Мусиқий акустика - Искусство - Рефераты

Мусиқий акустика

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Мус и қ ий акуст ик а Режа: 1. “Мусиқий акустика” - фани, курснинг ҳ ажми, мазмуни, мақсад ва ва зифалари. 2. Тавушнинг асосан физик ҳолатига асосланган фан. 36 соат давомида товушнинг келиб ч иқиш манбаи, уларнинг хусусиятларини ўрганилади. 3. Товуш — тадқиқот, яъни ўрганиш манбаи сифатида. 4. Товушнинг маълум хусусиятлари, уларнинг асосий кўринишлари: Баланддиги (Н), товушнинг кучи (В), товушнинг давомийлиги (Т) ва барча х усусиятлари заминида ҳосил бўлувчи тембри(С).

Акустика- тинглашга оид фан, - кенг маънода товушларни эластик тўлқинларини (физик ҳолатини) ўрганувчи (бўлим) омил ҳипсобланади. Тор маънода тушунилганда - товуш хақидаги таълимотдир. Умумий ва назарий акустика эластик тўлқинларнинг ҳосил бўлиш ва турли муҳитларда тарқалиш қонунларини, шунингдек, уларнинг муҳит билан ўзаро таъсирини ўрганади. Мусиқада – асосан товушлар, уларнинг ўзаро муносабатлари ҳақида, якуний мезон ҳисобланмиш мусиқий асарларнинг тараннум жараёнига асосланади. - Мусиқий акустика фани : 36-соат. 28-назарий ва 8-амалий. Мазмуни: - Мусиқада асосий мезон бўлган товуш, уларнинг муносабати, ҳажми, тараннум мезони (чолғулар хусусияти) - овоз имкониятлари, диапозон, товуш акс эттириш услублари: тарихий жараён ва замонавийлик жиҳатларини ўрганишдан иборатдир. - Мақсад ва вазифаси : - Товушларни барча ҳусусиятларини англаш, ҳар қандай акустик шароитда мусиқий сифатларни англаш, турли овозларни хар қандай шароитда тўғри идроклай олишдан иборат. - Товушларни асосий хусусиятлари: Товушлар бирон-бир қатиқ ёки юмшоқ тананинг тебранишидан ҳосил бўладиган физикавий ҳодиса. - Товушнинг акустик хусусиятлари - тебранувчи тананинг ҳажми ва товуш баланд-пастлиги ўртасидаги муносабатлар. (товуш, тон, парда). Одатда товушларни биз мавжуд сифатлари орқали идроклаймиз: Унга кўра улар: - баландлик (Н); қаттиқлик (В); тембр (С); давомийлиги (Т) каби аниқ жарайнлардан ташкил топган. Мана шундай хусусиятларга эга бўлган товуш – мусиқий товуш ҳисобланади. Н – Товушининг баландлиги – унинг тебраниш частатасининг ўзгариши билан боғлиқ; В – қаттиқлиги – унинг кучи билан боғлиқ; Тон шу икки хусусият билан характерланади. Мусиқий товуш таркибин (ички таркибида) кўп миқдордаги тонлардан иборатдир ва уларнинг ҳар бири ўз частоталарига эгадир. Уларнинг миқдори,

баландлиги ва қаттиқлик хусусиятларининг уйғунлишида учинчи, яъни умумлаштирувчи тембр сифатини юзага келтиради. В – Давомийлиги, товушнинг давомийлиги унинг тебраниш амплитудасининг кенг ва равонлигига боғлиқ. - Инсон қулоғи аниқлашга қодир бўлган энг паст товуш до- суб контур октава 16-герц (Немис олими Герц номи билан аталган). Энг юқориси 15000 – 20000 герцни ташкил этади. - Эшитиб аниқлашда товуш кучи ҳам муҳим, яъний тингалаб қабул қилиш доираси. Одатла инсон қулоғи тинглаб идройлай оладиган товушларнинг чегаралари мавжуд. Шулардан энг қулайи катта октавалар Соль диездан 4- октава сольгача. Яъний 500 герцдан 4000 герцга бўлган товушларни осонликча идройлай олади. Тинглаш санъатидаҳам муайян тушунча мавжуд. Шу тушунчага кўра товуш Баландлиги Марказдан қанчалик четга ҳаракат қилса шунчалик товуш баландлигини англаш мушикллашаверади. Мусиқада тинглашнинг ўз мезони мавжуд. Бу инсон слухи билан боғлиқ. Одатда инсон слухи бир неча турларга бўлинади. Нисбий слух, абсолют, яъни мутлақ слух ва ички слух. - Нисбий слух (относительный)нинг бирор бир тонга нисбат бериб аниқланадиган слух тури бўлиб, унинг ўртача, ўрта миёна слух эканлиги номидан ҳам маълум бўлиб туради. Абсалют - мутлах слух эгалари ҳар қандай товушни нисбат бермасдан, қиёссиз белгиланадиган слухдир. Ушбу турнинг ҳам амалиётда турли ҳиллари бўлади. Товушларни “қоронғу” ва “ёруғлигига” қараб ажратувчилар, махсус чолғуда аниқловчилар ва ҳ.к. Ички слух . Тасаввур билан боғлиқ бўлганлиги учун бу хусусият ҳам барчага бирдек. Лекин унинг истеъдодга нисбатан ривожланган ва ута таъсирчанлилари мавжуддир. Мусиқачи учун энг муҳим ҳисобланади. Айниқса бу омил ижодкорлар усун жуда қулайдир. Чунки композиторга чолғусиз асар ёзишга қулайлик яратиб беради.

- Қаттиқлик: (Вебер Фихнер 1860 немис олими, сезги органлари физиологиясига оид торларнинг эшитиш, кўриш, тери сезгилари). Товушни тобора қаттиқ чиқариш билан унинг мукаммалигига эришиб бўлмайди, асксинча инсон ғашига тегиши ва баландлиги ўзгариши мумкин. Товуш қаттиқлигини белгилашда “Децибел”лар қўлланади (А. Белл (1844 - 1922) – Шотланд. Ақшда биринчи бўлиб телефон учун патент тўланган инсон). (1000 гц. = 2 окт Е. (энг марказ)) Децибел миқдорининг турлилиги (ҳажми) унинг баландлигига таъсир этади. Қаттиқлик FFF – FF - F. Fp, p, pp, ppp-ижро мезонлари билан белгиланади. - Бенауральный эфектлар товушни қаердан чиқишини аниқлаш билан боғлиқ илим. Одатда товуш манбаини очиқ жойда аниқлаш осон. Ёпиқ жойда мушкул, сабаби акустика муаммоси мавжуд. Товуш тембри: Асосий товуш тебранишидан ташқари чиққан қўшимча овозлар ва тонлар, яъни асосий тонлардир. Жисмлар тебраниши асосида ҳосил бўладиган товушлар оралиғлари обертонлар дейилади. (бўлинма тонлар). Бўлинма (обер) тонлар асосий товушга қўшилган ҳолда (яхлит бир овоз мажмуи) тембр вужудга келади. Мусиқий эштиш қобилияти, хотира ва усул сезгиси. Ижрочилик жараёнида созанданинг лаби, нафас органлари, тили ва бармоқлири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда унинг мусиқий эшитиш тасаввури ҳам фаол иштирок этади. Мусиқий эштиш созандада мавжуд бўлан умумий қобилиятининг етакчи омилларидан бири ҳисобланади. Мусиқий асар мазмунини ёритишда ижрочи мусиқий товуш билан, гўзал овоз орқали талқин қилади ва тингловчи томонидан тингланилади, яъни қабул қилинади. Бу жараёнда асосий ролни эшитиш ва тасаввурсиз санъатга, мусиқага, хусусан ижрочиликка ошно бўлиш асло мумкин эмас. Чунки мусиқани ҳамма эшитади, аммо уни барча ҳам тинглаб идрок эта олмайди.

Касб нуқтаи назаридан мусиқий эшитиш ҳам икки турга бўлинади: Биринчи ривожланувчи ёки қиёсий эштиш қобилияти созандага бир товушни эшитганда сўнг бошқалари билан таққосланган – қиёсланган ҳолда баландлигини тўғридан – тўғри бошқалари билан таққосламасдан аниқ айта олади. Яъни реал товуш ҳосил бўлмасдан олдин, (нотани кўрса ёки унинг баландлиги номини эшитган заҳоти) мутлақ эшитиш қобилияти созанданинг тасаввурида унинг баландлиги аниқ жаранглайди ва ижрочилик аппаратини ўша товушни ҳосил қилиш учун тайёрлайди.(Бу хусусда юқорида келтирилди). Ижрочилик тажрибасида мусиқий эшитишнинг бошқа жиҳатлари ҳам мавжуд бўлиб, улар: а) товуш (тембр) тусларини англаш, бундан товушнинг тембрини яъни колоритини, эркак ёки аёл овози, маълум чолғу асбобининг товуши ва ҳ.к. эшитиш кўзда тутилади; б) ритмик эштиш, бунда усул сезгиси орқали маконда мусиқий характерни пайқаш, яъни овозлар билан унинг чўзимларини мутаносиб ҳолда зарб ва усулларни ҳис қилиш; в) товуш баландлигини тинглаш; г) товушқатор ва лад асосларини аниқлаш (гармоник ёки мелодик ва ҳ.к.); д) нюанс – динамик ўзгаришларни ҳис қилиш ва ҳ.к. Юқоридагилардан ташқари инсонда зоҳирий (ташқи) ва ботиний (ички) эшитиш қобулиятлари ҳам мавжуд бўлиб, зоҳирий (ташқари) эшитиш орқали яккахон созанда, ҳофиз, ансамбль ёки оркестр томонидан ижро қилинган асарни барча жиҳатлари: баландлиги, тембри, усули ва мусиқий матнини, бадиий ифодавий мезонларини англаб олади. Маълумки бундай устозона услуб шарқ халқларида жуда кенг тарқалган бўлиб, қадимдан отадан болага, устоздан шогирдга айниқса мусиқий мерос намуналари оғзаки, яъни эшитиш – тинглаш орқали амалга оширилган ва бизгача етиб келган. Созандани тарбиялашда эса доимо ўзини эшитиш орқали назорат қилиб бориш, бунда товуш сифати, оҳанги (интонация),

динамик белгилар (тараннум мезонлари) ва бошқа жиҳатларга эътибор қаратиш муҳим омиллардан биридир. Ботиний (ички) эшитиш да инсоннинг ички туйғуси, яъни олдин эшитилган, қулоғига таниш бўлган ҳаёлидаги асар кўзда тутилади. Бу ҳиссиёт бешта жиҳатда намаён бўлади: а) олдин кимнингдир ижросида эшитилган ва хотирага ўрнашиб қолган мусиқий оброзлар; б) ўзи қачонлардир ижро қилган асар ёки куй қисмини хотирлаш; в) асарни нотадан чолғу асбобисиз ўқиган ҳолда садоланишини тасавур қилиш; г) чалиш ёки ўқувчига тушунтириш учун асар ва унинг қисимлари композициясини ҳаёлда шакиллантириш; д) ижро жараёнида бирданига тайёргарликсиз (экспромт) бадиҳа (импровизация), намуд (кўриниш), авж, (гул партав) ёки янги қисмлар ижод қилиш. Ботиний ва зоҳирий эштиш йиллар ўтиши билан билим, тажриба, малака ошгани сайин ривожланиб, бойиб, сайқалланиб боради. Шунинг учун ҳам таълимнинг биринчи қадамларидан бошлаб мусиқий эшитишни ва эшитиш назоратини ривожлантириш ўта муҳим аҳамият касб этади. Мусиқий хотира – инсон руҳий жараёнининг муҳим жихатларидан бири ёд олиш ва хотирада сақлаш бўлиб, унинг моҳияти эсда сақлаб қолиш ва зарур пайтда ўша хотирадагиларни маълум бир восита орқали юзага чиқариш – намаён қилишдан иборатдир. Мусиқий хотира инсонда жуда эрта, яъни она алласи оҳанглари орқалими, балки она қорнидалик пайитиданоқ эс билан боғлиқ жиҳатлар шакллана бошланади. Енгил, эсда сақланадиган, қисқа жумлали, жозибадор, ёрқин куй ва қўшиқлар ёш боланинг мурғак хотирасида доимо муҳрланиб қолади ва бутун умри давомида унга ёшлигини эслатиб туради. Созандага касбий фаолиятида турли мусиқий тузилма ва шаклларни ёд олиш ҳамда эсда сақлаб қолиш малакалари сингдирилади. Бунда кичкина

куй жумлаларидан тортиб токи йирик асарларни ижро қилиш мусиқий хотирани ривожлантиришнинг муҳим шартларидан ҳисобланади. Хотиранинг қуйидаги турлари мавжуд: А) товуш баландлиги, куй, тембри, лад тизими, усули, оҳангдошлиги, куй ва қўшиқ шаклини эсда сақлаш билан боғлиқ хотира турлари; Б) инсон қиёфаси, табиат манзараси, буюмлар намунаси, бирор образ, нота ёзуви, уларнинг чўзими, туроқланиши ва бошқаларнинг қоғозда – ёзувда, экранда ифодаланиши кўзда муҳирланади ва кўриш хотирасига киради; В) турли ҳаракатларни эслаб эслаб қолиш ва уни қайтариш (дирижёрлик, рақс, пантомима ва ҳ.к.), чолғу асбобини тана сезги органлари (лаб, қўл ва бармоқлар, нафас органлари ҳаракати ва ҳ.к.) сезиб эслаб қолиниши сезги – ҳаракат хотираси; Г) эснаш, кулиш, йиғлаш, лаззатланиш, таъсирланиш, эмоция (эҳтирос) туйғуларини эсга олиб ўзида акс эттириш ҳис – ҳаяжон хотираси; Д) ҳикоя, роман, шеър, мақол, топишмоқ ва бошқалар сўз - мантиқ хотирасига турларига киради. Хотирани янада мустахкамлаш учун устоз созандалар (Г. Г. Нейгауз) томонидан мусиқий асарни ёд олишда қуйидагича йўл тутилиши уқтирилади: А) асарни нота билан чолғу асбобида чалиб эсда сақлашга ҳаракат қилиш; Б) нотасиз чолғуда ёддан чалиш; В) чолғу асбобисиз нотага қараб кўриш орқали кўз хотирасида мустаҳкамлаш; Г) нотасиз ва чолғу асбобисиз ҳаёлдан ўтказиш орқали мусиқий хотира мустаҳкамланади. Мусиқий хотира мустаҳкам бўлиши учун нафақат ақлий хотира (қуввай хофиза), балки, “қалб хотираси” зарурлигини кўпчилик олимлар таъкидлашад. Усул сезгиси мусиқий асарларнинг тузилишида энг асосий омиллардан бири бўлиб, ижрочилик жараёнида катта аҳамиятга эга. У инсон организми

билан табиатдаги ўзаро ўлчов ва ритмик боғлиқлик ҳамда мутаносибликни ифодалайди. Бунда инсоннинг юрак уриши, нафас олиши, қадам ташлаши, ҳиссий (эмоционал) ҳаракат сезгилари табиатнинг барча жиҳатлари билан боғлиқдир. Усул сезгисини ривожлантириш жуда қийин бўлган қобилиятлардан биридир. Шунинг учун ҳам ўқувчида таълимнинг дастлабки босқичларидан бошлаб усул сезгисини тарбиялаб бориш зарур. Бунда берилган куйни хиргоя (сольфеджио) усулида дирижёрлик қилиб куйлаш уларда ҳар бир товуш чўзими ва товуш туроқларининг ташкилий тузилиши (дуол, триол, квартол, секстол ва бошқалар) ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилишига катта замин яратади, Айниқса Ўзбекистон давлат консерваторияси илғор сольфеджио ўқитувчиларининг дарс машғулотларида халқ куйлари ва мақом усулларини талабаларга доирада ёки стол четига чертган ҳолда сольфеджио қилиб куйлатиш тажрибалари ритмик жиҳатдан мураккаб бўлган миллий мусиқа ва мақомларни ўзлаштиришида катта аҳамиятга эга эканлигини намоён этмоқда. Ўқувчиларда ижрочилик вазифаларининг мураккаблашиб боргани сари усул сезгиси ривожлана боради. Бунинг натижасида уларда эркин фикрлаш, асарни ўзича эркин талқин қилишга мойиллик ривожлана боради. Бунда у ўқитувчи ёрдамида Rubato- (лотинча- ўғирланган, ноталарнинг чўзиш миқдори аниқ сақланмаган ҳолда ижрочининг хоҳиши бўйича кенгайтириб ёки қисқартириб ижро қилиш) ва Agogika -(лотинча –юргизиш, эргаштириш. Мусиқа ижрочилигидаги бадиий ниятни кўзлаб асар суръатини бироз ўзгартириш, яъни тезлатиш ёки секинлатиш) ўзгартиришларини қўллай олиш малакаларини эгаллайди. Булардан ўзгаришларни қўллай олиш малакаларини эгаллайди. Булардан ташқари ўқувчининг оркестр ва ансамблларида қатнашиши, фортепиано ва зарбли чолғулар жўрлигида ҳамоҳанг бўлиб ижро этиши, ёнидаги жўрнавозни яқиндан ҳис қилиши усул сезгисини шакллантириш ва мустаҳкамлашнинг энг муҳим шартларидан ҳисобланади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Гарбузов И.А. Мусиыий акустика М.1970 г. 2. Багарудов В. Гарбузов И. Корсунский С. Тогидесьенский А.- Мусикальная акустика, М.1954 г. 3. Исроилова К. – Анъанавий щофизлик санъати, Т., «Ворис нашриети» 2008 й. 4. Корсунский С.Т Тогидесьенский А.А.. Мусикальная акустика, М.1954 г. 5. Атлас муз ы кальных инструментов народов Мира, 6. Петросянц А. Инструментоведение 7. А.Тошматова, Ўзбек халқ чолғулари каталоги. Т., “Фан” 2007 й.

Похожие

«Мусиқий қобилиятлар психологияси» (VIII бўлим. Асосий мусиқий қобилиятлар)

Мусиқий эшитиш қобилиятини машқ қилиш

Мусиқий чолғуларнинг истеъмолдаги акустик асослари

Чертиб ижро этиладиган мусиқий чолғулар

ХХ аср миллий мусиқий томошалари