Rejissuraning asosiy elementlari - Искусство - Рефераты

Rejissuraning asosiy elementlari

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Rejissuraning asosiy elementlari Reja: 1. Teatr san’ati 2. Kompozitsiya 3. Pyesadagi voqea 4. Mizanssena 5. Tempo-ritm

Hamma san’at turlaridek rejissura ham o`zining tarkibiy qismlar yani elementlariga ega. Teatr san’ati sintetik tabiatli va jamoaviy ijod turi bo`lgani uchun ham rejissor ularni boshqarib o`z rejasini amalga oshirish niyatida uyg`unlashtiradi. Teatr san’atining tayachi xisoblashgan aktyorlik maxorati o`z unsurlariga ega bo`lgani kabi rejissura ham o`zining mahorat va texnik elementlariga eta. Hozirgi kun zamonaviy teatrini rejissorsiz va rejissuraning asosiy elementlarisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Uning tarkibi quyidagi elementlardan iborat. 1.Kompozitsiya – sahna asari voqealarning tizimli tartibi. 2. Sahnaviy atmosfera – voqea makon va vaqt muxiti. 3. Mizanssena – muxitga va maqsadga muvofiq joylashish. 4. Tempo-ritm – muxit va voqeaning ruxiy isitmasi extiros darajasi. 5.Sahnaviy haqiqat – yuqoridagilarning aktyorlar xarakatida uyg`unlashishi ijodiy kayfiyatni, muxit xaqiqatini paydo qiladi. Kompozitsiya — asar voqealarining tarkibiy tuzilishi va joylashish bo`lib, spektakl ham har qanday badiiy asardek o`zining ichki kompozitsion qurilish qonunlariga bo`ysunishi kerak. Kompozitsiya — bo`laklar bilan yaxlitlik o`rtasidagi o`zaro muvozanatdir. Badiiy spektakl sintezlashgan bir necha bo`laklardan tashkil topadi. Bir voqeaning ikkinchisi bilan bog`likligi va barcha tarkibiy qismlarning spektaklda o`zaro umumiy uyg`unligi kompozitsiyaning mukammalligidan dalolat beradi. Spektakl kompozitsiyasi ustida ish olib borgan rejissor birinchi navbatda pyesa tarkibiy qismlari aniqlab oladi. Lekin spektakl kompozitsiyasi hamma vaqt ham pyesa kompozitsiyasiga mos kelavermaydi. Chunki tomoshaning badiiy yaxlitligi rejissor rejasiga va spektaklning oliy maqsadiga bog`liq. Bu pyesa muallifi va rejissor oliy maqsadlari bir biriga qarama-qapshi qo`yilishi mumkin degan gap emas. Rejissorning oliy maqsadi muallif g`oyasidan kelib chiqib, o`z fikri va topimalarini uyg`unlashtirgan holda talqin etishdan iborat. Shuning uchun rejissor pyesa kompozitsiyasini qaytarib, agar lozim topsa uning g`oyasiga ta’sir qilmagan holda uni o`zgartirishi xam mumknn. Masalan, pyesadagi ayrim ko`rinishlarni olib

tashlashi yoki pyesada yo`q, lekin u yerdagi voqeani keskinlashtiradigan sahna qo`shishi va bu orqali pyesa kompozitsiyasini o`zgartirib yuborishi mukin. Buning uchun sahnalashtiruvchi rejissor kompozitsiya qonunlarini yaxshi bilishn kerak Asarning janri yoki davr muxitidan qatiy nazar umumiy dramaturgiya talablari quyidagilardan iborat: - Kirish (ekspozitsiya) –parda ochilganda nima bo`lyapti? qachon va qayerda bo`lyapti? degan savollarga javob berib tomoshabinni asar muxitiga olib qiradigan qism; - tugun (zavyazka) – endi nima bo`lar ekan? degan muammoni paydo qiladigan va intrigani kuchaytiradigan qism; - rivojlanish (razvitiye) - personajlarning kurashishini keskinlashtirib, intrigani oshirib boradigan qismlar; - avj (kulminatsiya) – kurashning eng keskin nuqtasi va asar peripetiyasini belgilaydigan qism; - yechim (razvyazka) – kurashning barxam topishi va g`oyaning ochilishiga xizmat qiladigan yakuniy qism. Spektaklni necha parda va necha ko`rinishdan iborat bo`lishi rejissorning oliy maqsadiga muvofiq bo`ladi va kompozitsiyatomosha uning g`oyaviy badiiy sifatini oshirish maqsadidan kelib chiqadi. Pyesa ustida ishlayotgan rejissor asarni bir necha rejissorlik bo`laklariga bo`lib oladi. Repetitsiyada har bir bo`lakni aktyorlar bilan alohida-alohida ishlab boradi. Tayyor bo`lgan bo`laklar spektaklning umumiy oqimiga qo`yiladi. Bu bo`laklar kompozitsiya talablari asosida repetitsiya qilinmasa, bo`laklarni bir-biriga uzviy va mantiqiy bog`lash qiyin kechadi. Shuning uchun kompozitsiya talablari asosida umumiy yaxlitlikni hayot barpo etish rejissorning asosiy vazifasidir. Kompozitsiya talablari asosida rejissorlik urg`ularini to`g`ri va yaqqol ifodalash spektakl g`oyasini tomoshabin kalbiga joylab ko`yishga yordam beradigan unsirdir. Spektakl kompozitsiyasini o`z rejasi asosida tuzib chiqish, bazan qayta quribi, uni amalga oshirish rejissordan katta qobilyat, ijodiy mehnat, sabot va izlanishlar talab etadi.

Har qanday pyesa ma’lum vaqtda va ma’lum shart-sharoitda ro`y berayotgan voqealar tizimini aks ettiradi. Pyesa yozishda dramaturg uchun manbaa bo`lib hizmat qilgan vakelik ruxiyatini rejissor sahnada kaytadan yaratadi. Demak spektakl uchun manbaa bo`lib pyesa g`oyasining ruxiyati hizmat kiladi. Sahnaviy atmosfera quyidagi teatr ifoda vositalari orqali yaratiladi. Ular: mavzu, g`oya va voqealar tartibiga asoslangan rejissorlik talqini; dekoratsiya, butaforiya, rekvizit, libos (kostyum), grim, muzika, teatr shovqinlari, nur va rang; ularni o`zida uyg`unlashtiradigan aktyorlar ijrosidan iborat. Demak sahnaviy atmosfera bir necha kasbdagi san’atkorlarning birgalikdagi ijodiy mehnati sintezlashishi orqali barpo etiladi. Pyesadagi voqea - qaysi yerda, qachon va qanday sharoitda sodir bo`lganini muallif asar remarkalarida yoki kirish qismida tasvirlab beradi. Bu remarkadan qanday foydalanish rejissorga va boshqa spektakl yaratuvchilarga bog`liq. Ayrim muvlliflar pyesalarida ifoda etilgan voqealar qanday shart-sharoitda bo`lib o`tganini aytmay, bu ihtiyorni teatrga topshiradi. Bunday paytlarda sahnaviy atmosfera yaratish rejissor rejasiga, uning kobiliyatiga, pyesaning kompozitsiyasiga, mavzuning dalzarbligiga va g`oyaning umuminsoniyligi kabi qator omillarga bog`liq bo`ladi. Sahnaviy atmosfera faqat voqea qaysi yerda va qachon bo`lishini tomoshabinga tushuntiribgina qolmay, nima uchun shunday bo`lganligini ifodalash orqali rejissor o`z fikrlarini yanada ta’sirlirok namoyon qilish uchun va eng kuchln tasviriy vosita sifatida spektaklning kopozitsiyasiga tayanadi. Ustoz rejissorlar takidlaridek – xar qanday ijodkor hayotga o`z shaxsiy "ko`z oynasi" orqali qaraydi va bunday ko`z oynak har bir muallifda har xil bo`lib, turli xil rangga egadir. Sahnada odamzod atrofini o`rab turgan sharoit va insonlar bilan bo`ladigan o`zaro munosabati orqali voqea muxiti vujudga keladi. Sahnaviy atmosfera rejissorning oliy maqsadi va aktyorlarning yetakchi xatti - xarakati bilan bog`liq bo`lgan voqealar tizimi orqaln yuzaga keladi. Atmosfera atamasi harakatchan tushunchadir. U xar bir voqeaning berilgan shart-sharoiti va unga bo`lgan munosabatlarning o`zgarishidai kelib chiqadi va bu

muxit ham o`zgaruvchandir. Chunki insonlar yashayottan davr va joyning xavosi- muxiti xam o`zgarib turadi. Saxnada to`g`ri topilgan atmosera va uni amalga oshirish uchun topilgan vositalar rejissor xamda aktyorlar hamkorligi mahsulidir. Mizanssena - rejissuraning asosiy elementlaridan biri bo`lib, u faqatgina aktyor san’atiga mansubdir. Aktyor yaratayotgan obrazi ichki kechinmalar ham tashqi ifodalar jihatidan mukammal bo`lishi uchun uning gavdasida – vujudida voqea muxitining yuki bo`lishi lozim.Mizanssena esa”yukli” aktyorlarning sahnada bir- birlariga nisbatan to`g`ri, ya’ni maqsadga muvofiq joylashishi va joy almashtirishlaridir. Bu masala bilan shug`ullanadigan rejissor aktyorlarni sahnaga sig`dirish bilan chegaralanmasdan, har bir xarakat ma’nosini tomoshabinga yetkazib berishga intilishi lozim. Buning uchun sahnada har bir voqeada yoki epizodda asosiy hisoblangan personajni tomoshabin e’tiboriga yorqinroq olib borish maqsadida mizanssena kurishi kerak. Demak rejissor har bir sahna va ko`rinish asosini ochib beruvchi, uning mag`zini ifodalovchi, personajlar xarakatini oldindan aniqlash va ular maqsadini oydinlashtiruvchi mizanssenalar topishi zarur. Mizanssenalar aktyorlarning maqsadiga, harakteriga, maqsadli kurashiga qarab - yakka gruxli, va ommaviy turlarga bo`linadi. Yakka tartibdagisi - plastik (gavda) mizanssenasi aktyorlarning obrazi mag`zidan kelib chiqib, uning xulq-atvorini, odatlarini, kasbi, harakteri, yoshi, temperamenti, berilgai shart-sharoit va maqsaddan kelib chiqib qiladigan jismoniy xatti-harakatlari va o`z munasabatlari ifodasidir. Gruxli mizanssenalar dialoglarda tug`uladigan o`zaro munasabatlarni ifodalaydigan xarakatlar nisbatidir. Ommaviy mizanssenalar esa xalq vakillarining voqeaga munosabatini ifodalaydigan saxnaviy joylashishdir. Mizanssenalarning barcha turli rejissor rejasiga muvofiq yuzaga chiqariladi. Demak aktyorlarning sahnaviy bo`shliqda joylashuvi maqsadga muvofiq xarakat bo`lib, o`z axamiyati bilan sahnaviy "tilga" aylanishi lozim. Bu borada 1921 yili Stanislavskiy tomonidan sahnalashtirilgan Gogolning "Revizor" spektaklidagi final sahnasining mizansenasi xarakterlidir. Unda shaxar xokimi rolini ijro egan Moskvin xuddi tomosha zaliga o`tmoqchi bo`lgandek, saxnani eng oldiga keladi.

By vaqtda zalning chiroqlari yoqilib, saxnadagi barcha xatti-harakat to`xtaydi. Moskvin — shahar hokimi oyog`ini suflyor budkasiga ustiga qo`yib, bevosita tomoshabinlarga: "Nega kulasizlar? Axir o`z ustingizdan kulayapsizlar-ku", — deb murojaat etgan va yana orqasiga, sahnaga qaytgan. Tomosha zalidagi chiroq o`chib saxnadagi xatti-harakatlar yana davom etavergan. Mana shunday publitsistik va katta falsafiy mazmunga ega bo`lgan mizanssenalar, ijodkor rejissorning g`oyaviy- badiiy rejasini amalga oshirishda asosiy ifoda vositasiga aylanadi. Ulug` rejissor Nemirovich-Danchenko aktyorlardan obrazning aniq psixofizik harakterini talab qilar ekan, persanoj hayotining u yoki bu daqiqalarini ifodalovchi gavda mizanssenalari haqida gapirib o`tgan. U har doim obrazning ruhiy xolatini ifodalovchi va aktyorning sahnada to`g`ri yashashini ta’minlovchi gavda mizanssenalari ustida izlanishlar olib borgan. U sahnada aktyor o`zi xoxlagan effektli mizanssenani ichki asossiz maqsadsiz ifodalasa, bu xarakat spektakl badiiy qimmatini tushirib yuborishi mumkin deydi. Shuning uchun rejissor tomonidan taklif etilgan u yoki bu gavda mezanssenasi yoki gruxli xatto ommaviy mizanssenalar repetitsiya davomida aktyorlarning ruhiy holatidan, voqea muxitidan kelib chiqqan bo`lishiga xamda asoslanganligiga qarab sahnaga olib chiqiladi. Ijodkor aktyor rejissor tomonidai aytilgan yoki oldingi repetitsiyada o`zi tomonidan topilgan mizanssenalardan voz kechib, yangisini izlab topishi mumkin. Aktyorniig gavda mizanssenasi - sahna atmosferasiga, jixozlar joylangan buyum, partnyorga, voqealarga uzviy bog`liqdir. Demak aktyorning gavda mizanssenasi obrazning psixologik xolatidan kelib chiqqan xolda sahna atmosferasiga bog`lanishi zarur. Masalan, agar aktyor biror korxona direktori obrazini yaratayotgan bo`lib, sahnadagi o`z direktorlik xonasiga kirib, uni kutib o`tirgan korxona xizmatchilari bilan biror muammoni hal etish uchun majlis o`tkazishi, yoki majlis tamom bo`lgach bir o`zi qolganda xonadagi buyumlar bilan bo`ladigan munosabatlari ikkala holatdagi mizansenalar bir-biridan tubdan fark qiladi. Xullas, gavda mizansenasi yuqorida aytilgan saxnadagi personaj fikriniig xarakatdagi ifodasi, rejissor rejasi va aktyor yurak hislari hosilasidir.

Tempo-ritm. Tempo — italyanchada "tezlik", extiros darajasi degan ma’noni anglatadi va sahnada ma’lum bir vaqtda bajariladigan vazifalar “istmasi” miqdorini belgilaydi. Ritm —grekcha so`z bo`lib "bir tekis", "bir o`lchovda" ma’nosini anglatadi. Tsmpo-ritm — bu spektaklning ma’lum bir vaktda, ma’lum bir tezlikda o`tishidir. Bu atama rejissuraga muzikadan kirib kelgan bo`lib, teatr san’atida bir tomosha vaqtda bajariladigan vazifalar meyoridir. Agarda berilgan vaqt ichida bajaradigan vazifalar soni ortsa va kurash keskinlashsa, bu tempning balandligidan dalolat beradi. Aksincha, vazifalar soni kamaysa, bu tempning sekinligidir. Spektakldagi personajlarning har biri o`z ritmiga ega. Shuning uchun aktyorlar spektaklning umumiy tempo-ritmga bo`ysunishi kerak. Tempo-ritm rejissor tomomnidan qat’iy belgilangan bo`lishi lozim. To`g`ri angalangan tempo-ritm rejissorning oliy maqsadini ro`yobga chiqarishga yordam beradi va spektaklning ta’sir kuchini oshirib, tomoshabin bilan jonli aloqa o`rnatish jarayonida muxim axamiyat kasb etadi. Saxnaviy xaqiqat yuqoridagi unsurlarga amal qilingan muxitda aktyorning ijodkorlar tuyg`usi to`g`ri ishlagan damlarga paydo bo`ladi. Aktyor bilan ishlashi jarayonida rejissorning eng muhim vazifalaridan biri saxnaviy xaqiqatga erishish hisoblanadi. Stanislavskiy sistemasining asosiy talablaridan biri saxnada aktyor roliga monand muxit yaratish hisoblanadn. Sahnada ijodiy muxit yaratmay turib spektakl muvaffaqiyati xaqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Realistik teatrning asosiy prinsiplaridan biri bo`lgan - aktyorni sahnada jonli bo`lishi rejissor uchun eng muhim vazifa hisoblanadi. Rolni ma’naviy halokatdan, aktyorlikning misi chiqqan qiliklari hukmidan, tashqi ko`rsatib berish odatidan saklab qolish uchun ruxiy va jismoniy-tayyorgarlik zarur. Aktyor spektakl oldidan jismoniy tayyorgarlik bilan birga balki ma’naviy psixologik sozlanish ko`nikmasini shakllantirsagina saxnada mo`jiza yaratishi mumkin. Aktyorga mansub bo`lgan bunday “sozlanish” ijodiy kayfiyat deb ataladi. Bu o`z navbatida saxnaviy xaqiqat yaratishga asos bo`ladi.

Saxnaviy kayfiyat birinchi navbatda aktyorning ma’naviy va jismoniy tabiatini bir nuqtaga to`planishidan iborat ekaniga tushundim ya’ni his etdim, deb yozadi Stanislavskiy, — u faqat ko`rishni, eshitishnigina emas, balki kishidagi besh sezgining quvvatini maqsadga muvofiq jamlaydi. Jamllangan diqqat - fikrni ham, aqlni ham, irodani ham, tuyg`uni ham, xotirani ham, tasavvurni ham maqsadga jalb etadi. Aktyorning ma’naviy va jismoniy tabiati tasvir etalayotgan shaxsning kalbida sodir bo`layotgan hislarni anglashga intilishi kerak. Mening bilishimcha , artistning yuragi va tasavvurida sehrli "agarda" paydo bo`lgandagina badiiy ijod boshlanadi. YA’ni, artist real xaqiqatdan ko`ra, tasavvurda faraz qilingan, samimiyat va ishtiyoq bilan badiiy to`qimaga ishongan daqiqalar vujudga kelishi bilan ijod boshlanadi. Bu xuddi bolaning qo`g`irchog`ini tirikligiga ishongan tasavvuriga o`xshaydi. “Sexrli agarda" yordamiga kelishi bilan artistning ishonchi xaqiqiy real hayotdan tasavvuri yaratgan hayot tarziga ko`chadi. To`qima xayotga ishongan artist o`taketgan yolg`onni ham teatrdaga shartli xaqiqatga aylantira olishi kerak. Buning uchun artistlarga badiiy tasavvur, bolalarcha soddalik, ishonuvchanlik va ziyraklik lozim. Uning bu hususiyatlari sahnaviy shartlilikni, tasavvur etilgan badiiy munosabatni saxnaviy xaqiqatga aylanishiga yordam biradi. Demak rejissorning birinchi vazifasi artistda ijodiy tashabbusni uyg`ota bilishdir. Bunday yo`nalishga har bir rolning g`oyaviy intilishi muxtoj bo`ladi. Aktyor ko`rsatilgan yo`nalishdagi ijod jarayonida erkin bo`lishi va xech qanday hukmronlikni sezmasligi lozim. Rejissor ham xech qachon aktyorga zulum o`tkazmasligi, aksnncha undagi fidoiylikni qo`llab quvvatlashi zarur. Chunki, ijodiy erkinlik oddiy kayfiyatning tug`ilishi uchun asosiy shart-sharoit hisoblanadi. Aktyorning to`g`ri yo`naltirgan ijodiy kayfiyati, sahnadagi harakatida, beixtiyoriy tuyg`usida, sahnaviy xaqiqat yaratishida juda zarurdir. Lekin bunday erkni aktyor ham to`g`ri tushunishi kerak. Chunki aktyor tomonidan bajarilgan har bir xarakat erkin ijod maxsulidir. Demak, aktyorning sahnadagi har bir maqsadli harakati bir vaqtning o`zida ham erkin, ham to`g`ri bo`lishi talab qilindi. Xulosa qilib aytish mumkinki, aktyorning ijodiy kayfiyati saxnada yaratilayotgan xayotini xuddi

birinchi martadagidek qabul qilib, baxalob, erkin va to`g`ri xatti-harakatlar bilan mo`jizalar yaratishga qodir.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G`oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog`danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

Похожие

Vokal-xor texnikasi elementlari

Professional rejissura san’atining vujudga kelishi

Rejissura va uning ijtimoiy mavqei

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari

Zanjira va uning turlari