Pyesaning janri va uslubi - Искусство - Рефераты

Pyesaning janri va uslubi

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

48 KB

Pyesaning janri va uslubi Reja: 1. Tragediya 2. Dramatik asar 3. Dramaturg uslubi

Muallifning hayotiy xaqiqatga munosabati aniq bo`lgach uni ifodalashga mos material tanlashga kirishadi va o`ziga xos xis bilan shaklga solishga harakat qiladi. Muallifning tasvirlanayotgan bu hayotiy haqiqatga munosabati pyesa janrini belgilaydi. Bazan dramaturglar tasirlangan voqealardan, unga o`z munosabatini belgilay olmay qoladi va borini yozib qo`yaqoladi. Janrni to`g`ri aniqlash pyesa mazmuni, g`oyasini va muallifning o`ziga xos uslubini anglash uchun vositadir. Aristotel “Poetika” asarida yozgan paytda “janr” degan atama ishlatilmagan edi. Tragediyaning barcha tomosha sanati turlaridan ustun ekanligini asoslash uchun, uni kamediya, drama, mim, pontamim, raqs, qo`shiq va qo`g`irchoq o`yini kabi yo`nalishlar bilan qiyoslaydi. Natijada barchasi sodir bo`lgan voqeaga bildirilgan munosabat tufayli ular o`ziga xos turlarga mos ifoda vositalariga ega ekanligini aniqlaydi. Tragediya, drama va kamediya ajragan yirik turlarga quyidagicha nuqta nazar umumiy munosabat ekanligini ilk bor asoslaydi. Tragediya qaxramoni mendan yuksak ijtimoiy kirib chiqishida va xarakatida. Dramaning qaxramoni men kabi- uning fikrlari bilan baxslashish mumkin. Komediyaning barcha persanajlari menga nisbatan tuban shuning uchun ular xarakati ustida kula olaman. Janr fransuzcha so`z bo`lib — "tur", "xil" manosini anglatib turlarga bo`linishidir. Tragediya — dramatik asar turlaridan biri bo`lib, unda ilojsiz vaziyat, halok etuvchi og`ir va teng bo`lmagan kurash negizida bosh qahramonning harakteri xamda xalokati sababi ochib beriladi. Tragediya dramaning- dardli kurash ifodalangan xarakatning eng qadimgi turidir. U qadimgi Gretsiyada vujudga kelgan va “Echki yig`isi” nomi bilan xudo Dionis sharafiga o`tkazilgan bayramdagi xalq tomoshasidan olgan. Dionis sharafiga qurbonlik uchun echki olib kelishar ekan. Bu marosim raqs tushish, Dionisning iztiroblari xaqida xarning rivoyat aytishi va qurbonlikka atalgan echkining tuyg`ulari xaqida xarning qayg`uli qo`shiq aytishi bilan o`tkazilgan.

Keyinchalik tragediya avvalgi hususiyatini o`zgartirib, insonlar istirobi xaqidagi maxsus teatr tomoshasiga aylangan. Grek dramaturlar Esxil, Sofokl, Evripid tragediyalari inson istiroblarini badiiy tasvirlay olgani uchun mashhurdir. Antik teatr kishining iztiroblari tasviri bilan tomoshabinlar qalbiga daxshat solar va go`yo kishining takdiri xamda qilmishini boshqarib turuvchi g`ayri tabiiy kuchga qarshi kurashish befoyda degan tushunchani uqdiradi. XVI asrning ikkinchi yarmida va XVII asr boshlarida yashab ijod etgan buyuk ingliz dramaturgi V. SHekspirnnng tragediya bosh qahramonlari jamiyatdagi mavjud kuchli qarama- qarshiliklarni yorqin badiiy shaklda ochib tashlagan. Shuning uchun ham uning tragediyalari butun dunyoda shuxrat topdi. A. S. Pushkin ham tragediya janridan foydalanib o`zining o`lmas "kichik tragediyalari", — "Tosh mehmon", "Motsart va Salyeri", "Qizg`anchiq ritsar" va "Boris Godunov" tragediyalarini yaratdi. Keyingi davr dramaturgiyasida tragediya o`z moqiyati bilan o`tmishdagilarda tamomila boshqacha bo`lib, unda hayot xaqqati va optimistik mazmun o`z ifodasini yorkinroq topadi. Bunday tragediyadagi bosh kaxramon xalq ishi uchun kurashuvchi, lozim bo`lsa, buning uchun ongli ravishda o`zini xalok qiluvchi kaxramondir. Shunday qilib, tragediya qahramonining halokati uning ma’naviy tantanasiga, g`alabasiga aylanadi. O`zbek dramaturgiyasida xam tragediya janrida ijod namunalari bor – Fitratning “Abul Fayzxon”, Xamzaning “Ishq qurbonlari”, Turob To`laning “Nodirabegim” Maqsud Shayxzodaning "Mirzo Ulug`bek" nomli kabi tarixiy-fojiaviy pyesalar buning yorqin namunasidir. Komediya yunonchada "quvnoq tomosha"kulguli qo`shiq manosini anglatadi. Unda hayotdagi kulgili xodisalar tasvir etiladi, ijtimoiy va oilaviy mojarolar, kishilar harakteridagi ba’zi bir qusurli xususiyatlar ochib tao`lanadi. Komediya dramatik asarning bir turi sifatida quvnoq xalq tomoshalari zaminida vujudga kelgan. Qadimgi greklar sharob, xosildorlik va shodlik mabudi. Dionis sharafiga atab, karnavallar uyushtirgan. Unda qo`shiq aytganlar, raqsga tushganlar, mim va pontamimlarda eskirgan formalar ustidan yangi g`oya g`alabasini kulguni aks ettirishgan. Qonuniy tararaqiyot qapshisida umri tugagan to`siqlarni

komediyalarda namayon qilishgan. Chunonchi Xamzaniig "Maysaraning ishi" komediyasida o`zini pok, begunoh qilib ko`rsatgan qozi, mufti va zodagonlarning axloq va odobini satira orqali ko`rsatilib ularning maishiy buzuq niyatlari zamiridagi ziddiyat ochib tashlanadi. Zotan, komediyaning moxiyati, V. G. Belinskiy aytgani dekhayot xodisalari bilan hayot mohiyati va uning ahamiyati o`rtasidagi qarama-qapshiliklardan iboratdir. Davr dramaturgiyasi komediyaning yangi turini vujudga keltirdi. Bunday milliy komediyalar kishilar o`rtasida va turmushida saqlanib qolgan eskilik sarqitlari kulgi bilan fosh etiladi. Masalan, Abdulla Qahhorning "Shoxi so`zana" komediyasida yoshlarning shiddatli harakteri, yangi yerlar ochish va paxtadan mo`l hosil olish uchun kurashidagi kamchillik va illatlar yoritiladi. Komediya o`z navbatida tasvirlanayotgan hayotiy haqiqatga muallifning munosabati va uning g`oyaviy yo`nalish turlariga qsatira, "grotesq, buffonadaga qarab xissa qo`shdilar. Yumor lotinchada — "namlik" ma’nosini anglatadi. Yumoristik asarda turmushdagi va ayrim kishilardagi ba’zi bir kamchiliklar yengil tanqid ostiga olinadi. Bu asarda muallif tanqid qilinayotgan obyektning yo`q bo`lib ketishini istamaydi. Yengil kulgu –yumor orqali unga xatto achinadi va undagi kamchiliklarning tuzalishini istaydi. shunisi bilan yumor satiradan farq qiladn. Yuksak saviyada yumor ba’zan achchiq kinoyaga, N. V. Gogol so`zi bilan aytganda, "ko`z yoshi aralash kulgi"ga aylanib ketadi. Gogolning "Revizor" asaridagi personajlar, satirik tarzda nafrat va g`azab bilan tasvirlangan shaxar xokimi -Skvoznik — Dmuxanovskiy obrazi satirik uning amaldorlaridagi, shuhratparastlik, poraxo`rlik, xudbinlik qayg`uli yumor bilan tasvirlangan. Said Ahmadning "Kelinlar qo`zg`oloni" komediyasi ham yumoristik dramaturgning yorqin namunasi bo`la oladi. Yuqorida keltirilgan dramaturgiyaning tragediya va komediyaning ba’zi elementlarini o`zida uyg`unlashtirgan va ularning oralig`ida turgan janr — drama bor. Drama yunonchada — "harakat" qilmoq manosini anglatadi. Dramatik asarlarda murakkab va jiddiy konfliktlar asarishtirokchilarining qizg`in kurash jarayonida tasvirlaydi. Unda personajlar ijbiy va salbiy sifatlarga ajraydi. Bosh

qaxramon ilgari surayotgan g`oya xalq orasida afarzm darajasiga ko`tarilgan fikrlarda izoxlangan. Masalan, Hamzaning "Boy ila hizmatchi", Gorkiyning “Tubanlikda” Trenevning "Lyubov Yarovaya" va KYashinning "Tor-mor" dramalarida ijobiy va salbiy qahramonlarning shiddatli kurashi yorqin aks ettirilgan. Tragediya va komediyalardagidek drama janri ham o`z navbatida ifoda etilayotgan hayotiy haqiqatning mazmuniga, ma’nosiga, muallif maqsadiga qarab bir necha turga bo`linadi: ular siyosiy-ijtimoiy, lirik maishiy, tarixiy, psixologik va hujjatli va dramalardir boshqalar. Lekin, rejissoruchun pyesalarning bunday uch asosiy janrga bo`linishi bunga Gamletni komediya, Chaykani drama saxnalashtirishi misol bo`la oladi. Masalan, A. N. Ostrovskiy o`zning ko`pgina pyesalarini "komediya" deb nomlaydi. Uning pyesalariga sofdillik va soddalik yarashadi “Quturgan pullar” asarini "psixologik drama'' janrlarida talqin qilish mumkin. Bu bo`lg`uvsi spektaklni ta’sirli ifoda vositasilar yordamida, drama janri talablari asosida saxnalashtirishga va ijro uslubini aniqlashda, badiiy bezash uslubini belgilashda yordam beradi. Rejissor avvalopyesaning janrini aniqlab olarkan, uni sahnaviy talqini uchun zarur vositalar topa boshlaydi. Xo`sh, janrni aniqlash uchun qancha belgilarni axtarish kerak? Janrni aniqlash uchun asosiy tayanch bo`lgan pyesaning qarama-qapshiligini aniqlash va xatti— harakat qiluvchi shaxslarning xulq-atvoridan axtariladi. Masalan, A. Korneychukni "Eskadroning xalokati" "Quvnoq voqea""Qo`zi bo`loq" kabi komediyani nomidanoq janrini anglash mumkin. Dramatik asar, dramaturg ijodi maxsuli bo`lib, janr qolipiga talabiga tushadi. Lekin hayotiy xaqiqat, real hayotiy voqea biror janrga sof xolda mavzu bo`lishi kiyin. Boshqacha ta’bir etganda, hayotdagi birog voqea aralash holda va murakkab tarkibda uchraydi. Shuning uchun xozirgi zamon dramaturglari hayotning aynan o`zini ifodalash jarayonida yuqoridigi klassik uch janr bo`linishiga bo`ysunmaydilar. Chunki ularning asarlarida uchchala janrning elementlari ishtirok etadi. Biroq bu degan so`z, janrsiz, badiiy bo`yoqlik bo`lishi mumkin degani emas. Bunday hollarda asarda kaysi janr bo`yoklari asosiy o`rinni va

asarg`oyasini ochib berishda faol kanashea, shu janrga oid spektakl formasi yaratiladi. Dramaturgiya tarixida ilg`or san’at arboblarihayot bilan chambarchas bog`langan xolda ijod qildilar. Natijada, o`tgan asr ulug` realistlari katta yutuklarni qo`lga kiritdilar. O. Balzak L. Tolstoy, Gogolva Ostrovskiy, Mopassan va Chexovlar tanqidiy realizmning yuksak cho`qqisiga ko`tarildilar. Xaqiqiy ijodkorlardan hayot qonunlarini ocha: olish qobiliyati, uning turli tomonlarini jamnya rtyujlanishn"jarlyoni"qonuniyatlari bilan bog`lab olish, bugungi kunni, ertangi kunni "ochish" bilan kelgusiga intiluvchan obrazlar yaratish talab fipshadiBarcha janr elementlari hayotiy mazmun bilan, birgalikda, hayotning evolyutsion rivojlanishi ham to`laqonli ifodalashi lozim. Sahnalashtirish jarayonda pyesaning janrini aniqlab olish muhim akamiyatga ega. Pyesaning qimmati faqat uning g`oyasi va mavzusi aktualligi bilan belgilanmay, balkiqahramonlarining ilg`or va tipik harakterlarda, zamon bilan hamnafaslikda shakllanishi va rivojlanishi ko`rsata olish ham axamiyatlidir. Rejissor pyesani taxlil qilar ekan, dramaturg ijodiy laboratoriyasiga chuqurroq kirishi kerak. Pyesannng uslubini, janrini, pyesa tuzilishini, unda xatti-harakat qilayotgan qaxramonlar taqdiri bilan yaqindan tanishishi, ularning tilini va harakterini puxta o`rganishi zarur. Pyesaning badiiy hususiyatlarini o`rganib, dramaturg niyatini tomoshabinga ma’noli va badiiy ifodali tarzda yetkazish rejissorning asosiy maqsadi bo`lishi lozim. Asarning badiiy hususiyatini o`rganishda birinchi navbatda muallifning uslubini stilini aniqlab olishi lozim. Uslub stilni aniqlash - dramaturgning harakterlarindividualligini o`ziga xosligini va ayrim o`ziga xos bo`yoklarini aniqlashdir. Uslub keng ma’noda yozuvchi ijodidagi g`oyaviy badiiy hususiyatlar birligi, tor ma’noda ifoda usulining badiiy bayonidir. Keng ma’noda - uslub tushunchasi muallifning dunyoqarashi, asarning asosiy manosini tashkil etuvchi g`oyalar voqealar oqimining, syujet va harakterlar badiiy tasviri til va boshqa omillarni kamrab oladi. Masalan: shoir Mayakovskiy uslubi haqida gapirganda muallif asarlarining o`tkirg`oyaviylik bilan sug`orilganligi, zamon voqealariga nisbatan, hozir javobligi, dramaturgiyaga

dadillik bilan yangi tema va obrazlar olib kirishi, tilining boyligi nazarda tutiladi. Bu xususiyatlar shiorning o`ziga xosligini ko`rsatadi. Dramaturg uslubining o`ziga xos hususiyatlari, uning xam g`oya anglash ifodalash darajasi va hayotiy voqealarni tasvirlash metodi va davrning shart- sharoitlarini baxolash maxorati bilan ham bog`liqdir. Muallif ining o`ziga xos hususiyatlari ayni bir vaqtda badiiy asarining mazmuni, va badiiy shaklida ivfodalanadi va o`zining xayotiy in’ikosini topali. Demak dramaturgning o`ziga xos hususiyatlari hayotga munosabati, voqeani g`oyaviy -badiiy ifodalash maxorati uslub deb yuritiladi. Ijdodkor uslubi har doim zamonning g`oyaviy-badiiy ta’siri ostida vujudga keladi va shakllanadi. Muallifning dunyoqarashi, sinfiy pozitsiyasi, g`oyaviy qiziqishlari, badiiy ifodalash maxorati hammasi uning uslubinn belgilaydi. Bular uning mazmuni va o`ziga xos ifodalangan g`oya shaklidan iborat. Bu shakl yoki "dastxat" asarda gavdalantirilayotgan hayotni chuqurroq o`rganishni, obrazlarni yorqin shakllantirishi yetuk harakterlar sistemasini yaratishni, tasvirlash vositalari va usullarini barpo qilishni taqazo etadn. Bularning yig`indisidan muallifning o`ziga xos g`oyaviy-badiiy hususiyatlari vujudga keladi. Shuning uchun dramaturg asarlarida aniq harakterlarning o`ziga xosligi ijodkorning badiiy uslubini belgilab turadi. Jumladan A. Ostrovskiy, A. Chexov, L. Tolstoy, N. Pogodin, Q Trenev, A. Korneychuq, Hamza, K.Yashin, A. Qahhor, I. Sulton, Boshbekov, Ahmad, E.Xushvaqtov kabi dramaturglar o`z badiiy uslubi —"dastxati" bilan yaqqol ajralib turadi. Hayotiy materialni tanlash, syujet tuzish, kompozitsiya, janr,til va obrazlarni o`ziga xos talqin etish har birbarkamol dramaturgning badiiy uslubini belgilaydi. Shuning uchun rejissor muallif uslubini uning o`ziga xos harakterli hususiyatlarini taxliliy va aniqlay olishi, olingan pyesani ipidan ignasigacha o`zlashtirishi zaruratga aylanadi.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G`oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog`danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari

Похожие

Tasviriy san'at nazariyasi, uning tur va janri

Spektakl ustida ishlashning dastlabki jarayoni

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari

Rejissor rejasi va personajlar maqsadi