Наққошлик санъати тарихи - Искусство - Рефераты

Наққошлик санъати тарихи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78.5 KB

Наққошлик санъати тарихи Режа: 1. Ўрта Осиёда наққошлик санъати. 2. Ўрта Осиё тасвириий санъатига ислом динининг таъсири. 3. Нақошлик санъатининг ривожланиши.

Ўрта Осиёда наққошлик санъати. Ўрта Осиё нақошлик санъари қадимдан дунёга машҳур. Ўтмишда Ота- боболаримиз қурган муҳташам бинолар хозирги кунгача мафтункор жилвасини йўқотмаган. Юксак дид билан ишланган нақшлар бизни ҳайратга солиб келмоқда. Миллий нақишларимиз ғоятда бой мазмунга эга. Оддий қошиқ,лаган,қутича,сондиқ,беланчак,чолғу асбоблари,уй рўзғор буюмлардан тортиб турар жой ва жамоат биноларининг девор ҳамда шифтларга солинган инсонни ҳайратга солади, уни ўйлантиради. Бу гўзал нақшлар ажойиб нақошлар томонидан яратилган бўлиб, асирлар давомида бунёт топди, ривожланди, меъморчилик ҳамда тасвирий санъат ривожи билан боғланган холда такомиллашиб борди. Нақш- арабча тасвири гул деган манъони англатади. Қуш,хайвон,ўсимлик, геаметрик ва бошқа элементларни маълум тартибда такрорланишдан хосил қилинган безакдир. Ганчкорлик, кандакорлик, кашта дўзликда, зардўзлик, кулолчилик,заргарлик,гилам тўқиш, тўқимачилик ва ҳоказоларда ҳар хил йўллар билан ишланади. Мисол: ўйиб чизиб, чок ёрдамида, зарб билан қадаб ва бошқа усулларда нақш солинади. Наққошлик санъати инсоният маданяти билан бир қаторда қадиймийдир. Ҳар ҳил археологик қазилмалар шуни кўрсатадики наққошлик жаҳондаги барча халқларда қадимдан мавжуд эканлиги бизга маълум бўлди. Наққошлик ҳар бир давлатнинг ўзига хос мухитига:географик ўрнига, ўлканинг умумлик дунёсига кўра ривож топди. М: Арман ва Грузинларда узум ва узум барги, шимол халқларида арча ва хар хил хайвонлар, қирғиз ва қозоқларда мол шохи, тожиклар ва ўзбек халқининг нақшларига қарасак анор, бодом, гуллар, қалампир ва бошқаларни рамзий нақш тариқасида ишлатилганлигини кўрамиз. Ўзбекистон территорясидаги археалогик қазилмаларидан Хоразм, Сўғд, Бақтрия ва бошқа вилоятлардан нақш санъатининг ривожланганлиги маълум.

VI - VII асрларда ибодатхоналар, қасрлар ва бойларнинг уйлари ўйма нақшлар ҳамда тасвирлар билан безатилган. Тантанали маросимларга мўнжаланган хоналардаги дабдабалий ажойиб нақш, расмларни кўриб киши ҳайрон бўлади. Улардан бирини қарасангиз деворларда базми жамшид, ов расмлар уриши, манзаралар ҳамда диний расмлар тасвирланган. Жонли махлуқлар қизил ва кўк ранглар билан бўйяб тасвирланган. VII асрнинг охири VIII асрнинг бошларида Ўрта Осиёни Араблар босиб олиши натижасида қарор топган ислом дини ўзидан олдинги маданятнинг илдизга болта урди. Янги дин ҳамда янги ғоя Ўрта Осиё Тасвирий санъатига таъсирини ўтказади. Жонли мавжудотларни акс этирилиши ман этилди. Кейинчалик юзага келган диний шаҳарлар ва ҳодисалар кўпроқ муросасиз йўл тута бориб, қатъий равиш шундай дер эди. «Тангри ёки одамзот» суръатини дарахтлар, гуллар ва жонсиз мавжудодларни суръатини солинг, акс ҳолда бу нарсани бузган одам гунохи азим бўлади деб қўрқитганлар. Жонлий мавжудотлар суръатини чизиш ман этилишини маъноси шундаки, худодан бошқа ҳеч ким бирор нарса яратишни у ёқда турсин ҳатто ҳудо яратган нарсани қайта гавдалаштиришни ҳам мулкини эмас ва бу унинг қўлидан келмайди, акс ҳолда мусавир худо билан бас байлашиб,унинг иродасига шак келтирган бўлади. Ислом талабларига бўйсуниш оқибатида жониворлар, парандалар ва одамларни тасвирлаш йўқолиб бориб наққошлик ривож топди. Араб ёзуви ўзлаштирилди. Натижада нақшлар билан унвонли ёзув услуби пайдо бўлди. Хуллас тасвирий санъат ривожланади. Ўрта Осиёда наққошлик санъати авж олиб ривожланди. Архитектурада ғишт қалаб нақш солиш юксак даражада ривожланди, биноларнинг ички томонига ганч ёғоч ўймакорлигининг қўллаш юксак ривож топди. Айниқса мақбараларнинг пештоқлари девор ва равоқлар ганч-нақшлар билан жуда нафис безатилди. Нақшлар мураккаблашиб борди.

Умарнинг янги нусхаларида нақш рамз, тасвирлар, тимсол дуо-афсунлар, тасбиҳ ва бошқалар нақадар мўллигини кўрамиз. Рамзий нақшлар дунёда содир бўлаётган воқеалар, тилакларни акс эттирган. Ҳар нақшда ўзига ҳос маъно бўлган. Мусаввирнинг тасвирлари бу унинг она табиатга бўлган мухаббатини билдиради. Унинг ранглари ўзига хос маъно ва характерга эга. Нақш ўзбек маданиятининг ҳамма босқичларида ҳамроҳ бўлиб келган. Энг оддий принциплари бир-бирига муносиблик, уйғунлик,йўсин ва усулларини ажойиб, қайта-қайта такрорлашувидир. Халқ наққошлари нақшларнинг хар деталига алохида эътибор бериб, унинг табиийлигини йўқотмаган, ҳар бир элемент устида пухта фикр юритганлар. Ҳар бир нақш негизида маълум рамзий маъно сингдирилган. XI - XII асрларда Ўзбекистон ҳудудида археологик топилмалар шуни кўрсатадики, нақшлар ичида геометрик нақш кўп ишлатилган. Халқ ривоятларига кўра, меъмор бу минорани қурган-у, кўздан ғойиб бўлган. Иморат яхши чўкиб, ўрнашиб терилган яхлит тошга айлангандан кейин меъмор пайдо бўлиб пардоз ишларини бошлаган. Халқ ривоятларига кўра XIII асрда Чингизхон хукмронлигида миллий санъат бир мунча издан чиққан бўлсада лекин буткул йўқ қилинмади. Темур ва темурийлар даврида эса ўзбек миллий халқ амалий санъати юксак даражада ривожланди. Темурийлар хонглигида ҳунармандчилик юксак даражада ривожланди. У босиб олган (ерда) ерлардаги ҳамма усталарни Самарқандга йиғди. XIV - XV асрларда кошинкорлик ривожланди. Қурилган бинолар кошин ва парчинлар билан безатиш авж олди. Кошин ва парчинлардан ажойиб нақшлар ҳосил қилишга эришилди. Чунончи, Оқ сарой Тўрабекхони мақбараси ва бошқалар. Кундал-архитектурада деворга бўртиб ишланган безак техникаси. Меъморчиликда кенг тарқалган. Мўйқалам билан деворга суртилган қизил кесак бўртма шакл олади,устидан бўёқ ва(заҳарли) зархал берилади. Зомин

зархалга, асосий бўртма нақш элементлари турли-туман рангларга бўялади. XV асрдан бошлаб Самарқанддаги Ашратхона мақбараси баланд масчитида жозибадор намуналар сақланган. Ўрта ерда кундалик техникасидаги безаклар кенг тарқалган. XVI - XVII асрга келиб сюжетли расмлар деярли чизилмай, балки кунда устида нақшлар билан безаш ривож топди. Ўрта Осиёдаги наққошлик санъатининг ривожланиш тарихи босиб ўтган йўллари ҳозирда бизгача сақланиб қолган турлари нақшнинг луғавий маъноси, Ислом динининг санъатга, яъни тасвирий санътга қўйган талабларини кўзда тутилган. Натижада Ўрта Осиё наққошлигига,тасвирий санъатга таъсир кўрсатган. Наққошлик санъатида кўрсатилган хар бир мамлакатнинг нақшида ўзига хос хусусиятлари, безаклари ва урф-одатига хос нақшлари мавжуд эди. Шу мавзудан олган тушунчани наққошликнинг ўзига хос усулда дунёда, Ўрта Осиёда кенг тарқалганлигини гувохи бўламиз. Ўзбекистон наққошлик санъатини ривожланишини. Ўзбек халқининг қаровсиз ёт маданий дурдоналари, тарихий ёдгорликларини сақлаш ва маданий меросини тўплашни давлатимиз, ўз зиммасига олди. Маданий ёдгорликларини сақлаш жамияти тузилди. Нақш усталари ҳам бошқа усталар қатори масжид, мадраса турар жойларни, саройларни таъмирлашни бошлаб юбордилар. Ўттиз йиллардан сўнг кўпгина жамоат уйлари, чойхоналар, маданият бадиий меросини илхомланиб ажойиб деворий расмлар яратдилар. Ўзбек халқи 2000 йил давомида халқ амалий санъатини шундай амалий наъмуналарини яратдики барчани лол қолдириб келмоқда. Наққошлар ўзларини юксак бадиий махоратини ва назокати билан уйлари ва ганч билан безатила бошланди.

1939 йилда Самарқанд ва Бухорони энг яхши усталаридан 12 киши Алишер Навоий номидаги Адабиёт музейи биносини ажойиб нақшлар билан безатдилар. 40-йилларда қурилган Муқумий, Навоий театрлари бинолари ажойиб нақш, ганч ва ёғоч ўймакорликлари билан безатилди. Наққошлик санъатини безатишда ажойиб халқ усталари Фарғоналик Саидмахмуд Норқўзиев, Тошкентлик Тохир Тўхтахўжаев, Олимжон Қосимжанов, Ёқубжон Рауфов, Жалил Хакимов, Хивалик Абдулла Болтаев, С.Худайберганов, Х.Рахимов, Самарқандлик Жалол ва Болта Жалиловлар, Уста Мухаммаджон Юсуповлар ва бошқалар ҳамда шогирдлари яратган асарлар ҳозир ҳам халққа хизмат қиляптилар. Улар ўзбек нақшларини элементига янгича элементлар (ўроқ, болта,кабгур,пахта,юлдуз ва янгича) ғоялар киритдилар. Улар замонавий биноларга мослаб ўзбек мажнунтол ниҳоллари, анор бутоғи, гулли бутоғи ва бошқа ўсимликларни тасвирлайдилар. Наққошлар ўзларининг юксак бадиий махорати ва назокати билан бугунги кунда хам кишиларни хайратга солади. Хива, Қўқон, Бухоро хонликлари даврида халқ амалий санъати усталари шу шахарларга йиғила бошладилар. Кўпинча Фарғона ва Бухоро наққошлари Самарқандга, Қўқон, Марғилон усталари, Тошкентга келиб кўпгина биноларни безатдилар. У эса наққошлик Самарқандга, Қўқон, Марғилон усталари, Тошкентга келиб кўпгина биноларни безатдилар. У эса наққошлик мактабини янада ривожланишига ўзига хос композициялар яратишга, ранглар мажмуасини янада бойитишга жуда катта роль ўйнайди. Лекин бу нақшлар бир бирига ўхшасада,хар бир шахар ва хар бир устани ўзига хос ранг мажмуаси, колорити, услуби, композицияси жихатидан фарқ қилади. Агар биз ХХ асрда яратилган нақшларни кузатсак, ҳар бирини ўзига хос наққошлик мактаблари яратилганини кўрамиз.

Тошкент наққошлик мактаби. Тошкент нақшлари ўзининг нафислиги ва рангларнинг бир-бирига аста- секин ўтиши аниқ бир калоритга қатъий риоя қилиниши геометрик ва ўсимликсимон нақшларнинг кўп ишлатилиши билан ажралиб туради. Нақшлар кўпинча яшил гаммада ишланади. Ўсимликсимон нақшлардан ойгул,пахта бофта,уч барг, шукуфта баргли гул ва бошқа элементлар аниқ етиштирилган.Мураккаб геометрик нақшлар ишланади.Наққош усталардан Жалил Ҳакимов, Тоир Тўҳтахўжаев,Олимжон Қосимжонов,Ёқубжон Рауфов, Анвар Илҳомов, Комил Каримов ва бошқалар Тошкент наққошлик мактабининг асосчиларидир. Ёқубжон Рауфов 1888 йил 22 январда Ўртатепа шаҳрида наққош устазода оиласида дунёга келди. Ёқубжон туғилган Ўртатепа шаҳри ёғочга нақш ишлаш санъати бўйича машҳур эди. Унинг отасини Рауф калон деб аташарди. Рауф калон истеъдодли доимо янгидан янги нақшлар кашф этувчи шифтларга ва деворларга ўнғайлик билан гуллар солувчи ҳамда устун ва курсиларни мураккаб жимжимадор нақшлар билан безовчи катта санъаткор бўлган. Шунинг учун ҳам устасини ҳурмат қилиб Рауф калон деб лақаб қўйганлар. Рауф калонлар сулоласи асосан меъморчилик иншоотларига миллий анъанавий нақшлар бериш билан машҳур бўлиб келганлар. Ёқубжон устози Рауф Назаровнинг талантини меърос қилиб олди. Ёқубжон отасидан наслдан-наслга ўтиб келаётган наққошлик техникасини мукаммал ўзлаштирди. У отаси бошчилигида Ўрта Осиёнинг турли шаҳарларини чунончи Наманган, Марғилон, Андижон, Ленинобод, Каттақўрғон, Самарқанд, Тошкент ва шу сингари шаҳарлардаги жамоат биноларини безади. У аввал отасига шогирд, кейинчалик ёрдамчи бўлиб ишлаб юрди. 18 ёшидан бошлаб наққош уста сифатида безак ишларида мустақил қатнашди. У ёшлик чоғларида жуда кўп мутолаа қилди ҳамда араб ёзувини ўрганиб олди. Тинимсиз изланишлар натижасида нақш сирларини ўргана борди. Ёқубжон шаҳарма шаҳар юриб турли масчид,меҳмонхона,уй ва айвонларнинг шифти,

пештоқи ва устунларини нақшлар билан безади. У биринчи бўлиб Фарғона водийсидаги биноларни мустақил безади. Уни номи тез орада кўпчиликка танилди. Ёқубжон Рауфовнинг турли шахарларда таклиф қилишадиган бўлди. Уста музейларни, турар жой, жамоат биноларни маданият уйларга сайқал берди. У архитектура ёдгорликларидаги нақшларга қайта жон бағишлади. Биринчи вақтларда Тожикистонда кейинчалик эса 1923 йилда Тошкентга кўчиб келган. Ёқубжон Рауфов наққошлик санъатини тўла тўкис эгаллаган. Наққош номини олган мустақил уста эди. У Тошкент хоналарида ишлаш билан бирга амалда қўлланиладиган уй-рўзғор буюмларига, яъни қутичалар, кўп рахли хонтахта курси, қаламдон стол ва бошқа уй рўзғор буюмларига нақш чизди. Натижада санъаткорнинг бундай санъат асарлари ҳар хил кўргазмаларида намойиш қилинди. Уста наққош санъаткорнинг номи жумҳуриятимизда ҳурмат билан тилга олина бошланди. 1934 йилда Тошкентдаги ишлаб чиқариш расомчилик корхонасига ишга таклиф қилинган, кейинчалик шу даргоҳда наққошлик бўлимида дарс бера бошлади. Бу уқув устахонасида ёшларга ўргатди. Сиркорликда ўзига хос жихатларини эгаллаган истеъдодли шогирдлари ҳозир унинг ишларини муваффиқиятли давом эттирмоқдалар. Жалил Хакимов 1920 йили Тошкентда уста оиласида дунёга келди. У ёшлик чоғларида отаси безаётган патнис, идиш-товоқлар ва бошқа нарсаларга гул солишни соатлаб кузатиб ўтирар эди, уни қандайдир сеҳрли куч ўзига тортар эди. Аста секин ёш Жалилда халқ амалий санъатини турларига, айниқса, наққошликка бўлган хаваси янада ошиб борди. У аста секин қоғозларга ҳар хил нақш элементларини чизишни ўрганди, отаси эса унга ёрдам берар эди. Йиллар ўтиши билан наққош уста бўлиши орзуси туғилди. Ўша вақтда Тошкентда 1934 йили Бадиий ўқув ишлаб чиқариш корхонаси очилди. Бу корхонада ўзбек халқ амалий санъатининг наққошлик, ганчкорлик, кулолчилик ва бошқа турлари бўлажак халқ усталарига ўргатила бошланди.

Жалил хали мактабни тугатмаган эди. Ниҳоят 1935 йили мактабни тамомлаб, шу корхонага наққошлик бўлимига ўқишга кирди. Корхонага ўша йилларда жумхуриятимизда кўзга кўринган халқ усталари Уста Ширин Муродов, Олимжон Қосимжонов, Маҳмуд Усмонов, Тошпўлат Арслонқулов ва бошқалар халқ амалий санъати сирларини ёшларга ўргатишга таклиф қилинган эди. Жалил енг кўзга кўринган катта усталардан бири Олимжон Қосимжонов (1878-1952) қўлида нақш сирларини ўргана бошлади. Бу ёш бўлғувчи уста Жалил учун катта бахт эди. Чунки устоз уларга фақат наққошлик сирларини ўргатиб қолмай, балки таълим-тарбия беришда мухим роль ўйнади. Кейинчалик устоз Жалилга нозик ва маъсулиятли вазифаларни хам иккиланмай топширадиган бўлди. Устози Олимжон Қосимжоновни жуда хурмат қилар, унинг чизаётган ёки бўяётган хар бир ишини бутун вужуди билан берилиб ўргатар эди. Устоз шогирдини келажакда катта уста бўлишига тўлиқ ишонар эди. 1938 йили Жалил Хакимов бадиий корхонани тугатиб, нақш сирларини янада чуқур билиш учун Тошкентдаги кулолчилик заводига ишга кирди. У ерда кўпгина халқ амалий санъати усталри билан яқиндан танишиб ижодига ижод қўшилди. Жалил Хакимов мустақил равишда катта-катта жамоат уйларини нақшлар билан безашда қатнашди. Ота-боболаримизни қадимдан яритиб келган нақшларини қайта тиклашда хам қатнашди ва уларга қайта жон бахш этди. Бу эса устанинг қадимий асарларни янада чуқур ўрганишга ёрдам берди.У санъат сирини келажак авлодга етказиш мақсадида мактаб қошида наққошлик тўгариги ташкил этиб, ёшларга ўз хунар сирларини ўргатди. Мохир педагог ўқувчиларга халқ амалий санъатига бўлган қизиқишини, хунар ўргатишда, уларнинг ҳаётдаги ва воқеиликдаги бўлган эстетик мунасабатини ҳамда шу санъат асарларини ўз қўллари билан ярата олишга ўргатди. Уста табиатдаги гул, боғу-бўстонларни, ғам-ғуссани, ҳаётдаги гўзалликни нақш орқали гапириш алифбосини ўргатди, нақш элементларини хар бирини ўзига хос рамзий мазмунга эга эканлигини, уларни қалимда енгил, эркин, равон ва хар бир чизиқ жонли чиқишини талаб қилди.

Рангларни бир-бирга монант олишни ҳаво переспективаларга амал қилишни ёшларга ўқтирди. Хар бир нақшни табиий чиқишига чақирди, чунки хар бир нақш элементи жонли табиатдан олинганлигини кўрсатиб кетди. Ижодкор тинимсиз меҳнати ва яна меҳнат қилиш кераклигини ўқтирди. 1948 йили Тошкентдаги Н.Островский номли пионерлар саройида наққошликдан тўгараг олиб борди. У ёшлардан ўз тажриба ва билимини аямади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил.

Похожие

Наққошлик

Каштачилик санъати тарихи

Кулолчилик санъати тарихи

Амалий безак санъати сирлари ва турлари

Каштачилик санъати