Nutqning boyligi - Искусство - Рефераты

Nutqning boyligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45 KB

Nutqning boyligi O‘zbek tili nutqining rang-barangligini ta’minlovchi lisoniy hodisalarga boyligi bilan ajralib turadi. Ana shunday lisoniy hodisalardan eng muhimi so‘zlardagi ko‘p ma’nolilikdir. So‘z ma’nosiga ko‘ra ikkiga bo‘linadi: bir ma’noli so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar. Bir ma’noni anglatgan so‘zlar bir ma’noli so‘zlar, bir necha ma’noni anglatgan so‘zlar esa ko‘p ma’nolidir. Masalan, chumchuq – bir ma’noli so‘z hisoblanadi. Ko‘z so‘zi esa ko‘p ma’noli so‘zdir: odamning ko‘zi, xayvonning ko‘zi, yog‘ochning ko‘zi; yoqa: ko‘ylakning yoqasi, suvning yoqasi, yo‘lning yoqasi. Nutqning boyligini ta’minlashda ko‘p ma’noli so‘zlarning har bir ma’nosini bilish taqozo etiladi. Izohli lug‘atlardan ko‘p ma’noli so‘zlarning har biri alohia izohlanadi. Demak, izohli lug‘atlar bilan ishlash orqali so‘zlarning ma’nolarini o‘zlashtirish mumkin. Nutqning rang-barangligini ta’minlovchi lisoniy hodisalardan yana biri so‘zlarning shakl va ma’no munosabatlariga ko‘ra turlaridir, ya’ni sinonim, omonim, antonim, paronim so‘zlardir. Ma’lumki, shakli har xil ma’nosi bir-biriga yaqin so‘zlar sinonimlardir. O‘zbek tili, ya’ni nutqi ortiqcha takrorni yoqtirmaydi. Takrorlar uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Agar so‘zlovchi so‘zning sinonimlarini yaxshi bilsa, aynan takrordan xoli bo‘ladi. Lekin ma’noviy sinonimlarni qo‘llashda ma’nodagi nozik farqlarga ehtiyot bo‘lish lozim, chunki ularni har doim birining o‘rniga ikkinchisini qo‘llab bo‘lmaydi: kuldi, jilmaydi, tirjaydi, ishshaydi, tabassum qildi. SHuningdek, uslubiy sinonimlarni ham o‘z o‘rniga qo‘llash talab etiladi. Taomil qildi, ovqatlandi, ovqat edi. Tilimiz shakli bir xil, ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlarga boy. Bunday so‘zlarni omonim so‘zlar deymiz. Ot (atama), ot (hayvon), ot (harakat, otmoq fe’lining o‘zagi): o‘t (maysa, olov, harakat – o‘tmoq fe’lining o‘zagi, tana a’zosi – o‘t pufagi). Omonim so‘zlar adabiy janr omonim so‘zlardan foydalaniladi va u tajnis san’ati, (ya’ni jinsdosh) deb ataladi. Men behol aylagan yor oydurur, Kim aning vasli menga yoroydurur.

Gar visoli bo‘lmasa ketmoq erim, YO Xuroson, yo Xitoy, yo Roydurur. Nutqning rang-barangligini ta’minlashda antonim so‘zlarning ahamiyati ham katta. CHunki nutqda zid ma’noli so‘zlarni qo‘llash orqali nutqning ta’sir kuchi oshiriladi. Antonim so‘zlar ham omonim so‘zlarga o‘xshab mumtoz adabiyotda she’riy san’at yaratishda ishtirok etadi. Tazod san’ati “qarshilantirish” ma’nolarini ifodalaydi. Baytlarda zid ma’noli so‘zlarni qo‘llash orqali ta’sirchan badiiy timsollari yaratish ko‘zda tutiladi. Rahm qilg‘in bandag‘a, ey shoh tangri uchun Kim etar bizni gado ul sizni sulton aylagan. Faqatgina so‘zlar sinonim, omonim, antonim bo‘lib qolmasdan iboralar va hatto qo‘shimchalar ham shu xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Boshi ko‘kka etdi – og‘zi qulog‘ida – og‘zining tanobi qochdi (sinonim iboralar). Ser – li (sinonim qo‘shimcha) Og‘ziga olmadi (gapirmadi, emadi) – omonim iboralar - chi (so‘z yasovchi, yuklama) – omonim qo‘shimcha. - Mum tishladi – jag‘i ochildi (antonim iboralar) - li, - siz (antonim qo‘shimchalar). SHuningdek, tilda talaffuzi o‘xshash, ma’nosi esa har xil bo‘lgan paronim so‘zlar ham mavjud. Paronim so‘zlarning talaffuzi nutq sohibidan xushyorlikni talab qiladi. CHunki bunday so‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz qilish ma’nosini butunlay o‘zgartirib, boshqa so‘zga aylantirib yuboradi: kasr – qasr, dalil – dadil, otalik – otaliq, bo‘shlik – bo‘shliq, asr- asir, ahl – ahil, o‘n – un, on – o‘n. Bulardan tashqari, tilimiz ko‘plab grammatik shakllarga ega (kelishik, egalik, so‘z yasovchi, so‘z o‘zgartiruvchi, qo‘shimchalarga, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, so‘z birikmalari, gap turlari qo‘shma gapning turlari). Ulardan nutqda o‘z o‘rnida foydalanish nutqining boyligi va rang-barangligini ta’minlaydi. Nutqiy boylik va rang-baranglikni ifodalashda yuqoridagi lisoniy hodisalardan tashqari lisoniy hodisalar ustida quriladigan intonatsiya ham muhim o‘rin tutadi. Intonatsiya muhim prosodik hodisa bo‘lib, u uzunlik, ton, kuch, tembr,

pauza va ularning o‘zaro hamkorligi hamda o‘zaro kompensatsiyasidan tashkil topadi. Intonatsiya nafaqat lisoniy hodisa, balki insoniyatning nihoyatda boy ichki kechinmalari bilan bog‘liq psixologik, nutq uzvlarining faoliyati bilan bog‘liq fiziologik omillar bilan ham bog‘liq bo‘lgan murakkab hodisadir. Mazmunni tinglovchiga etkazishda leksik va grammatik qurilish bilan birga intonatsiyaning ham roli kattadir. CHunki har qanday so‘z va gapning real ma’nosi intonatsiya yordamida oydinlashadi. A.I.Simirnitskiy ta’kidlashicha, “intonatsiyasiz gap intonatsiya olgan gapdan murda jonli tanadan qanday farq qilsa, shunday farq qiladi”. Demak, intonatsiya nutqning ruhidir. Ulug‘ rus qo‘shiqchisi F.I.SHalyapin intonatsiyaga baho berar ekan, “Temir yo‘l poezdni olib yurgandek, intonatsiya fikrni olib yuradi” – deydi. Demak, intonatsiyasiz fikr ifodalash mumkin emas. YAngi bir tilni o‘rganishda ayniqsa, intonatsiya eng qiyin o‘zlashtiriladi. SHu bilan birga intonatsiya to‘g‘ri talaffuzning muhim unsuri sifatida ahamiyat kasb etadi. Haqiqatdan ham, melodik (ohang) va dinamik (kuch) harakatni to‘g‘ri yo‘naltirish, ma’lum me’yordagi tempda gapirish pauzalardan to‘g‘ri foydalanish, urg‘ularni o‘rniga qo‘yish nutqqa o‘zgacha bir joziba bag‘ishlaydi, tinglovchining diqqatini tortadi. Aksincha, intonatsiyani noto‘g‘ri berish, ya’ni melodik va dinamik harakatni noo‘rin yo‘naltirish (bir maromda) xaddan tashqari tez yoki sekin gapirish, keraksiz o‘rinlarda pauza qilish, urg‘ularni o‘rniga qo‘ymaslik tinglovchini toliqtiradi. Hatto yaxshi mazmunni unga etkaza olmaydi. SHunisi qiziqki, tilni bilmasdan turib ham, intonatsiyaga maftun bo‘lish ham mumkin: frantsuz tilidagi nazalizatsiya, ital’yan tilidagi ritmiklik, hind va arab tilidagi musiqiylik ushbu tillarning o‘ziga xos intonatsiyasini vujudga keltiradi. Intonatsiya universal hodisa. Bu uning tabiatidan kelib chiqadi, ya’ni uzunlik, ton, intensivlik, pauza, urg‘u singari cheklangan vositalar yordamida cheksiz imkoniyatlarni yuzaga chiqaradi. Demak, nutqiy boylik deyilganda til boyliklaridan unumli va o‘z o‘rnida foydalanish ko‘zda tutiladi.

Adabiyotlar 1. V. A. Vaхrоmееv, Musiqaning elеmеntar nazariyasi, Tоshkеnt – “O`qituvchi” 1980 yil. 2. T. Sоlоmоnоva, O`zbеk musiqasi tariхi., Tоshkеnt – “O`qituvchi” 1981 yil. 3. I. Akbarоv., Musiqa lug`ati, Tоshkеnt – 1987 yil. 4. Q. Rahimоv., Musiqaning elеmеntar nazariyasi, Ma’lumоtnоma. Tоshkеnt – 2006 yil. 5. Q. Rahimоv., Musiqaning elеmеntar nazariyasi bo`yicha mashq va vazifalar to`plami., Tоshkеnt – 2006 yil.

Похожие

Nutqning aniqligi

Nutqning ifodaliligi

Nutqning sofligi

Nutqning qisqaligi va ixchamligi

Ashulachilik apparatining tuzilishi va ahamiyati