Dramaturgiya qoidalari - Искусство - Рефераты

Dramaturgiya qoidalari

Загружено в:

14.05.2023

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Dramaturgiya q oidalari Reja: 1. Teatr 2. Poetika 3. Drama xaqida

Sahna asari muallifining ijtimoiy, ma’naviy, ma’rifiy, tarbiyaviy va mafko‘raviy masulyati beqiyosdir. Chunki asardagi g‘oya sahna orqali tomoshabinga yetkazish uchun mo‘ljallangan.Uni jonlantiradigan rejissor va aktyorlar muallifning g‘oyasidan tasirlanib, berilgan shart-sharoitda, personajlarning fikrlariniharakterlarda gavdalantirib, voqealar tizimida harakatlanadi. Muallif belgilagan harakterlarni jonlantirish uchun aktyorlar badiiy tasavvurlarini ishga solib,o‘zlarining tanasi va qalbini personajning fikrlash taziga mos o‘zgartiradi. Natijada, sahnada fikrlaydigan, tirik inson poydo bo‘ladi. Sahna uchun asar yozadigan kor, avvalo teatrning murakkab texnologiyasidan, yani ishlab chiqarish jarayonidan, sahna san’atinig qonun-qoidalari va ifoda vositalaridan xabardor bo‘lishi zarur. Shundagina sahna asari to‘g‘ri ifodalangan badiiy fikr kuchiga, tomoshabin e’tiborini o‘ziga jalb qila oladigan hayotiylikka, yorqin voqealar tizimiga hamda mantiqiy kurashlarrivojiga va ularning yechimiga ega bo‘ladi. Muallif o‘z qahromonlari taqdirini voqealar tizimiga joylashtirar ekan, ularni asar g‘oyasini ochishga hizmat qiladigan harakterlarda maqsadga muvofiq harakatlantiradi. Har bir personajning o‘z maqsadiga intilishida uchraydigan qarama-qarshiliklarni, kurashni yorqin ifodalaydi. Bu intilish va kurash tomoshabinlarni voqea ishtirokchisiga aylantirib, qiziqtirib, to‘lqinlantirib, goho o‘ylantirib, ba’zan kuldirib, yoki yig‘latib xayratga soladi. Teatrning tomoshabinlarni o‘ylantirib, yoki kuldirib,sodir bo‘layotgan voqealarga ishontirib, xayratlantirishi yoki larzaga solishi boshqa sa’nat turlariga nasib qilmagan. Bu muqaddas dargoh: tomoshabinlarni hayotni bilishga; harakterlarni anglashga; o‘tmish, hozir va kelajakka nazar tashlashga; ilohiy yoki umuminsoniy g‘oyalardan oziqlanishga; ko‘rganlaridan zavqlanishgaimkon berish orqali insonlarni ruhiy yuksaklikka olib chiqadi, ma’naviy boyitadi-poklaydi. Teatr – hayotni bilish maktabi, kuchli taasurotlar, yorqin badiiy fikrlarjamlangan o‘z davrining oynasi va ehtiroslarga boy, kechinmalarga to‘yingan, maqsadi aniq, jonli harakterlar sa’natidir. Ular sahnada maqsadga muvofiq harakatlanadilar. Bu harakat:maqsadli to‘qnashuvlar; buyuk ehtiroslar; takrorlanmas to‘yg‘ular; toblangan irodalarni namoyon qilish orqali

tomoshabinlarni larzaga solib, dillarni poklash qudratiga ega. Shuning uchunsahna sa’nati namunali yoki xalokatli taqdirlarni, sermazmun va ixcham badiiy shaklda ifodalash orqali xayratli natijalarga erishadi. Keskin kurashlarni, istiroblarni, buyuk tarixiy voqealarni, murakkab taqdirlarni maqsadga muvofiq terib olgan yorqin mumtoz sahna asarlarida yuksak insoniy g‘oyalar,kompozitsion badiiy yaxlitlik iy fantaziya, hayotiylik samiymiylik kuchli ehtiroslar va namunali fikrlar uyg‘unligi xayratomo‘z darajada ifodalangan. Sahna asarining badiiy shakldagiqurilishi xaqida gap ketganida Aristotel tomonidan kiritilgan, asrlardan asrlarga o‘tib kelayotgan, “ mumtoz usul” deb tan olingan- “ buyuk xato, mushkulot, anglash, peripitiya, ya’ni keskin burilish, pafos, ya’ni ehtiroslarning ochilib ketishi va yechim” kabi mantiqiy tizim nazarda tutiladi. Bunga misol qilib jahon teatrshunoslari SHekspir va Molyer asarlarini, ruslar esa Pushkin, Gog‘oya, Ostravskiy va Chexov dramaturgiyasini ko‘rsatadilar. Ularning sahna asarlarida badiiylikning asosiy hususiyatlari turli shakllarda o‘zlashganini va umummiy tizimga egaligini ko‘rish mumkin. Buyuk dramaturglar mumtoz usulni yaxshi egallaganliklari uchun namunali asarlar yaratdilarva teatr sa’nati xaqida o‘zlariningnazariy fikrlarini ham izohlay oldilar. Chexov turli davrning namunali sahna asarlarini bir-biriga taqqoslash orqali ularning umumiy, badiiy hususiyatlarini aniqlash mumkin deb hisoblaydi. “Mumtoz usuldan foydalanib, barcha buyuk dramaturglar asarlarini bir joyga jamlab, ularni qaysi jixati bilan bir-biriga o‘xshashligini, badiiy qiymatini nimalar belgilashidagi umuylikni anglash mumkin. Mana shu umumiylikni qonun-qoidalar deb qabul qilish lozim. O‘lmas asarlarda umumiylik bor. Agar ulardan umumiy jixatlari olib tashlansa asar o‘z badiiy qimmatini va jozibasini yo‘qotadi” deb takidlaydi. Demak boqiylikka davogar asar uchun umumiy qonun-qoidalar, “mumtoz usul” zaruriy shartdir. Aristotelning “Poetika” asarini o‘qib chiqqan Chernishevksiy - narsaning tarixini o‘rganmay, uning nazariyasini yaratib bo‘lmaydi. Narsaning nazariyasisiz

uning tarixi xaqida fikr aytish mumkin emas. Chunki bu tarixning ahamiyatini va chegarasini nazariyasizaniqlab bo‘lmaydi, degan xulosaga keladi. “Poetika” ning o‘zbek tiliga tarjimasi ilk bor1980 yilda Maxkam Maxmudov tomonidan amalga oshirildi. Olim bu asarni magistrlar uchun ahamiyatini his qilib, 2004 yili “Poetika” ga. “Axloqi qabr” ni qo‘shib, to‘ldirilgan xolda taqdim qildi. Aristotelning nazariy harashlari ziyoliylar uchun zarurligini anglab yetgan tarjimon 2011 yili “Poetika”, “Axloqi qabr” va “Ritorika”ning birqismini nashrdan chiqardi. Atigi 500 nusxada nashr qilingan bu kitobga bugun yanada katta extiyoj seziladi. Chunki unda ”mumtoz usul” qoidalari mavjud. Agar yosh dramaturg “mumtoz usul” bilan hisoblashmay, bilganiga asoslanib sahna asari yozsa, qolipga tushib, qotib qolgan fikrlarni ifodalagan bo‘ladi. Qonun- qoidalarga amal qilib yozaman desa, ikki sahifadan qiyin dan to‘xtaydi. Nima qilmoq kerak? Demak yosh dramaturg bilganicha, bir o‘tirishda o‘ylaganini yozib, tugatib, bir ikki kundan keyin taxrirchi nazari bilan o‘zi yozganlarni o‘hisa va takomillashtirsa ana shundagina xaqiqiy boshlanadi. Axir mumtoz usulni yaxshi bilgan Lev Tolstoy o‘zining 800 sahifali “ Urush va tinchlik” romanini besh marta qayta ko‘chirib, takomillashtirgani tarixning zar varaqlarida qolgan. Gog‘oya esa yozgan pyesasini avval uyidagilarga, so‘ngra adabiyotchi do‘stiga o‘qib berib,takliflarni inobatga olib, to‘zatib, keyin kichik davradagi mutaxassislarga o‘zi o‘qib bergan. Faqat takomillashgan nusxasini teatrga jo‘natishga jur’at qilgan. Teatrlarda cahnalashtirilgan “Revizor” asarini 9 yil davomida takomillashtirib borgan. Buyuk yozuvchilarga xudo shunday qudrat bergani uchun ular mumtozlar qatoridan joy olgan. Balki shunday og‘ir mehnat qo‘limizdan kelmagani uchun teatrlar sahna asarlariga muxtojdir. Sahna sanatining o‘ziga xos hususiyatlaridan xabardor bo‘lgan yosh dramaturg tarixiy va ijtimoiy talablar bilan chegaralanganligini ham bilishi zarur. U ilgari surgan g‘oya davrruhiyatini aks ettiribgina qolmay, ertangi kungi rejalar to‘g‘risida ham taasurot uyg‘otishi talab qilinadi. Sahnalashtirish uchun yozilgan asarning tarkibi va qurilishi turli xalqlarda o‘zigaxos ifodalanadi. Lekin “mumtoz usul” barcha xalqlarning dramaturglari ida

saqlanib qoladi. Shuning uchun tarjima qilingan mumtoz sahna asarlari barcha xalqlar uchun tushunarli bo‘ladi. Pushkin takidlagani kabi “ har bir dramaturgni o‘zi amal qilgan qonunlar asosida tahlil qilish kerak” Bu fikrni Stanislavskiy teatr sa’nati bilan bog‘lab - “biz sahnada dramaturg g‘oyasini rejissura nuqtai nazarida qanday talqin qildiq asir g‘oyasini ochishga hizmat qiladigan harakterlarni aktyorlar qanday talqin qilgan, shular xaqida gapiring. Sizning menga yoqdi, menga yoqmadi, degan fikringizga muxtoj emasmiz. Biz to‘g‘ri tahlilga muhtojmiz”, deydi spektakilni muhokama qilgan mashxur tanqidchiga. Stanislavskiy teatrtanqidchilariga ham “spektaklni biz amal qilgan qonunlar bo‘yicha muxokama qiling”, degan edi kuyinib. Pushkin “Drama xaqida” nomli maqolasida franso‘z mumtoz tragediyasi mualliflari ini, ular amal qilganqonunlar asosida taxlil qiladi. “Saroyda shoirlar o‘zlarini oliy tabaqali muxlislaridanquyidan sezgan. Ular nazdida, “oliy tabaqali tomoshabinlar” shoirdan ko‘ra bilimliroqdir. Har xolda ular shunday o‘ylashgan. Saroy ahli o‘z tuyg‘ulariga va fikrlariga erkin hamda dadil berilib ketolmaydilar.Shoir bilan ular orasida juda nozik masofa bor. Shuning uchun dramaturglar “o‘ta nozik” didli saroy axlining talablarini inobatga olishga harakat qilganlar. Ular martabasi ulug‘larga, yuksak unvolni shaxslarning takabburligiga,“to‘xlikka-sho‘xlik” tarzidagi kulguli axvoliga yuqoridan nazar solishdan o‘zlarini tiyganlar va saroy ahliga g‘ayrioddiy, noinsoniy tuyuladigan tuyg‘ularni ifodalashdan qo‘rqanlar”. Buyuk shoir saroy axoli gi asarlarni o‘qib shunday xulosaga keladi. Teatr san’ati hayotiyligi va shartliligi bilan go‘zal. Shuning uchun sahna asari bilan tanishayotganimizda uning paydobo‘lgan davrini va zaminini, kim tomonidan hamda qanday tomoshabin uchun yozilganligini inobatga olishimiz zarur. Shuningdek asarning tuzilishi, muallifning badiiy usuli xaqida ham taxliliy muloxaza yurita bilish kerakBo‘larsahna asarining o‘ziga xos hususiyatlarini anglashga va tarjimai xolini tanqidiy o‘rganishga ko‘maklashadi. Keskin to‘qnashuvlarva kurashlar turli sharoitda, muallif talqiniga xos o‘zgacha mazmun kashf etadi. Shuning uchun Stanislavskiy, berilgan shart-

sharoitda maqsadga muvofiq, faol va sermaxsul harakatni aktyor uchun tayanch nuqtasi qilib belgilaydi. Xaqiqatdan ham shart-sharoit o‘zgarishi bilan harakat turi o‘zgaradi. Lekin maqsad o‘zgarmasligi mumkin. Shart-sharoitni inobatga olmaslik taqlidga,avvalgi qoliplarni qaytarilishiga olib keladi. Buni Stanislavskiy birinchilardan bo‘lib anglab yetdi. Dramaturgiyada ham mumtoz namunalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqlid qilish xollari ko‘p uchraydi. Voqeaning shart-sharoiti dramaturgni doim asarsyujetini ham, harakaterlar to‘qnashuvidagi kurashning rivojlanishini ham to‘g‘ri qurushga yo‘natirib turadi. Tajribasiz dramaturglarga Aleksandr Ostrovokiy –“asaringiz kompozsion qurilishiga oid kamchiliklarini topdim. Siz, badiiy shakl sahna asari uchun asosiy masala bo‘lmasligi mumkin deb o‘ylamang. Dramaturg muvoffaqiyatining asosiy sababi aynan badiiy shaklda “ deb maslaxat beradi. Spektakl tomoshabinning 2-3 soatlik maqsadga muvofiq jamlangan diqqat e’tiboriga mo‘ljallanadi. Bu vaqt ichida tomoshabin Aristotel ta’kidlagan: spektaklning voqealar tizimidan; kirish, tugun, rivojlanish, avj va yechim kabi kompozsion qurulishidan; buyuk xato, mushkulot, anglash, peripetiya, pafos va yakunkabi umumiylikdan, baxtdan baxtsizlikka yoki aksincha peripetiya orqali keskin o‘zgarishdanta’sirlanish, xayratlanish yoki larzaga tushish natijasida ruxan poklanishga ulgurishi lozim. Chunki, spektakl ham boshqa badiiy asarlar kabi g‘oyaning yaxlit ifodasidir. Teatr ham o‘z tomoshasida ana shu badiiy yaxlitlikka erisha olgandagina ruhan poklashdek muqaddas burchini ado etadi. Buning uchun korlar maishiymavzulardan mumtoz dramaturglardek to‘g‘ri va unimli foydalanishni bilishi kerak jaxonga mashxurrejissor Shuxrat Abbosovdars davomida maishiy mavzuga o‘ralashib qolgan shogirdlariga SHekispirning asarlarini misol qilib - “Romeo va Juletta” ikki xonadon o‘rtasidagi maishiy mashmasha. Lekin bu to‘qnashuvdan to‘g‘ri foydalangan SHekspir daxosi harakterlarga hayotiylik baxsh etadi. To‘qnashuvlar jonli va extirosli, g‘oya umuminsoniy, personajlar obraz darajsiga ko‘tarilgan, asar badiiy yaxlit. “Qirol Lir” ham oddiy ko‘z bilan haraganda, ota o‘z mol-mulkini qizlariga taqsimlaydigan maishiy mavzu. Uni SHekspir falsafiy, mushoxadali tragediya

darajasiga ko‘taradi. Maishiy mavzu dramaturg uchun tayanch nuqta bo‘lib hizmat qiladi. “ Otello” esa rashkka qurilgan eng maishiy mavzu. Dramaturg dahosi bu maishiy mavzuni sevgi alangasiga aylantiradi. Maishiy mavzuga tayanib umuminsoniy g‘oyalarga ko‘tarilishni daxolardan, mumtoz dramaturgiyadan o‘rganishuchun institutga kelganinglarni unutmanglar” deydi. Maishiy mavzularga o‘ralashib, “o‘z yog‘iga o‘zi qovrilib qolish”, hayot yoyib qo‘ygan umuminsoniy g‘oyalardan chalg‘itib, arzimas narsalarga beboho vaqtni va umrni sarf qilish odatini shakllantiradi. Badiiy yuksaklik va yaxlitlik katta akl hamda estetik did talab qiladi. Teatr san’atiningmurakkabligi ham mana shunda bo‘lsa kerak Sahna uchun yozilgan asarningadabiyotchilar tahlilidan biz, teatr korlari qaysi jixatlarimiz bilan farq qilamiz, degan savolni 1911 yili Stanislavskiy ilk bor o‘rtaga tashladi. Ko‘p o‘tmay o‘zi bu savolga javob topdi. Eng qadimiy san’at turi bo‘lganbadiiy adabiyot yaratgan taxlil - pyesani dunyoga keltirgani uchun muallifni qutlash bilan yakunlanadi. Biz, teatr korlariuni qo‘limizga olganda, pyesaning ikkinchi hayoti-sahnada uni jonlantirish nuqtai nazaridan, ya’ni xatti-harakat masalasi badiiy tahlilning asosiga aylanadi. Sahna asarining rejissor nuqtai nazaridan badiiy tahlili – talqin uslubini yaratish XX asr teatr nazaryotchilariva amalyotchilari oldida to‘rgandolzarb masalaga aylandi. Hamon bu masala teatr korlari uchun ochiq – ilmiy masala bo‘lib qolmoqda. O‘zbek adabiyoti tarixi va nazaryasi, uning ajralmas qismi bo‘lgan dramaturgiya tarixi hamda drama nazaryasi akademiklar, atoqli prfessorlar tomonidan yaratildi. Yuzlab ilmiy saloxiyat egalari bu mashaqatli mehnatni sharaf bilan ado etib kelmoqda. O‘zbek teatrining atoqli olimlari - akademik Mamajon Rahmonov, professorlarToshpo‘lat Tursunov, Muxsin Qodirov,Muxabbat To‘laxo‘jayeva,Marfua Azizova, Eldor Muxtorov, Sarvinoz Qodirova, Sotiboy Tursunboyev, Toir Islomov, Hamidulla Ikromov, dotsentlar Toxir Yo‘ldoshev, Omonulla Riziyev, Muqaddas Axmadjanova kabi teatrshunoslar va

san’atshunoslar milliy sahnalarimizning yuz yillik tarixi ummonidan “bir chelakdan ilm” olib muxlislarga tarqatishdi. Navbatda qo‘g‘irchoq teatrlari, yosh tomoshabinlar teatri, yoshlar teatri, musiqali teatrlar, akademik teatrlar, viloyat teatrlarining ummon kabi tarixini o‘rganish turibdi. Ular tarixini tizimli o‘rganish va o‘zbek teatri ensiklopediyasini yaratish uchun o‘nlab yosh tadqiqotchilar va teatrshunoslar kerak bo‘ladi. Bu tarixni o‘rgangan yosh dramaturglaro‘zlariga tegishli xulosalar chikaradilar va o‘zbek teatri rivojiga takrorlanmas hissalarini qo‘shadilar deb umid qilamiz. Bu kitobda foydalanilgan terminlarni men o‘zim o‘ylab topganim yo‘q. Ular aktyorlik tajribasidan, o‘quvchilar va artistlik faoliyatini endigina boshlagan kishilar tajribasidan yelib chnqqan. Ular ish davomida o‘zlarining iy his-uyg‘ularini shu terminlar bilan ifodalaganlar. Ular foydalangan terminologiyaning qimmati shundaki, bo‘lar artistlik-qadam qo‘yayotgan kishilarga yaqin, tushunarlidir. Bu terminlarning ilmiy asoslarini qidirishga o‘rinmang Teatr hayotimiz yaratgan o‘zimizga xos iboralarimiz, aktyorlik tilimiz bor. Rost, ishimizda, shuningdek «Podsoznaniye» (beixtiyor ), «Intuiqiya» (ko‘ngil sezish) degan ilmiy so‘zlardan ham foydalanamiz, biroq bu so‘zlar falsafiy Axir sahna san’ati fanning nazar-e’tiboridan chetda, o‘rganilmay qolishiga va amaliy ishimiz uchun kerakli so‘zlarni topib bermaganiga biz aybdor emasmiz-ku! Bu qiyin ahvoldan kutulish uchun o‘z bilganimizcha — «Boy qo‘shningdan so‘raguncha, kambag‘al uyingdan axtar» deganlaridek sodda qilib aytganda, xonaki tadbirlarni qo‘llab kelmoqdamiz. Mana shu shartlar — kitobimdagi fikrlarni o‘quvchilar to‘la, chuquro‘qib olishi uchun maxsus forma topishga majbur qildi. Men bu vazifani yorqin misollar, o‘quvchilarnnng maktabda bajargan mashq va etyudlari tasviri asosida bajarmoqchiman. Agar tanlagan usulim qulaylik qilsa, kitobimdagi gaplar o‘quvchilarning his- tuyg‘ulari tufayli jonlanib ketadi. U holda men ularga ijodiy ishimizning asl mohiyatini va psixotexnika asoslarini tushuntirib bera olaman.

Kitobimda tilga olingan drama maktabi ham, undagi o‘quvchilar ham, muallimlar ham aslida bo‘lmagan. «Stanislavskin sistemasi» ustida ish boshlaganimga ko‘p yillar bo‘ldi. Dastlab men o‘z mulohazalarimni e’lon qilish uchun emas, balki o‘zim uchun, san’atimiz psixotexnikasi sohasidagi tadqiqotlarimga yordam berar degan niyatda yoza boshlagan edim. Kitobda dalil uchun keltirilgan shaxslar nomi, iboralar, misollar, tabiiyki, urushdan ilgarigi (1907—1914 yillar) hayotdan olingan. «Sistema» yillar o‘tishi bilan asta-sekin birtalay material to‘planib qoldi. Endi o‘sha materiallar asosida kitob yozildi. Kitobda ishtnrok etuvchi shaxslarni o‘zgartish qiyin va og‘ir masala. Utmishdan olingan ba’zi bir misollarni, iboralarni, yangi kishilarning, sovet kishilarining harakterlariga, turmushiga moslash undan ham qiyin. U holda misollarni o‘zgartirishga, yangi iboralar axtarishga to‘g‘ri kelardi. Bu undan ham og‘ir va uzoq vaqt talab qiladigan ishdir. Biroq kitobimda yozganlarim ayrim davr va o‘sha zamon kishilarigagina taalluqli bo‘lmay, balki hamma zamon va zamonalardagi artistlik qobiliyatiga ega bo‘lgan barcha millatlariing organik tabiatiga taalluqlidir. Ba’zi fikrlarning qaytarilishi lozim deb hisoblayman buni ataylab qilganman. Kitobxonlar mening bu nuqsonimni kechirishlaridan umidvorman. Nihoyat bu kitobimni yozishimda o‘z maslahatlari, ko‘rsatmalari va materiallari bilan ozmi-ko‘pmi yordam qilgan o‘rtoqlarimga mamnuniyat bilan o‘z minnatdorchiligimni bildiraman.

Adabiyotlar: 1. Arastu. Poetika. Axloqi kabr – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 2. K.S. Stanislavskiy San’atdagi hayotim –T.: G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1965. 3. K.S.Stanislavskiye va V.I.Nemirovich-Dakchenkonnng barcha mavjud asarlari. 4. B.Almosva, A. Bassexes, V. Peter, N.V.Gilyarovskaya. A.Y.G‘oyaovin. I.Y.Grsmnslevskiy, V.V.Dmitriyev, V.M.Kruchin-Bog‘danov, V.I.Myuller, V.F.Gindin. F.Sirkin. V. Shverubovich, M.N.Etkina va kabi teatrrassomlar va tadqiqotchilarning teatrrassomlari xakidagi asarlari. 5. L. I. V. Badanov, V. S. Barkov, G. B. Barmsh, A. A. Barannikov. L.Nerner, G.A.Zayachiy. A.A.Kossakovskiy, V.I.Popoch. N.N.Sosunov kabi mutaxassis va tadqiqotchilarning sahnatexnikasi va butaforiyalarga oid asarlari. 6. R. Shidlovskin, A.G.Obrazno, A.V.Bartoshsvnch, G. V. Makarova, L.I.Petelman. Q.Rudnnikiy kabi birqator olimlarning chet el rojissurasi xaqidagi asarlari. 7. J.L.Barro, B. Brext, J.Vnlyar. I.V.Gete, D.Didro, Sh.Dyullen. F.Jeliye. L.Juvs. G.Kreg, G.Lessing, Dj.Louson. B.Reyh E.Triode, F.Shiller, V. Pinso, P. Bruq Dj. G. Legons, E. Pasvater. J. A.Vorro, L. Vnskopn. M, Mlreshel kabi chet elfaylasuf olimlari va san’at arboblarning asarlari.

Похожие

Nemis teatri sahna san’ati

Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y

Rejissorning dramatik asar ustida ishlashi

Qarama – qarshilik sahnaviy xatti-harakat asosidir. Dramatik asarning asosiy mavzulari

O’zbek san’ati namoyondalari