Ибтидоий жамоа санъати - Искусство - Рефераты

Ибтидоий жамоа санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Ибтидоий жамоа санъати Режа: 1. Ибтидоий жамоа тузуми даври тараққиёти. 2. Палеолит даври санъати. 3. Мезолит даври санъати. 4. Неолит даври санъати. 5. Бронза асри амалий ва декоратив санъати 6. Темир асри. Скифлар маданияти.

Ибтидоий жамоа тузуми даври тараққиёти Ибтидоий жамоа тузуми инсоният тараққиёти тарихидаги энг биринчи ва узоқ давом этган босқичлардан ҳисобланади. Бу босқични ҳамма халқ ва элатлар ўз бошидан кечирдилар. Ана шу узоқ давом этган тараққиёт жараёнида ҳозирги замон одами типи пайдо бўлди, одамлар жамоаси юзага келди. Ишлаб чиқариш кучларининг заифлиги одамларни жамоа бўлиб яшаш ва меҳнат қилишга даъват этди. Улар қудрат бирликда эканлигини ҳаётнинг илк босқичидаёқ сездилар. Бу қудрат уларни табиат сирларини ўрганишга бошлади. Маданият ва санъат равнақига замин яратди. Ибтидоий жамоа тузуми санъати тарихи, одамзод тафаккури, ҳис- туйғуларининг пайдо бўлиши ва ривожланишидан бошлаб ер юзида биринчи давлатларнинг юзага келишигача бўлган давр санъатини ўз ичига олади, ўрганади ва таҳлил этади. Ибтидоий жамоа тузумидан бизгача ашёвий далиллар меҳнат ва ов қуроллари, уй-анжомлари ва безак буюмлари, одамлар яшаган манзил қолдиқлари етиб келган. Шулар ибтидоий жамоа кишисининг эстетик ва диний қарашларини билишга, ибтидоий жамоанинг маданияти ҳақида тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради. Тупроқ остида қолиб кетган моддий ёдгорликлар, одам ва ҳайвонлар жасадининг қолдиқлари, ғор ва ертўла деворларига чизилган сурат ва бўртма тасвирлар ибтидоий жамоа даври тарихини ўрганишнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Санъат қадим-қадимдан кишиларнинг меҳнати жараёнида юзага келди ва ривожланди. Одамлар меҳнат жараёнида шакл туйғусини ҳис этиб, ритм, симметрия тушунчаларини ўзлаштира бошладилар. Улар меҳнат жараёнида табиат кучларини ўзларига буйсундира бошладилар. Ишлатилаётган буюмларнинг шакли бажараётган меҳнатларини осонлаштириши ёки қийинлаштириши мумкинлигини тушундилар. Одамларда қулайлик ва фойдалилик тушунчаларининг юзага келиши воқеликдаги, ҳаётдаги тушунчаларнинг юзага келиши имкониятини ривожлантира бошлади. Инсон маданияти тараққиёт оламига қадам қўйди. Санъатнинг юзага келиши

инсоннинг объектив воқелик тўғрисидаги билимларнинг чуқурлаштирилишига, ўз авлоди тажрибасидан баҳраманд бўлишга олиб келди. Археологияда ибтидоий жамоа тузуми тарихи қурол ясаш учун ишлатиладиган материаларга қараб уч асосий босқичга ажралади: 1.Тош асри-эрамиздан аввалги 3 минг йилликкача бўлган давр. 2. Мис ва бронза асри-эрамиздан аввалги 3-2 минг йиллик. 3. Темир асри-эрамиздан аввалги 1 минг йиллик. Тош асри, ўз навбатида учга бўлинади: 1. Кадимги тош асри-палеолит-эрамиздан аввалги 10 минг йилликкача бўлган давр. 2. Ўрта тош даври-мезолит-эрамиздан аввалги 10-6 минг йиллик. 3. Янги тош асри-неолит-эрамиздан аввалги 6-3 минг йилликни ўз ичига олади. Археологлар маълумотига кўра палеолит асрида айниқса унинг сўнгги босқичларида тасвирий санъатнинг ҳамма турлари пайдо бўлди, диний тушунчалар шакллана борди. Палеолит асрига оид фактик материаллар Европа, Осиё ва Африка қитъаларидан топилган. Дастлабки расмлар римитив ва асосан ҳайвонлар кўринишини тасвирлайди. Мамонт, йирик кутос, кийик, от ва бошқа ҳайвонлар контур чизиқларда, табиий буёқларда ишланган. Палеолит санъатининг энг гуллаган даври мадлен асрига тўғри келади. Бу даврда ишланган ҳайвонлар тасвири аниқ, шакли реал, пропорциялари тўғри олинган. Уларнинг ўзига хос характерли томони кўрсатилади. Рассом ранглар ёрдамидан нур-соя имкониятларидан ҳам фойдалана бошлагани сезилиб туради. Франциянинг Фон де Гом, Ляско, Нио ва Шимолий Испаниянинг Альтамир ғорлари деворларига ишланган суратлари ҳайвонлар натурал катталикда, ниҳоятда жонли ва таъсирчан ишланган. Ҳайкалтарошликда ҳам ҳайвонлар тасвирини ясаш кенг ўринни эгаллайди. Одам тасвири айниқса аёллар ҳайкали палеолит даврида кенг

учрайди. Гарбий Европадан (Австрия) топилган «Виллендорф Венераси» деб номланган ҳайкали машҳурдир. Мезолит ёки ўрта тош асрида одамлар катта бўлмаган тўдага ажралган ҳолда яшай бошлашлари уларга бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиб ўтиш, катта ер майдонларидан фойдаланиш имкониятини берди. Одамлар тасаввурининг кенгайиши, абстракт тушунчаларнинг юзага келиши санъатнинг шакл ва мазмун характерида ҳам сезила бошлади. Санъат мавзуси кенгайди, жанрлари ортди. Жанг воқеалари, овчиликни акс эттирувчи мураккаб композициялар яратилди. Ишланган суратларда воқеаларни кенг, атрофлича баён этишга интилиш ортди. Рассом ўз фикрини баён этиш учун образларни схематик воқеанинг моҳиятини очишга ҳаракат қилди. Шарқий Испания, Кавказ, Ўрта Осиёдан топилган суратлар диққатга сазовордир. «Кийикларни овлаш» (Испания) суратида образлар шартли (камон отаётган овчиларда бу шартлилик яққол сезилади), схематик, ўта соддалаштирилган ҳолда тасвирланган. Лекин шартлилик рассом айтмоқчи бўлган фикрни тушунишга халақит бермайди. Ов манзарасидаги ҳолат- кийикларнинг жон ҳолатда қочиши, овчиларнинг эпчиллик билан олиб бораётган ҳужумлари, ов пайтидаги шижоат, хаяжон ибтидоий жамоа рассоми томонидан ифодали талқин этилган. Ўрта Осиё (Сурхондарё, Фарғона), Озарбайжон (Кобистон)дан топилган суратларда ҳам шу ҳолни кўрамиз. Неолит ёки янги тош асрида одамлар фақат табиат инъом этган маҳсулотларни истеъмол қилиш билан чегараланмай. Балки ўзлари ҳам уни яратишга кўпайтиришга ҳаракат қила бошлайдилар. Ишлаб чиқариш жараёни кучайиб борди, шу билан бирга кишиларнинг маънавий олами, дунёқараши ҳам мураккаблаша борди. Кўриш санъатининг пайдо бўлиши ҳам ижтимоий ҳаётдаги ўзгаришлардан далолат беради. Бу асрда тўкимачилик, терини қайта ишлаш ҳам мураккаблашди. Ижтимоий ҳаётда ишлаб чиқариш кучларининг ўсиши, сўзсиз, одамлар орасидаги муносабатларнинг тараққий этишига ёрдам берди.

Нақш янги тош асрида кенг ёйилди, амалий-декоратив санъатининг тараққий этишига таъсир кўрсатди. Кулолчилик ва бошқа буюмларни нақш билан безаш кенг тус олди. Паралел, спиралсимон ва тўлқинсимон чизиқлар. Концентрик айланалар шу даврдаги кўпгина нақшларнинг асосини ташкил этади. Нақш санъати эндиликда декоратив функцияни бажарибгина қолмай, балки шу билан бирга кишиларнинг ғоявий ва фалсафий тушунчаларини ҳам ифодалай бошлади. Янги тош асрида майда пластика ҳам кенг ёйилди. Лой, ёғоч, шох ва суяклардан ҳамда қисман тошдан ҳайкаллар ишланди. Мавзуси, асосан, ҳайвонларни акс эттириш бўлди. Кўп ҳоллада ҳайвоннинг бош қисмини аниқ тасвирлаш ва тана қисмининг умумлашма кўринишини ишлаш орқали эришади. Ижтимоий ҳаётда содир бўлган ўзгаришлар неолитнинг сўнгги ва бронза асрида юзага келган мегалитик (юнонча «мек» катта, «лит» тош сўзидан олинган) қурилмаларида яққол сезилади. Одамларнинг диний тушунчалари - ота-боболар руҳи билан боғлиқ ҳолда юзага келган бу қурилмалар катта тошлардан кўпчилик кучи билан барпо этилган. Бу қурилмалар уч типда-менгир, дольмен, кромлех типларида барпо бўлган. Менгирлар ўз характерига кўра тик ўрнатилган катта тошлар бўлиб, уларнинг баландлиги 20 метрга етган. Баъзан менгирлар балиқ, одам, ҳайвон шаклларига ўхшатиб ишланган, кўп ҳолларда менгирлар юзаси бўртма тасвирлар билан қопланган. Бундай ёдгорликлар Арманистон, +озоғистон ва Сибирь ўлкаларида ҳам кўплаб учрайди. Дольменлар тик ўрнатилган икки ёки тўрт тош устундан ташкил топган бўлиб, уларнинг устки қисмлари ҳам шундай яхлит ясси тошлар билан беркитилган. Тош устунлар юзаси пардозланган, баъзан рамзий белгилар чизилган. Бу ёдгорликлар қабртош вазифасини ҳам бажарган бўлиши мумкин. +исман турар жой вазифасини ҳам ўтаган. Дольменлар ўз кўриниши ва қурилиш, принципи жиҳатидан дастлабки монументал меъморлик намунаси ҳисобланади.

Кромлех айлана бўйлаб тик ўрнатилган тошларда қурилган бўлиб. Улар тош тўсқинлар билан бирлаштирилган. Англияда Стоунхендж яқинидаги кромлех шу типдаги қурилманинг классик намунасидир. Дольмен ва Кромлех ёдгорликлари /арбий Европа, Шимолий Африка, Кавказ, Сибирь ва Козоғистон ерларида учрайди. Бронза асрида амалий-декоратив санъат янада ривожланди. Эндиликда сопол буюмлардан ташқари ҳаётда мис, олтин ва бронзадан ишланган предметлар ибтидоий жамоа кишиси ҳаётинда муҳим ўрин эгаллай бошлади. Турли тақинчоқларни ўйма чизиқли нақшлар билан безаш одат тусига кирди. Айрим ерларда кулолчилик дастгоҳларининг вужудга келиши сопол буюмлар шаклининг текис ва кўримли бўлишини таъминлади. Ҳайкалтарошлар лойдлан ташқари, металл, ёғочдан кенг фойдалана бошладилар. Бронза асрининг сўнгги босқичида Кавказда Кобан (Шимолий Кавказ, Осетия) маданияти ривожланди. Бу ердан металлдан ишланган турли буюмлар топилган. Айниқса, бронзадан ишланиб юзасига ўйма тасвир ва нақшлар туширилган унча катта бўлмаган болтачалар алоҳида машҳурдир. Кобан маданиятида майда платика ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Ўрта Осиё ерларида бронза асри эрамиздан аввалги 3 минг йиллик ўрталарига тўғри келади. Бу ерларда металлардан буюмлар ишлаш кенг тарқалди. Жумладан Фарғонадан топилган билагузкларда қўй ва шер тасвири айниқса таъсирли чиққан. Бронза асрида Ўрта Осиёда кулолчилик янада ривожланди. Кулолчилик дастгоҳларининг юзага келиши эса, сўзсиз. Яратилган буюмларнинг янада нафис ва гўзал бўлишини таъминлади. Темир асрида ҳам амалий-декоратив санъат етакчи ўринни эгаллади. Кулолчилик техникасининг мураккаблашиши, кулолчилик учун дастгоҳларнинг кенг кўламда ишлатилиши унинг сифатини ўзгартирди, янги тур ва формаларни юзага келтирди. Безаш ишларида геометрик нақшлардан ташқари, сюжетли композициялардан фойдаланиш тенденциялари ривожланди. Майда пластикада металлдан ишланган ҳайкалчалар. Жанрли

композициялар пайдо бўлди. Ибтидоий жамоа тузумининг сўнгги босқичи- темир асри санъати ва маданиятини Европада гальтштат, (Гальштат (Хальштат)-Австрияда жойлашган) бизда эса скифлар маданияти тасаввур этиш имкониятини беради. Марказий Осиё, +ора денгиз ва Азов денгизи соҳиллари, Кавказ этаклари, Каспий ёқалари, Жанубий Сибирь, Олтойда бир-бирига яқин бўлган бир қанча қабилалар яшаган бўлиб, улар ичида айниқса скиф қабиласи етакчилик ролини ўйнаган. Шунинг учун бу ерлар санъатини кўп ҳолларда скиф санъати ва маданияти шу даврни эса скифлар даври деб юритилади. Скифлар мустаҳкам қўрғонлар, ўз бошлиқлари вафотидан кейин уларга атаб катта тупроқ қўрғон-қабрлар қурганлар, бино деворларини нақш ва деворик суратлар билан безаганлар. Лекин скиф маданиятида амалий- декоратив йуналиш алоҳида ўрини эгаллайди. Олтин, кумуш. Бронза, суяк ва ёғочлардан ясалган турли уй-анжом, зебу зийнат буюмлари ўзининг нафислиги, ишланиш техникасининг юксаклиги билан ҳамон кишиларни мафтун этади. Бугунги кунда жаҳоннинг машҳур музейи Эрмитажда сақланаётган 40 мингдан ортиқ скиф маданияти ёдгорликлари ибтидоий жамоа тузумининг сўнгги босқичи-темир асрини таърифлашга қўл келадиган бебаҳо манбадир. Бу ёдгорликларнинг катта қисмида ҳайвонлар тасвири ишланган. Олтиндан ишланган кийик тасвири скиф санъатининг нодир ёдгорликларидан биридир. Гўё олдинга учиб бораётган қилиб тасвирланган бу асарда реаллик нореаллик билан уйғунлашиб кетган. Ибтидоий жамоа тузуми инсоният тараққиётининг узоқ давом этган босқичидир. Шу давр ичида инсон тафаккури камол топди, ҳис-туйғулари ривожланди. Инсон дастлаб табиат яратган инъомлар истеъмолидан ўзи маҳсулот яратишга ўта борди. У меҳнат жараёнида санъатни яратди. Санъат воқеликни образли билишга ёрдам бериш билан бирга, ўз кучига ишонч ҳосил қилиш, теварак-атроф қоидаларини ўзлаштириш, уни гўзаллик қонунлари асосида қайта кўришга имкон берди.

Ибтидоий жамоа даври санъати қадимги шарқ, антик дунё ва ўрта аср Европа санъати ҳамда илк синфий жамият санъатининг асосини ташкил этди.

Адабиётлар: 1. Архитектурне памятники Средней Азии. Бухара, Самарканд. Ленинград., 1969. 2. Абдиев В.И. Кадимги Шарқ тарихи. Тошкент, 1965. 3. Абдуллаев Н. Санъат тарихи. «Укитувчи» нашриёти,1986 йил. 4. Афанасьева В., Луконин В., Померанцева Н. Искусство Древнего Востока. 1976. история искусство Древнего Востока. Л.1947, т.1-2. 5. Алпатов М.В. Всеобҳая история искусств. Т. 1-2. М., 1948-1949.

Похожие

Ибтидоий жамоа даври санъати. Ибтидоий жамоа тузуми тараққиёти босқичлари

Ўрта осиёнинг энг қадимги ибтидоий санъати

Ибтидоий даврдаги томошаларнинг илк чашмалари

Каштачилик санъати

Пичоқчилик санъати