3. Самарқанд миниатюра мактаби

I. Талаба ёшлар таълим жараёнида Ўзбекистон худудидаги тасвирий санъатнинг шаклланиши тараққиёт тарихий босқичлари билан узвий боғлиқлиги бос қ ичма - бос қ ич ривожланиб, му каммаллашиб келаётган методика фанининг, замонавий ўқитувчи кадрлар тайёрлашда тарбиявий моҳияти юксак э канлиги ҳ а қ ида билишлари учун аввало ў зимизда ривожланган тасвирий санъат турлари ва тарихи ҳ а қ ида чу қ ур билимга э га б ў лиши талаб э тилади. Қ адимдан М арказий Осиё, Миср, Хитой, Япония, Ҳиндистон каби мамлакатларда тасвирий санъатнинг анча қийин график чизмалари пайдо бўлган. Миср қадимдан тасвирий санъат мактабларига эга бўлган давлатлардан биридир. Тасвирий санъат борасида назарий билимларни илмий педагогик жиҳатдан талқин этиш масаласига санъат тушунчасининг ўзини таҳлил қилиш орқали ёндошиш мақсадга мувофиқдир. Одамлар томонидан бирон-бир иш, нарса, буюм ва ҳакозаларнинг моҳирлик билан бажарилиши ва маромига етказиш инсон меҳнатининг санъаткорона бажарилганини билдиради. Демак, педагогларнинг ҳам ўз меҳнатини пухта, чиройли, кам-к ў стсиз бажариши санъаткорлик намунаси бўлиб ҳисобланади. Таълим-тарбия беришда тасвирий санъат тушунчасининг ўзи қандай х арактерга эга эканлиги алоҳида илмий педагогик та ҳ лилни тақазо этади. Ана шунинг учун ҳам бу борадаги мавжуд назарий тушунчалар, уларнинг педагогика фанидаги ўрни ҳақида тўхталишимиз лозим. Тасвирий санъат – энг қадимий ва кенг тарқалган санъат турларидан биридир. У кенг маънога эга. Ўз ўрнида ҳайкалтарошлик, рангтасвир, амалий санъат ва графика каби турларга бўлинади. Турлари ҳам ўз ўрнида яна бир қанча жанрларга бўлиниб кетади. Тасвирий санъат тур ва жанрларини назарий жиҳатдан ўрганиш, шунингдек талаба, ўқувчиларга машғулот ёки су ҳ бат давомида кўр газмали қуроллар орқали ўргатишнинг услубий асослари, йўл-йўриқлари методик жиҳатдан алоҳида ўзига хос алифбосига эга. Тасвирий санъат воқеаликни, борли қ ни шакллар, чизиқлар, ранглар, бўёқлар суртмаси орқали маълум бир

текисликда, юзада, маконда ва ҳакозалар ижодкор (ҳайкалтарош ва рассом ) томонидан тасвирланадиган санъатдир. Шунингдек, тасвирий санъат ма ҳ обатли ва дастго ҳли санъат кўринишларга эга. Ма ҳ обатли дейилганда - ҳажм жиҳатдан бир неча баробар катта меъморчилик, меъморлик-ёдгорлик санъатига, шунингдек бирон-бир бадиий муҳитга мўлжалланган тасвирий санъат асарлари тушунилади. Дастго ҳ – бу асосан эркин ижодий фао л ият туфайли яратилган асарлар тушунилади, уларни хоҳлаган жойга қўйиш, намойиш қилиш мумкин бўлади. Аждодларимиз тарихи биздан қанча узоқ бўлмасин ва уларнинг диний эътиқодлари ўзига хос бўлганлигидан қ атъий назар биз билан уларни боғлаб турадиган нозик кўприклар бор. У ҳам бўлса, улар яратган ажойиб санъат намуналари, уларнинг маънавий қадриятлари, умумий дунёқарашларида инсоният тафакурининг узвий ривожланишига ўз таъсирини ўтказиб қолган тушунчалари ва билимларидир. Шунинг учун ҳам замонавий рассом ўқитувчларни ҳар томонлама тарбиялашда, шакллантиришимизда бундай ўтмиш мерос намуналарига мурожат қилиб туришимиз, уларни таълим жараёнида нафақат ўтмиш намунаси сифатида, балки услубий мукаммал воситалар сифатида фойдаланишимиз мумкин. Энг қадимги тасвирий санъатдан фарқли ў лароқ Марказий Осиё санъат мактабини Юнон санъати билан уйғунлашган намуналаридан кўриш мумкин. Бу санъат мактабини Искандар изи бўйлаб шаклланган тасвирий санъат мактаби деб аташга асослар бор. Маълумки, мило д дан аввалги 329-327 йилларда Искандар қўшинлари Марказий Осиё ҳ удудларини маккорлик ва ҳ ийла билан босиб олишган. Юнон тили, маданияти, санъати динини тарғиб қилишган. Натижада юнонлаштириш вужудга келган. Ма ҳ аллий халқлар тасвирий ва амалий санъати билан юнонилар санъати ўртасида уйғунлашув бошланган, натижада юнон санъатига хос ҳайкалтарошлик, деворий расмлар, амалий санъат намуналари пайдо бўлган. Тасвирий санъат тарихида халқларнинг алоқаларини боғлаб турган Буюк ипак йўлининг ҳам таъсири катта б ў лган. Халқлар ўртасидаги савдо-сотиқ алоқалари, улардаги ҳар хил асбоб-ускуна, қимматбаҳо санъат намуналари

орқали ўтиши натижасида тасвирий санъатнинг уйғунлашувига олиб келиши табиий бир ҳ ол эди. Буюк ипак йўли орқали халқлар ўртасидаги алоқа тасвирий санъатни нафақат уйғунлашувига таъсири бўлиб қолмасдан, бир- биридан андоза олиб, бойиб боришига сабабчи бўлганини Кушонлар даврини ўрганиш жараёнида гуво ҳ бўламиз. Тасвирий санъатнинг илғор намуналари қадимги маданий тара қ қий этган ўлкалр Суғдиёна (Зарафшон ва Қашқадарё вилоятлари), Бактрия (Сурх о ндарё, Жанубий-Ғарбий Тожикистон, Шимолий Афғонистон), Парфия (Туркманистоннинг Ашхабо д вилояти, Шимолий-ғарбий Эрон), Чоч (сирдарёнинг ўрта ҳ авзоси, ҳозирги Тошкент вилояти, Жанубий Қозоғистон) шунингдек Қадимги Хоразм, Қадимги Фарғона худудларида мавжуд бўлиб келганини кўрамиз. Қисқаси тасвирий санъат борасида бебаҳо асарларини ҳар бир санъат ўқитувчиси билиши лозим. Чунки Ўзбекистон тасвирий санъат тарихи, унинг илғор ўзига хос анъаналарини ўқитувчилар тайёрлашдаги тасвирий санъат таълимини мазмунини бойитибгина қ олмасдан, илмий педагогик жиҳатдан тўғри талқин қилишнинг мо ҳ иятини очиб беради. Қадимги ҳайкалтарошлик санъати – тасвирий санъат тарихини ўрганишда алоҳида илмий педагогик қимматга эга. Ўзбекистон ҳ удудига мансуб қадимги рангтасвир санъати ўзига хос бебаҳо намуналарга эга. Афросиёб рангтасвир санъати, Беш и ктепа рангтасвир санъати, Варахша санъати, каби ўтмишдаги машҳур рассомларнинг иш тажрибаси, билими шунингдек педагогик ма ҳ оратига эътибор қаратмоқ лозим ва бугунги мусаввир ўқитувчиларнинг шаклланишида санъатимиз меросидан тўғри, унумли ва илмий асосида фойдаланишимиз жоиздир. Биз аждодларимизнинг маданияти ва санъати сирларини қанчалик ўрганар эканмиз, улар қолдирлган излар аниқроқ кўзга ташаланаверади, қадимги манзилгоҳлар, улар яратган маданий-маънавий мерослар ҳақида батафсил ҳикоя қилаверади. Биз уларни яқиндан ўрганиб дунёқаршимизни бойитишимиз ва тарихий далиллар асосида тасвирий санъат методикасини

янада ривожлантиришга ҳ иссамизни қўшишимиз керак. Миниатюра санъатига келсак, бу санъат аввало қоғоз билан боғлиқ. Араб олими Ибн Надимнинг ёзишича, 87 ҳижрий (мелодий 706) йилда дастлаб Самарқандга келганларида қоғозсозлик корхоналарини к ў риб ҳайратга тушган, деб ёзиб қолдирган. Бундай устахоналар Хивада, Қўқонда, Бухорода, Самарқанда, Тошкентда ва бошқа жойларда мавжуд эди. Хива хони Саид Муҳаммад ўз саройида бир қанча ҳаттотларни, мо ҳ ир наққошлар ва рассомларни тўплагани маълум бўлиб, у китобга ихлос қўйган киши эди. Унинг катта кутуб х онаси бўлиб, шу кутубхонада қўлёзмалар к ўчирилар ва безатилар эди. Бундан ташқари Бухоро хони Амир Олимхон саройида ҳам машҳур кутубхона бўлиб, унда жуда кўп миқдорда китоблар тўпланган ва ҳаттотлар шуғулланганлар. Хива мактабига мансуб Худойберган-Девон малакали уста соатсоз бўлиб у бир қанча китобларни безаганлиги маълум. Бухорода туғилиб ўсган шоир Аҳмад Дониш (1827-29-1897) шоирлик билан бирга ҳаттотлик ҳам қилган. Б ир қанча қўлёзмаларни қайта кўчириб уларга миниатюралар ишлаган. Бухоро музейида сақланаётган “ Лаззати ва Нисо" китобига ишланган 27 та миниатюраси жуда ҳам х арактерлидир. Бу рассом ижодий фаолияти яхши ўрганилмаган, кенг китобхонлар бу рассом билан яқиндан таниш эмас. Уни шоир деб билишади. Тасвирий санъатнинг тарбиявий вазифаларини юксак мутахассислик тайёргарлигига эга бўлган ўқитувчи мусаввирлвр томонидан амалга оширилиши, тарбиянинг янада мазмунли бўлишига туртки бўлади. Агар тасвирий санъат орқали тарбия олиб борилмас экан, бундай таълим синади ва ўз таъсирини йўқотади. Бундай таълим-тарбиянинг моҳиятини улуғ мутахассислар, олимлар, шоиру ёзувчилар, мусаввир-педогоглардан К.Бекзод, Лутфий, А. Жомий, З. Бобур, Д. Самарқандий, Музаҳҳиб М. Хондамир, К. Бекзод, Аттор, А. Яссавий, Абу Наср бин Аррон, Улуғбек, Х. Абдулҳай, Пир Саид Аҳмад ва бошқалар жуда яхши тушинишган. Пир Саид Аҳмад ва Х. Абдулхай каби

рассомлар Самарқанда яшаб ижод этган ва уларни Осиё миниатюрачилари қаторида эслашимиз мумкин. 1398 йили яратилган миниатюралар "Антигеологияси" ўз мазмунига эгадир. Бу китоб Туркиядаги давлат кутубхонасида сақланмоқда. Турон (Қашқар)дан топилган Моний асарлари Самарқанд қоғозига битилганлигини тадқиқотчилар томонидан аниқлаган. Моний қадимнинг маш ҳ ур рассоми бўлган. Унинг асарларидан намуналар топилган "Худудул олам" (олам чегаралари) деган X - аср график асарларида ёзилишича, м о нийлар (Моний таълимоти тарафдорлари) нинг Самарқандда обр ў эътибори кучли бўлиб, ҳижрий 372 (мелодий 682) йилгача ижодлари ор қ али катта нуфузга эга бўлганлар. Археологик ёзма манбаларга асосланиб биз Ўрт Осиё миниатюрасининг тарихи жуда қадим-қадимлардан тарқалганини айта оламиз. Ўрта Осиёда машхур рассомлар, усталар, наққошлар ва ҳайкалтарошлар ўтганлигини тарихий фактлар асосида исботлай оламиз ва Ўрта Осиёда тасвирий санъат ва миниатюра санъати бўлмаган деган баъзи даъволарни асоссиз эканлигини исбот қиламиз. Бизга маълумки Ўрта Осиёда ривожланган маданият ва санъат ўчоқлари Араб, Мўғил босқинчилари томонидан яксон қилинган. Албатта, Темур ва Темурийлар даврида маданият жуда равна қ топиб гуллаб яшнаган. XIV-XVI асрларда Шарқ мамлакатларида, жумладан Ўрта Осиёда ривожланган бу санъат XVIII-XIX асрларга келиб анча тушкунлик даражасини бошидан кечирди. Бобурийлар тасвирий санъат мактаби. Бу даврда яъни XVI-XVII асрларда Бобурийлар томонидан ташкил қилинган тамойили янги тасвирий санъат мактабида Ўрта Осиёлик машҳур миниатюрачи рассомлар етакчи роль ўйнаганлар. "Бобурийлар" миниатюра мактабига асос солганлардан бири Мир Саид Али бўлиб, XVI-XVII аср Ҳинд ёзма манбаларида ёзилишича, у ўз замонасининг кўзга кўринган муссавири бўлган. Мир Саид Али Термизда таваллуд топган, мусаввирлик касбини отаси, моҳир рассом Мир Мансур ёки уста Мансурдан ўрганган ва тирикчилик тақозаси билан Ҳиндистонга бориб

қолган. Бундан ташқари Ҳинд миниатюра мактабида бошчилик қилган Ўрта Осиёлик Муҳамммад Мурод, Муҳаммад Нодир Самарқандийлар ва Фаррухбекларнинг ўз юртини ташлаб кетишларига албатта Ўрта Осиё хонликларининг тарқоқлиги ва маданиятнинг унча қадрланмаслигидан далолат беради. Биз XVIII, XIX, XX аср бошларида Ўрта Осиёда бир қанча Хаттотлик устахоналари, моҳир мусаввир – усталаридан бири Камолиддин Беҳзод тўғрисида гапирар эканмиз, у ижодий фаолиятида Осиёда тенгсиз мусаввир даражасига кўтарила олган шахсдир. Беҳзод ва унинг шогирдлари тасвирий санъатни оммавий даражада – жамият миқёсида кўтаришга эришган мусаввирлардир. Уларнинг ғоявий тарбиясига қўшган ҳиссаси эса ўзига хос тасвирий санъат ўқитишнинг услубий шаклини қолдирганлигида бўлиб, ҳозирги кунда ҳам ўзининг баҳосини йўқотган эмас. У устоз сифатида ўз шогирдларини формализмдан йироқ тутишга ҳаракат қилади. Буни исботи эса Беҳзоднинг ўта қобилиятли, инсон сифатида жуда мўмин-қобиллиги А.Навоий томонидан жуда юқори баҳоланган. А.Навоийнинг ва темурийларнинг ҳомийлиги туфайли тасвирий санъат ўта талабга жавоб берадиган даражада ривожланган. Самарқанд миниатюра мактаби Миниатюра мактаблари Шарқда жуда ривожланган бўлиб, турли номлар билан аталади. Мисол, "Бухора мактаби", "Бобурийлар" миниатюра мактаби, "Шероз" мактаби, "Асфахон" мактаби, "Язд" мактаби, "Бағдод" мактаби, "Табриз " мактаби каби йирик тасвирий санъат марказлари мавжуд бўлган. Темур ва Темурийлар даврида Самарқанд ўзининг равноқ топиши туфайли жаҳонни ва Ғарбий Европа давлатларини ҳам лол қолдирган эди. Аммо Самарқанд миниатюра мактаби тўлиқ ёритилмаган. Шарқнинг "Рафаэли" ҳисобланмиш К.Беҳзод бошчилигида камол топган Ҳирот мактабининг шаклланишида Самарқанд миниатюра мактабининг тутган ўрни муҳимдир. Самарқанд Темурийлар даврида илм-фан, санъат равноқ топган давлатнинг пойтахти эди. Ҳирот мактаби Самарқанддек санъат ва маданият ўчоғининг ажралмас бир қисми бўлган. Самарқандга бостириб келган араблар илк бор қоғозни Самарқанд шаҳрида кўришган ва лол қолишган. Аниқ тарихий

маълумотларга кўра К.Беҳзод миниатюра санъатини Пир Саид Аҳмад Табризийдан ўрганган. Пир Саид Табризий эса "Умдай ул-мусаввирир" (мусаввирлар пешвоси) номи билан машҳур Бухоралик устоз Жаҳонгирнинг суюкли шогирди бўлган. Устоз Жаҳонгир эса темурийлар давлати тасвирий санъатининг асосчиси устоз Гунг (Соқов)дан таҳсил олган. Демак, Самарқанд тасвирий санъат мактаби ўзига хос таҳлилни кутуб ётибди. Айниқса "Самарқанд деворидаги жанг" асари (Туркияда "Юлдуз" кутубхонасида) сақланмоқда. Бу асарларда Самарқанд тасвирий санъат мактабига хос портретлар аниқлиги ва табиат манзарасини ёрқинлиги билан миниатюраларга ўзига хос услуб бахш этган. 1441-42 йилларда номаълум мусаввирлар томонидан Мирзо Улуғбек тасвирининг яратилиш даври Ҳирот мактабидан ҳам аввалроқ Самарқандда кенг ривожланганлигининг исботидир. Айниқса, "Соҳибқироннинг бўладиган жанг олди мажлиси" миниатюра асари диққатига сазовардир. Бу асарда Темур ва унинг аёнларининг сурати чзилган. Бу асарга "Халил Мирзо Шохрух" деб имзо чекилган . Бобурий "Жаҳонгирнинг" гуво ҳ лигида "Агарда тасвирда мусаввир номи аниқ қилиб ёзилмаганда эди, бу асарни К.Бе ҳ зод мўйқаламига мансуб дейиш мумкин эди". Чунки бу иш услубий жиҳатдан К.Бе ҳ зод ижодий мактабини эслатади. К.Бе ҳ зод фаолиятидан анча аввал яратилган бу асарнинг муаллифи Халил Мирзо Шохруҳ ўз навбатида устоз Бе ҳ зоднинг устози бўлган. Аммо Жаҳонгир таърифлаб кетган бу асар ҳали чоп этилмаган. Лекин XIII-XI V асрга мансуб бўлган бу асар муаллифининг асл исми Халил Мирзо Шохруҳ бўлмаган, чунки ўша даврда Осиёлик мусаввирлар ўз асар и нинг тагига имзо чекиш одати бўлмаган. Амир Темурни нг ҳаётлигида бошла н ган бу асар уни нг ўлимидан кейин ҳам давом эттирилган. Со ҳ иб қ ирон Темур вафотидан кейин Самарқанд та х тини эгаллаган Халил Мирзога ҳам бағишланган бу асарнинг ниҳояси пайтида тахтга Шохруҳ Мирзо ўтирган. Аммо Ўрта Осиёдаги Самарқанд миниатюра мактабларида портрет жанри ва тарихий воқеалар баёни миниатюра чи ларнинг изчил мавзу с ига айланган.

Самарқандлик мусаввирлар Маъсуд ибн Усмоний К ўҳ истонийнинг Абдулхайирхон тарихи асарига чизилган "Чингизхоннинг Сирдарё со ҳ илларида ўз ўғилларини қабул этиши", "Газанхон Урғонда", "Абдуллахон портрети" ва Хотифийнинг "Темурнома" асарига ишланган "Темурнинг Ҳиндистонга юриши", Шарафиддиннинг Али Яздий "Зафарнома" асарига ишланган "Темур Самарқанд атрофида базми жамшид а " миниатюралари юқоридаги ларнинг тасдиғидир. Самарқанд миниатюра мактабининг намоёндаларидан Муҳаммад Мурод Самарқандий, Муҳаммад Носир Самарқандий Мир Саид Али (Табризий та ҳ аллусини олимлар унга бериб, Эрон миниатюра мактабига мансуб деб янги кўрсатма бериб келганлар, аслида эса Термизлик)лардир. Мир Сайид Алининг отаси Мир Мансур мо ҳ ир мусаввир бўлган. Осиёдан Ҳиндистонга келиб ижодий фаолиятларини давом эттиришган. Мусаввирлардан Муҳаммад Носир Самарқандийнинг ўн битта асари Британия музейида, Париж ва Ленинград илмий муасса са ларида эса биттадан имзо чеккан портретлари сақланмоқда. Мир Саид Али ва қисман Хўжа Абдусамад мўйқаламига мансуб Темурийлар хонадони асари ҳам жуда маш ҳ урдир. Улар Хумоюн, Акбар Жаҳонгир, Шо ҳ Жаҳон, Шохруҳ Мирзо, Бобур, Султон Муҳаммад ва Мироншо ҳ ларнинг тасвирларидир. Бу асарлар Лондонда "Британия" музейида сақланмоқда. Хулоса қилиб айтганда Самарқанд миниатюра мактабининг соби қ талабалари асарларини кенг ўрганиш, қидириб топиш, шундай мактаблар мавжудлигини, ишлаш усулларини омиллаштириш ҳозирги даврнинг долзарб масала ла ридан биридир. 1955 йилдан бошлаб педагогик институтлар ҳуз у р и да бадиий графика факультетларнинг тармоқлари тузилди. Шу йили Низомий номидаги Тошкент давлат институтида ҳам шундай факультет очилди. Бугунги кунда Бухоро ва Наманган да, Жиззахда ҳам бадиий графика факультетлари очилган. Мана шу институтларда, рассомлар академиясида, соби қ иттифоқ педагогика фанлар академиясида, ўқитувчилар малакасини ошириш институтларида расм ўқитиш методикасини ишлаб чиқишга киришилди.

Тасвирий санъат ўқитувчиларидан кўпчилиги мактаблар учун қўлланмалар тайёрлашга киришди. Умумтаълим мактабларида расм ўқитиш методикасини ривожлантириш ва илмий ишлаб чиқиш учун қ улай имкониятлар пайдо бўлди. 1970 йилда янги ўқув программалари ишлаб чиқилди ва таъсис этилди, улар да тасвирий санъат ўқитишнинг мақсад ва вазифалари кўрсатилган ўқув материалининг мазмуни аниқлаштирилган эди. Эстетик тарбия вазифаларининг кенгайтирилиши, ўтмишдаги буюк рассомларнинг методларини ижодларини ўрганиш натижасида "Расм" фани ўрнига янги ўқув предмети "Тасвирий санъат" фани пайдо бўлди. Ўқувчиларнинг нафосат туйғуси ва ижодкорлик қобилиятини ўстириш учун қарорда кўрсатиб ўтилганидек, эстетик туркумдаги предметлардан унумли фойдаланиш керак: айниқса адабиёт, музика, тасвирий санъат, эстетиканинг бадиий таълим тарбиянинг имкониятларидан яхшироқ фойдаланишни назарда тутилади. Умумтаълим ва ҳунар мактабини исло ҳ қилишнинг асосий масалаларидан бири: Таълим ва тарбия сифатини оширишни ҳар бир предметни ўқитишнинг юксак илмий даражасини, фан асосларини мустаҳкам эгаллаб олиш, ғоявий-сиёсий, меҳнат ва маънавий тарбияни, эстетик ва жисмоний камол о т ни яхши таъминлашни, ўқув режалари ва дастурларни , дарсликлар ва ўқув қўлланмаларни, ўқитиш методларини такомиллаштириш керак экан, бу вазифа ни асосан тасвирий санъат фани ўзига хос ўқитишдаги янги методлари билан бойи та ди.

Адабиётлар 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 2. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 3. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 4. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 5. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 6. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 7. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982. 8. Мажидов Ж. Т. сиа. Мактабдан ташқари ишлар. Т. 1983. 9. Мажидов Ж. Мактабда тасвирий санъат бўйича ўқув тарбиявий ишларни ташкил этиш Т.1995. 10. Набиев М.Н, Азимова Б. Расм чизишни ўргатиш методикаси Т. 1976. 11. Набиев М.Н. Рангшунослик Т. 1995.

Похожие

Месопотамская миниатюра

Иранская миниатюра

Индийская миниатюра

Амалий безак санъати сирлари ва турлари

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат