Фойдаланган адабиётлар рўйхати - Искусство - Рефераты

Фойдаланган адабиётлар рўйхати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.5 KB

Воҳа аёлларининг соч, юз парвариши билан боғлиқ машғулотлари ва пардоз буюмлари Маълумки, аёллар ҳамиша гўзалликка интилиб яшашган ва қадимдан ўзларига оро бериш сирларини билишган. Воҳада аёллар махаллий шароитга мос равишда пардоз беришнинг, соч, юз парвари шининг анъанавий усулларидан фойдаланганлар. Аввало биз тадқиқотимизнинг мазкур қисмида соч парвариши ва у билан боғлиқ, қарашлар хақида тўхталиш жоиз. Халқимизда сочнинг сехрли кучи хақидаги анимистик қарашлар ва у билан боғлиқ, удумлар, ирим-сиримлар кўп учрайди 1 . Ўрганилаётган даврда аёлларимиз гарчи яланг бош юрмаса ларда, соч турмаклаш ва соч парваришига алоҳида эътибор билан қараганлар. Одатда аёллар сочларини қатиқ билан ювганлар. Кекса ёш лиларнинг таъкидлашларича, қатиқ сочни юмшатиш хусусия тига эга экан. Қизлар ҳамиша сочлари узун, толаси мустаҳкам бўлишини хохлаганлар ва шу боис улар сочларини эрта кўкламда ток суви, баҳор ёмғири, қор суви билан ювишган. Воҳа аёллари соч толаси мустахкам бўлиши учун сочларини ўсма суви, тухум сариғи, майса ши раси билан ҳам ювганлар. Сочни қорайтириш учун ивитилган гуруч су видан ҳам фойдаланганлар. Воҳа аёллари сочларидаги қазғоқларни тозалашда ҳам табиий маҳсулотлардан фойдаланганлар. Бунинг учун суюқ қатиқни халтага со либ ундан сизиб чиққан зардоб, яъни «сариқ сув»га сочларини ювган. Аёллар соч ювишда хафтанинг яхши кунларини танлаб олишиб, уни «сағат куни» деб, соч ювиш ман этилган кунни эса «бесагат кун» деб номлашган. Воҳа қишлоқларида кимдир вафот этган бўлса, шу куни қизлар бош ювишмаган, кекса аёллар эса уч кунгача бош ювишмаган». Мархум қабрга қўйилгунга қадар соч ювилса, бошга «ўлик яра» тошади, ёки қизларнинг бахти боғланади деб ишонилган. Оилада ота-она ёки яқин киши вафот қилса, эркаклар «мархумнинг савоби» учун сочларини

олдириб ерга кўмганлар. Гуёки нариги дунёда мархумнинг савоби ва гуноҳлари тортилаётган тарозига солинган мархумнинг савобларига яқинларининг сочи ҳам қўшилиб, савоб олиб берар экан. Сочга пешо надан юқорига қараб қўйиладиган «фарқ» (арабча бўлиниш) кўп ҳо лларда тўғри тик ҳолда бўлган. Қизлар, келинчаклар ва кекса ёшли аёлларнинг соч ўримлари бир-биридан кескин фарқ қилган. Қизлар 4-8 қ атор қилиб соч ўришган, турмушга чиққан аёллар 10-20 қатор, баъзан қ алин сочлар 30-40 қатор қилиб ўрилган. Оилада биринчи фарзанд туғилгач, аёлнинг сочлари тўзғитилиб, икки ўрим қилиб ўрилган ва соч ни бундай ўриш аёлнинг бутун ҳаёти мобайнида сақланган . Сочнинг икки ўрим қилиб ўрилиши қиз боланинг аёлликка ўтиши, яъни жуфт лик белгиси ҳисобланган ва икки ёш бир-бирига ҳар доим яқин бўлиб юрсин деган рамзий маънода икки ўрим сочлар жамалак иплар билан бир-бирига боғлаб қўйилган. Қўнғирот аёлларида қиз болаларнинг соч ўримини ўзгартириш, удуми тўйнинг эртаси куни ўтказиладиган «юз о чар» маросимидан сўнг амалга оширилган. Қизлар, келинчаклар сочи ни бошқа- бошқа аёл ўрган ва бу вазифа катта савоб ҳисобланган. Аёл лар қулоқдан чаккага тушиб турувчи «зулф» қўйишган. Воҳада бу «зул фак», «куш зулф», «кокул» деб аталган. Бойсунда яшовчи тожик аёлла рининг пешонага, сочнинг фарқидан қулоққа қадар қўйган кокили «пича», «печа» деб аталган ва у тарқатилмаган. Демак тожик аёллари икки қа тор зулф ёки кокул қўйганлар, биринчи қатор кокул қулоқдан чаккаг а томон, яъни қулоқ устидан, иккинчи катор зулф пешонадан кулоқ оркасига томон қўйилган. Келинчаклар зулфлари тузгимаслиги учун майсани сиқиб унинг шираси ёки ўсма сувини зулфларига суртиб қў йганлар. Қиз болалар уй шароитида сочларига пахтадан йигириб тай ёрланган ипларни тақиб куйишган ва бу чилвир ип «пиликча» ёки «пахта пилик» деб юритилган. Воҳада аёллар сочларига жамалақ соч попук тақишган. Келинлар, қизлар жамалакларига турли хил мунчоқ, садаф, тутма, кумуш тангалар осиб безатишган, кекса ёшли аёлларнинг жамалаги оддий қора рангга бўялган ипакли чилвирдан иборат бўлган. Бойсун, Сайроб, Дарбанд, Панжоб,

Мачай, Майдон, Пошхурт, Оқтош каби ТОҒ ва тоғолди қишлоқларида аёллар сочларига узун қора матодан тайёрланиб устига хилма-хил, танга, мунчоқ, тугмалар қадалган ситора номли соч безагини тақишган. Одатдан бундай соч безагини турмушга чиқаёттан қизлар таққанлар. Шерободда ХХ аср бошларида никоҳ тўйи маросимларида бой оилалар қизларнинг сочларига вертикал тик ҳол да бирин-кетин 3 қатор соч безаклари таққанлар. Бунда дастлаб ипакли қора чилвирдан, учларига мунчоқ, қадалган жамалак солинган ундан кейин кумуш тангалар, садаф тугмалар билан безатилган нуқра пўпак қадалган сўнгра ундан ҳам пастроққа учларига хилма-хил мун чоқлар қадалган тошкентча мунчоқ пўпак таққанлар. Хуллас, қадимда аёлларнинг соч турмаги кишининг ёшига, оилавий ахволига бевосита боғлиқ бўлган. Бойсун тожикларида турмушга чиққан қизлар аввал зулф қўйган бўлиб, бу келинликнинг асосий белгиси ҳисобланган. Ёш қизларда соч ўримлари 10-20 тагача бўлган. Она бўлган ва кекса ёшли аёллар сочи икки ўрим қилиб ўрилган бўлиб икки ўрим соч жуфтлик аёллик оналикнинг рамзий белгиси ҳисобланган. Аёллар ўзларига пардоз беришда хилма-хил анъанавий усуллар дан фойдаланишган. Анъанавий усуллардан бири қошга ўсма қў йишдир. Бунда уй шароитида ўстириладиган ўсманинг барги олиниб, қ уёшга қўйиб бироз сўлитилгандан сўнг уни сиқиб, ажратиб олинган яшил суюқлиги қошларга суртилган. Ўсма тоғларда асосан иссиқ иқлим шароитида ўсган. Воҳанинг хўжа тоифасига мансуб аёллари қ ошларига ўсма қўймаганлар. Уларнинг тассавурича, ўсма қўйиш гуноҳ ёки енгилтаклик деб қаралган. Ўсма қошга тим қора ранг бериши учун унга кул, баъзи жойларда ипак қуртининг гўнгини қўшганлар. Кўпинча ўсма қошда яхши из қолдириши учун уч уни марта қўйишган. Қизлар ў смага сочларини бўяганлар, игна учини ўсмага ботириб чаккага, пе шонага сунъий хол, қўлларига суртиб билакузук узуклар ҳосил қилишган. Ўсмадан ташқари қош, кўзга сурма суртилган, сурма шифо бахш хусусиятга эга деб қаралган, уни кўз ичига суртишган, сурмадан кўпроқ кекса ёшли аёллар фойдаланишган. Сурма уй шароитида тайёр ланган. Бунда ёғ суртилган

пахтадан тайёрланган тасма чироқда ёқилиб, ундан тушган қора кукун мол ёги, қўй ёғи билан аралаштирилиб, қора ранг берувчи сурма тайёрланган. Воҳада қўнғирот, тоғчи, қатағон, тожик чиғатой аёллари тишидаги касалликларни даволаш мақсадида, «тишқоли» билан тишларини бўяганлар. «Тишқоли» билан тиш бўяш одати кўпроқ кекса ёшдаги аёлларда кенг тарқалган. Бойсун туманининг Пасурхи қишлоғида ёнғоқ баргини куйдириб тишга қора ранг берганлар. Кекса аёлларнинг гувоҳлик беришларича, тишни қора ранг билан бўяш одати исломий ақидалар билан боғлиқ, бўлиб, қизлар турмушга чиққадиган кунлари тишларини қорага бўяшган, бу билан келин янги тушган хонадонида эрига, қайнона, қайноталарига гапирганда, кулганда оқ тишлари кўринса, бу хурматсизлик беодоблик ҳисобланган. «Тишқоли»- писта баргига қиздирилган темирдан ажралиб чиққадиган кукунни аралаштириб тай ёрланган. Воҳа аёллари юз парваришида ҳам анъанавий усулларга амал қилишган. Аёллар юзларини чанг, шамол, офтоб таъсиридан сақлаш, терини юмшатиш мақсадида қатиқ, қаймоқ, мол ёғи, узум баргини, юз даги доғларни кетказиш учун эса эмизикли аёлнинг сутини, анжир ме васининг ширасини ва унинг танасидаги сутини юзга суртишган. Бун дан ташқари юздаги догларни кетказишда ўзига хос косметик усуллар ни ҳам қўллашган. Бунга кўра ҳомиладор аёлнинг юзларини доғ қо пласа, туғиш вақтида аёлнинг танасидан чиққан тери билан доя хо тин уч марта аёл юзини артса ёки оғироёқ, аёлнинг сочининг учлари билан ёинки она кўкрагидан келган биринчи сут билан артилса, юздаги доғлар йўқ, олади деб ҳисоблаганлар. Илгари аёлларимиз юзларига сунъий хол қ ўйишган ва бу косме тик амал анча о ғ ри қ ли кечган. Аввал игна билан ип олиниб, кўк қора рангли бўёқни қ ўйдирилган ёққа қўшиб махсус сую қ лик тайёрланган ва унга ип ивитиб қ ўйилган, сўнгра бармо қ ларнинг юқориги қисми ва марказига рангли сую қ лик қалин қилиб суртилган ва унинг устида бир неча бор игна

ва ип терига қадаб ўтказилган ва игна изи ўрнига рангли бўёқ бир неча бор томизилган ва шу усул орқали қўлда ҳеч кетмайдиг ан сунъий хол ҳосил қилинган. Бойсун туманининг тожик-чиғатойлар яшайдиган Сайроб, Дар банд, Мачай, Пассурхи қишлоқларида аёллар икки қоши ўртасига ҳам сунъий хол қўйганлар, яъни игна рангли суюқликка ботириб олиниб, айлана шаклда кичик қора ва кўк рангли сунъий хол ҳосил қилинган. Худди шундай сунъий хол пешонага, чаккаларга ҳам қўйилган. Юзга, қў лга сунъий хол қўйиш одати воҳада хозир бутунлай йўқолиб кетиш даражасида. Шаҳарда яшовчи аёллар қошлари текис ва чиройли бўлиши учун қо шларидаги ортиқча тукларни ип ва ўткир учли мўйчинак ёрдамида олиб ташлаганлар. Сурхон қизлари турмушга чиққунларига қадар қош тердиришмаган ва бу одатий ҳол ҳисобланмаган. Бошқа халқлардаги каби юздаги тукларни олиб ташлаш, яъни юз терисини, тозалаш одати ҳам воҳада учрамайди. Қизлар, аёллар айрим ҳолларда болалар байрамларда, тўйларда қўл, оёқларини хинага бўяшган, бу анъанавий одат хозирга қадар сақланиб қолган. Шеробод туманининг Мунчоқ қишлоғида болалар сочини хинага бўяшган, аёллар сочини хина билан бўяш эса гуноҳ ҳисобланган. Хинани тайёрлаш, қуритиш, янчиш, қўл ва оёққа қўйиш усуллари барча ҳудудларда бир хил бўлган. Бунда хина ўсимлигининг барглари қуритилиб, янчилиб, қўл кафтига нам ҳолатда қуйилган ва қўл мушт ҳолатига келтирилиб, бир парча латта бўлаги билан боғлаб қў йилган. Оёқларга эса тирноқлар ва товон қисмлари билан қўйилиб, устидан бир бўлак мато билан боғлаб қўйилган, хинадан ўткир сариқ- қизил ранг ҳосил бўлган. Оёқ, қўлдаги хина бўёқлари бир ой муддатга қадар кетмаган. Оёқ, қўл ва тирноқларни ранг берувчи ўсимлик сувлари би лан бўяш дунёнинг кўплаб ҳудудларида жануби-шарқий Европа, Осиё ва Африка қитъаларида ҳам кенг тарқалган.

Бутун Республикамизда ўсадиган ва аёллар томонидан косметик ашё сифатида фойдаланиладиган хина ўсимлиги оёқ, шишларини даво лаб, қўл- оёқнинг иссиқ ва совуқда қизариши, қаваришини олдини олг ан, хина шифобахш гиёҳ сифатида халқ табобатида ҳам ишлатилган. Илгари воҳада фабрикаларда тайёрланган атир- упалар бўлмагани сабабли табиий гиёхлардан ёки крахмал ва кумуш кукуни ка би табиий ашёлардан тайёрланган упалар бозорлардан харид қилинган. Аёллар инсу-жинсларни хайдаш, ёвуз руҳлардан химояланиш, қолаверса, ўзларидан ёқимли хид тарқатиш мақсадида ўткир хид тарқатувчи гиёҳлар, хусусан, ялпиз, райҳон, жийда баргларини кўйлак ёқаси ёки рўмол четларига қистириб юришган. Аёлларнинг анъанавий косметика (пардоз) усуллари билан бирга, пардоз буюмла ри ҳам бўлган. Пешхалта, қулоқ тозалагич-қушковак қоштергич-муйчинак қошчиноқ, тиш тозалагич- дандонковак, бурун тозалагич-барак хурак каби номлар билан аталган. Ҳар бир алоҳида ясалган пардоз буюмлари марказида атирдон турган. Уларнинг барчаси доира симон халқага тизиб ясалган ва кўкракка тақиб қўйилган . Халқимизнинг соч турмаклаш, пардоз ва оро бериш борасидаги анъанавий усуллари хилма-хил бўлган, уларнинг кўплари хозирда аёл ларимиз томонидан қўлланилмасада, ўсма, сурма, хина қўйиш (табиий гиёҳлардан фойдаланиш) сингари баъзи бир анъанавий косметик усул лар ўзининг аҳамиятини йўқотмаган. Соч ўриш, қош териш, юз тоза лаш каби пардоз усуллари аёлларнинг ёшлари билан боғлиқ бўлган. Аёлларимиз тўй, байрамларда очиқ, юз, яланг бош юрмасаларда, доимо ораста ва гўзал бўлишга харакат қилишган, «онагни отангга пар дозсиз кўрсатма», «дунёни гўзаллик қутқаради» каби халқ мақоллари ҳам аёлларимизнинг доимо ўзларига оро бериб, пардоз қилиб юришла ри, уларнинг янада латофатли, гўзал бўлишларига ёрдам беради деган хаётий хулосага олиб келади.

Фойдаланган адабиётлар рўйхати 1. Каримов . И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. - Т.: Ўзбекистан, 1999. 7-жилд. 132-155 бб . 2. Каримов И.А. Қа ш қа дарё воҳасининг зумрад гавхарлари / Биз танлаган йўл - демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. - Т.: Ўзбекистан, 2003. 11-жилд. 56-63 бб . 3. Абдуллаев Т.А., Хасанова С.А. Одежда ўзбеков ( XIX - начало XX вв.). - Т.: Фан, 1978. - 1 1 5 с. 4. Абдуллаев У. Фар ғ она водийсида этнослараро жараёнлар. - Т.: Янги аср авлоди, 2005. - 215 б. 5. Абду-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть). - Самарқанд: Б.И., 1913. - 56 с.

Похожие

Энг қадимги кийимлар

Фольклор – этнографик жамоаларида либоснинг ўрни

Академик лицей ва касб ҳунар коллежларида тасвирий санъат дарсларини ўқитиш усуллари

Ўзбек халқи анъанавий кийимларининг шаклланиш тарихидан

Оркестр билан мулоқот