Сценографияда ўзгариш жараёни - Искусство - Рефераты

Сценографияда ўзгариш жараёни

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

4576.5 KB

Сценографияда ўзгариш жараёни Режа: 1. Сценограф санъат чорраҳаларида 2. Актёрлар санъати 3. Театр жамоаси

Адабиёт манбаларига қараганда ўтган асрнинг 60-70- йилларида театрларнинг саҳналарини безаш ва тасвирлаш фаолиятлари анча жадал кечган. Давр ўзгариши ва маданиятнинг тобора бойиб бориши натижасида эски саҳна безакларини ифодалаш усуллари танқидга олина бошлади. Маълумки, ўтган асрнинг 70-90-йилларида рассомларнинг энг яхши асарлари спектаклларни юксак даражада безашга хизмат қилган, яъни фалсафий ғоялар, талқиний фаолият, спектаклда қатнашувчи барча кишилардан ижтимоий ва инсоний ҳақиқатларни талаб этувчи муҳитни яратиш умумлаштириб юборилди. Фақат бугина эмас. Сценографлар - театр одамларидир, уларга актёрлик психологияси сирлари инъом этилган, улар соф режиссёрлик ҳолатни сезишади ва айтиб бера олади, шунингдек спектаклда актёрларнинг кутилмаган ва муҳим бўлган вазиятлар учун шароит яратишда кўмаклашади. Агар режиссёр спектаклни тайёрлаш ва репетиция жараёнида рассом билан яқиндан ҳамкорликни йўлга қўйса барча ижодий муаммолар ижобий тарзда ҳал бўлади. Буни ўзбек театр рассомлари Ҳ.Икромов ва Г.Рифтин, Д.Ушаков ва Ю.Валденберг, Г.Брим ва Г.Туманков, А.Жибоедов ва Б.Тўраев, Д.Ражабов ва З.Ботиров кабиларнинг фаолиятларида кўриш мумкин. Ҳозирги даврда жаҳон театрларида мураккаб жараёнлар содир бўлмоқда. Ўтказилаётган кучли тажрибалар, анъанавий саҳнани ташқи ёки ички томондан қулатишлар анъанавий шаклга қизиқиш билан алмашмоқда. Театрнинг босиб ўтган йўлини тарихан фикрлаш зарурати пайдо бўлади. ”Ретро”, ”Неонатурализм” каби атамалар ўтмишда қолиб кетди. Саҳнада кўпроқ кулиса ва павилион саҳна безаклари реконструкциялари намойиш этилмоқда. Театрлар рассомлари икки йўналишдаги айирувчи ёки бирлаштирувчи нуқтаи-назарни эгалладилар, улар икки мустақил давлат, яъни театр ва тасвирий санъат ҳукмронлиги мамлакатларидан иборатдир. Улар ҳар икки томонга баравар хизмат қилса-да, ”маҳаллий халқ” ҳисобланмайди, яъни

чексиз муаммоларни келтириб чиқараверади. Айнан шу ҳолатлар яқин ўтмишда аниқ муваффақиятга эга эди, яъни тўла реализмнинг чегара жойларида камроқ аралашишар рўй берар эди, “софлик ” учун ҳушёрлик билан курашиларди. Шу сабабдан тамойилларнинг турли хиллиги, ёндошиш, рассомнинг шахсий ҳоҳишлари сценографияда норма ҳисобланган ва баъзи вақтларда санъатни ривожлантиришда ноқулайликларни келтириб чиқарган. Рифтин В.А. “Мирзо Улуғбек” Козловский А. эскиз Лекин, одатдаги хилма–хиллик қаторида кучли янги ғоялар ҳам бўлган, улар жонли театрдан пайдо бўлган, бунда ўзаро ҳамкорлик саҳна санъатини янада ривожланишга олиб келди. Изланишни турли ифодаланишларида мавҳум тамойилли янгича ёндошиш мавжуд эди, у кейинчалик асосий бўлиб қолди ва умумтеатр усулига айланиб кетди. Улар

саҳна усталарини янги изланишларга йўналтирди ва улар орасида катта рақобатчиликни юзага келтирди. Рақобатчилик санъати олға сурилди. Ўзгариш жараёнлари танқиди санъатнинг назарий билимларида санъат амалиётида кўтарилаётган саволларга жавоб топишни тақозо қилади, яъни ўз маъсулиятини билишни аниқлаш, назарий юксакликни текшириш, атамалар аппаратини қайта кўриб чиқиш ва бошқа вазифаларни бажаришни назарда тутади. Валденберг И., Ушаков Д. “Юлий Цезар” В.Шекспир , эскиз Сценограф санъат чорраҳаларида хизмат қилади - у театр одами ва ундаги тасвирий санъатнинг ярим раҳбаридир. У безакчи, график, архитектор, дизайнердир. У ўзи билан театрга тасвирий маданият бойлиги ва унинг муаммоларини, қарама-қаршиликларни, ҳамда унинг ҳаётини олиб келади. Агар танқидчи рассом олиб келган борлиқ дунёга шўнғиб кета олса, у ўз ҳис тўйғуларини постановкадаги муаммолар орқали очиб берса, у сўз билан ифода эта олса шундагина уни ўқиш-ўрганиш мумкин бўлади. Бунда фақат рассомларгина эмас, балки ҳозирги замон маданияти муаммолари билан қизиқувчилар ҳам уни ўқишади.

Сценогрфия ўзининг ҳозирги тарихчилари, портрет чизувчилари, лавҳашунослари, эссе ёзувчиларига эгадир. Улар назария соҳасида ҳам мухим қадамлар ташлашга интилмоқдалар. Сценография назариясини яратиш шартми, уни амалга ошириш мумкинми? Агар у вужудга келса, нимага фойдаси тегади, деган қатор саволлар кўндаланг бўлади. Билимларнинг кенг соҳалари, яъни адабиёт назарияси, унинг атрофида-драма назарияси каби бир қатор назариялар яратилган ва улар тегишли соҳаларни ривожлантиришга хисса қўшаяпти. Лекин бу умумжиҳатдан тан олинган ягона назария, дегани эмас, албатта. Унга тенг келувчи муҳим назария - драматургиянинг назарий масалаларини ишлаб чиқувчи тадқиқотларнинг миқдорини кўпайтириш зарурати сезилади. Туманков Р. “Қизил ва Яшил” Зейдман Б. эскиз Шунингдек илмий фан мақомига эга бўлган “драма назарияси” ҳам бор. Шунга ўхшаш ҳолатлар режиссёрликда ҳам қўлланилади, фақат бунда назария шаклланиш жараёнида туради, яъни касбнинг яқин тарихий вужудга келиши билан бевосита боғланган бўлади. Назария дегани - адабиётдир,

мусиқа назарияси кабидир, у энг қадимги, Аристотелнинг антик давридан вужудга келган. Назарияни ишлаб чиқиш учун предмет ривожланган ва ўзининг методологиясига эга бўлиши керак. Бу эса ҳар бир рассом фаолиятининг асоси бўлиб, қайси мактаб, услуб тенденцияси ва ижодий йўналишлардан қатъий назар умум масалаларнинг бўлинишидан бошланади. Ҳар бир сценограф ўзининг ишида воқеанинг муаммоли жойи, маконини ҳал этади. У хусусиятлар, шартларнинг ўлчови ва аниқлигининг у ёки бу томонига киришади. Драманинг маълум талқинини таклиф қилади, яъни спектаклдаги маълум актёрлар жамоаси учун маълум ўйин шароитларига тенг бўлади. У тарихий ва замонавий ўзаро муносабатларни ўрнатади ва унга маълум бўлган саҳна шароитидаги аниқлик ва саҳна безаги образли оламдаги ўзаро боғлиқликни таъминлайди. Айтилган муаммони айнан назария деб тан олиши шарт эмас. У рассом, унинг ишимуаммоларни амалий жиҳатдан бажаришдан, спектаклдаги яратиладиган қарама- қаршиликларни ҳал этишдан иборатдир.

Жибоедов А.Г. “Золушка” Ш.Перро, эскиз Бу масалалар касб учун умумий ҳисобланади, бошқа ихтисосликдагилар учун эса назарий фикрлаш предмети ҳисобланади. Масала шундаки, мазкур муаммоларни қанчалик тўғри тушуниш, қанчалик уни тўғри фикрлаш, сценография санъатининг махсус буюмларини қанчалик мукаммал билиш билан боғлиқдир. Назария маълум бир соҳани фикрлаш демакдир. Ҳақиқатнинг маълум бир бўлагини қонуний ва аниқ алоқадорлигидир. Муаммоларни танлаш уларнинг юқори даражадаги муносабатларини белгилайди.

Ҳар қандай театр рассоми иш шароити деб нимани ҳисоблайди? Усиз ишни бошлай оладими? Бундай шароит асосан иккита: пъеса ва воқеа жойи. Бу ерда “пъеса” деганда кичик тарих (воқеа), ўйнашга тўғри келадиган даврдир. Бу юқори классика ёки замонавий асар бўлиши мумкин, яъни муаллифлик асардир; халқ оғзаки ижоди бўйича халқ ўйинлари ёзуви бўлиши мумкин; сценарий ёки импровизация учун шартли бўлиши ҳам мумкин. Шу тариқа бир сўз билан айтилганда, тарих зарурдир, уни томошабинларга ҳавола қилишда воқелик учун асос сифатида зарурдир. Воқеа жойи деганда объектив аниқ шароитлар, яъни пьеса ўйналадиган жойни тушунилади. Бу майдон, қаср, гараж, омборхона, турли хилдаги саҳна майдони, яъни Италия саҳнасидан то саҳна ареналар ёки мултисаҳналар деб аталувчи жойлардир. Ҳозирги давр театр биноларини Италия типидаги деб юритилади. Палладио томонидан Виченцеда қурилган Олимпико театридан келиб чиққан. Барокко даврида бу бинога катта тус берилган, усти берк саҳна, ярус зали ёки амфитеатрни барча яхши билади. Архитекторлар қути саҳнани – “чуқур саҳна”, ”иллюзияли” (А.В.Шусев), “кулисали”(С.Б.Бархин) деб аташади. Пьеса ва жой рассомнинг иш бошлаши учун аниқ шароитидир. Унга пьесанинг моҳиятини очиб бериш қанчалик зарур бўлса, актёрлар ўйини учун ҳам шунчалик зарур қулай шароитлар яратишга имкон яратилади ва маъсулият юклатилади. Оддий қилиб айтганда рассом пьеса учун жойни безаш билан шуғулланади. ”Безаш” атамаси баъзан рассом учун маъқул бўлмайди, чунки унинг қийматини писанд қилмагандек туюлади: ”спектаклни эмас, витринани безяпти”. Сўз Советлар ҳокимиятининг 20- йилларида театрларда пайдо бўлган “спектаклни буюмлар билан безаш” аниқ маънога эгадир: ”безаш”, яъни маълум мазмунга шакл бериш санъат оламида тўла моҳиятга эгадир. Бу вазифани ҳал этишда маълум бир амаллар, воситалар, принциплар мавжуд бўлиб, улар хилма-хилдир. Уларни вақт, индивидуаллик ва

расомнинг мактаби, актёрлар жамоасининг хусусиятлари ва ниҳоят режиссёрнинг шахси белгилайди. Бунда “жойнинг” жисмоний параметрлари ҳам ўз ўрнига эгадир. Бошланғич ҳолатнинг объективлигини яратиш учун – адабий, табиий, архитектура санъатининг бошқа бир турида сценограф ўз ижодида бир қатор қарама-қаршиликнинг объектив томонларини очиб беришга тўғри келади. ”Қарама – қаршиликлар билан ишлаш” фақат фалосафа-диалектиканинг устунлигида эмас, балки ҳар қандай рассомнинг ижодий амалиёти ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Брим Г. “Гамлет” В.Шекспир , эскиз Айниқса энг жонли ва энг қарама–қаршиликка тўла бўлган санъат- театр санъати билан ўз ҳаётини боғлаган рассом ҳам устувор туради. Бундай ижтимоий–маданий жараёнлар ва ижодий-амалий фаолиятлар педагогик фаолиятларимизда учраб туради. Айниқса, Тошкент театрларида саҳналаштирилган асарларга безаклар тайёрлашда, шунингдек “Наврўз”, ”Мустақиллик куни байрамлари”, Самарқандда ўтказилган халқаро мусиқа фестиваллари, ”Умид ниҳоллари”, ”Баркамол авлод”, Универсиада каби кўп босқичли спорт мусобақаларидаги кўргазмали безакларни тайёрлаш жараёнларида кўп дуч келганмиз. Бу ҳолат табиий бир ҳолатдир. Чунки,

режиссёр ва рассом, ижодий уюшмаларининг раҳбарлари, асарларнинг муаллифлари ўртасидаги мулоқотлар, мулоҳазалар, муҳокамалар доимо равон ва бир тарзда бўлмайди. Шундай бўлса-да, рассом-сценограф ўз мантиғи ва фикрлаш доирасининг кенглиги туфайли кўп вақтлар ўз ҳукмини ўтказа олади. Театр бир бутун организм кабидир, бу қарама–қаршилик ижодий яккаликнинг жонли бирлигидир. У маълум жамоани вужудга келтиради. Турли хил санъатлар, маҳорат, ихтисослик, қизиқишларда тинимсиз меҳнат ва баҳслашиш йиғиндиси ҳисобланади. Актёрлар санъати - бу биринчи навбатда артистнинг қарамақаршилигидир, яъни реал шахс ва ўйлаб топилган шахс персонажи кабидир, бошқа планда - қарама-қарши “мен бор, мен мавжуд” ва ўйинлар, шахс ролини ижро этишдир. Сценограф санъатига доир раҳбарият, режиссёрлар, актёрлар, устахоналар билан “ишлаб чиқариш қарама-қаршиликлар”дан бошқа яна рассом ўзининг бир қатор ижодий қарама-қаршилигига ҳам эгадир. Яъни, ишонч ва шартлилик оралиғидаги тенгликни топиш керак. Шунингдек, тўғридан-тўғри тасвирлаш ва метафора, пъеса ижроси вақти ва спектаклни қўйиш вақти, ҳаракатсизлик ва ҳаракат, саҳнанинг кўриниши ва унинг макони, саҳна макони ва залнинг кўриниши ва ҳ.к. ҳисобланади. Буларга ўхшаш қарамақаршиликлар театр ва сценограф санъатида беқиёс кўп. Уларни умумлаштириш, муаммолар ечимини топиш ва мақсадга эришишда рассом катта ижодий куч билан фаолият кўрсатиши лозим бўлади. Хулоса қилиб айтганда, театр санъати оламида ҳар бир даврда ўсиш, ривожланиш, янгиланиш жараёнлари давом этиб боради. Театр жамоаси асосан режиссёрлар, актёрлар жамоаси ва ҳозирги даврда техник воситаларни ишга солувчи ҳамда бошқарувчи мутахассислар, усталар ва хизматчилар билан мужассам бирликдир. Бу ўз навбатида вазифалар, фаолиятлар, ижрочиликда турли қарама-қаршиликларни юзага келтириши табиий ҳолдир. Айниқса спектаклнинг мазмуни асосида саҳна безакларини тайёрлаш, уларни

ўйинларда ишлатишда рассом билан режиссёр ўртасида муносиблик баъзан ўзгариши, яъни объектив равишда қарамақаршиликлар пайдо бўлиши мумкин. Бундай ихтилофларни камайтириш ва умуман тугатишда режиссёр ва саҳналаштирувчи рассомдан чуқур билим, кенг фикр, хис-тўйғулар талаб этилади. Шу асосда пьесанинг муваффақиятли ўтиши ҳамда томошабин- ларда ўчмас таассуротлар қолиши, уларда театрга бўлган қизиқишларни янада ривож топишига сабаб бўлади.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикасининг ”Таълим тўғрисида”ги қонуни, 1997 й. 2. Ўзбекистон Республикасининг давлат таълим стандартлари, 1997 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг кадрлар тайёрлаш миллий дастури, 1999 й. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда, 1999 й. 5. Козлинский В.И., Фрезе Э.П. Художник и театр. - М.: Советский художник, 1975 г. 6. Михайлова А.А. Сценография: теория и опыт. - М.: Советский художник, 1999 г. 7. Захаржевская Р. Костюм для сцены. - Советская Россия, 1967 г. 8. “Театр” журналлари. - Т. 2004-2007 йй. 9. “Сцена” журналы, М. 2003-2006 гг.

Похожие

Натурадан рангтасвир ишлаш жараёни

Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни

Спектакл устида ишлашнинг дастлабки жараёни

Уйгониш даври санъати

Музейларнинг маданий ва таълимий фаолияти