Академик лицей, умумтаълим мактаблари ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий ва амалий санъат - Искусство - Рефераты

Академик лицей, умумтаълим мактаблари ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий ва амалий санъат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70.5 KB

Академик лицей, умумтаълим мактаблари ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий ва амалий санъат ўқитиш методикасининг мазмуни ва турлари. Мактабда расм чизишга ўргатиш, энг аввало боланинг мактаб шароитидаги рассомлик фаолияти биринчи синфданоқ шунчаки ўйин учун эмас, балки таълим сифатида бажарила бошлашни эсдан чиқармаслик керак. Биринчи синфдан бошлаб ўқувчиларда реалистик тасвирга хос билим ва кўникмалар асосида тарбияланади. Ўқитувчи мактабда болаларга илмлар асосида ўргата бошлайди, худди шундай тасвирий санъат соҳасида ҳам шаклни текисликда тасвирлаш қоидалари ва қонунлари ҳақида тўғри тушинтира олиш дарс жараёнлари тўғри ташкил қилиниб, ўқувчининг эътиборини энг асосий масалаларига қарата олиб, ўқув материалини тез ўзлаштириш йўлларини кўрсатиши лозим. Бу ўринда ўқитувчининг асосий раҳбарлик ролига эга эканлиги ўз-ўзидан тушунарлидир. Бадиий маълумот, педагог томонидан қилинадиган моҳирона рахбарликнинг зарурлигини қайд қила туриб, болалар санъат билан юзаки танишиб қолмасдан, иложи борича чуққурроқ билим ва кўникмалар ўзлаштиришларига интиламиз. Инсон ўзи билмаган нарсани сеза олмайди, у ҳеч қачон шуғулланмаган бирон ишга қизиқа олмайди. Ёшликда болалар ҳар қандай иш билан шуғулланишига ҳам тайёрлар, улар бажонидил шаҳарлар қуришга киришадилар, расм соладилар, рақс тушадилар, ашула айтадилар ва ҳ.к. аммо шу иш жараёнида такомиллашиши зарур бўлган паллада улар педагог ёрдами ва раҳбарликка муҳтож бўладилар. Ана шундай пайтда уларнинг олдига тажрибали раҳбар келмас экан, улар олдин бутун вужуди билан қизиқиб бажарган машғулотларидан совиб қоладилар. Педагогик тафаккурнинг ажойиб вакиллари қисмдан дарс беришни тўғри йўлдан олиб бориш зарурлигини ҳам доим уқтириб келадилар. Мактабда расмдан дарс беришни умумтаълим предмети сифатида баҳолаш билан бирга уни айни вақтда ўйин, эрмакка айлантириб юбормаслик

зарур. Революциядан олдинги Россияда бой дворян оилалари ҳам ўз болаларининг эстетик тарбияси тўғрисида ғамхўрлик қилиб, энг яхши рақс ўқитувчиларини, ажойиб созанда – композиторларни, атоқли рассомларни таклиф этганлар. Бу рассомлар фақат имтиёзлар учун мумкин бўлган эндиликда мамлакатимизда ҳамма болалар ҳам тасвирий санъат, музика, ашулани ўрганиш имкониятига эгалар, чунки бу фанлар таълим предмети сифатида мактаб курсига киритилган. Шундай қилиб, ҳар бир тасвирий санъат ўқитувчиси таълим ва тарбия учун масъул бўлиб, ўқувчилар фаолиятини бошқаради ва изга солади, уларнинг машғулотларини ташкил қилади. Педагогнинг раҳбарлиги ва йўл кўрсатувчи ролисиз, ҳар бир ўқувчини ҳормай-толмай диққат билан кузатиб бормай туриб мактабда таълим-тарбия ишини олиб бориши мумкин эмас. Тасвирий санъатни кўпдан-кўп мактабларда ўқитиш, айтиб ўтганимиздек, даставвал махсус мақсад эмас, балки умумтаълим мақсадларини кўзлайди. У болаларнинг теварак-атрофдаги олам билан танишишларига кўмаклашади, кузатувчанликларини ривожлантиради, буюларнинг шаклини ва рангини фарқлашга, уларни ўзаро таққослашга, ўхшашлик томонлари ва фарқини аниқлашига ўргатади. Ўқитувчи ўқувчилар олдида гўзаллик оламини очиб беради, уларнинг эстетик дидларини ривожлантиради, билим олишга, камолотга эришишида, уларни куршаб турган ҳамма нарсани яхшироқ ва гўзалроқ қилишга бўлган интилишларини тарбиялайди. Педагог бунинг ҳаммасига ўқувчиларни катта санъат реалистик йўналишидаги санъат асарлари билан илҳомлантирибгина эмас, балки тасвирий савод асосларини ўқитиш билан эришиши мумкин. Тасвирий санъат асосларини ўқувчи фақат ўқитувчи кўмагидагина ўзлаштириши мумкин. Таълимнинг дастлабки қадамлариданоқ унга устоз, раҳбар даркор. Масалан, натурадан расм чиза бошлар экан, ўқувчи унинг қандай қилиб чизилмоғи кераклигини, қандай қилиб бир варақ оқ қоғоздаги ишнинг уддасидан чиқмоқ кераклигини билмайди. Тажрибали педагог унга ўзи ишини бўлакларга қандай қилиб бўлиш ва уларни қандай изчилликда ҳал қилиш мумкинлигини кўрсатиб беради.

Натурадан расм чизишни ўргатиш палласида педагог даставвал натурани кузатиш ва қабул қилиш масалаларига эътибор беради. Тўғри кўра билиш қобилияти инсонда табиий бўлиб, у ривожланмоғи зарур. Бунинг учун уни болалик чоғидан уни нарсаларни диққат-эътибор билан кўздан кечиришга, унинг шаклидаги, рангидаги, пропорциясидаги ўзига хос хусусиятларига эътибор беришга, буюмлар қурилишини таҳлил қилишга ўргатмоқ керак. Натуранинг та ҳ лилига киришмасдан туриб, ўқитувчи болаларнинг эътиборини мазкур буюмга қаратиб, қуйидгидай қатор саволлар беради: буюм шаклининг хусусияти қандай? Пропорциялар қандай, яъни буюмнинг баландлиги энидан зиёдми, ё аксинчами? Буюмга ёруғ қандай тушмоқда? Унинг ранги қандай? Натура билан шу тариқа танишиш уни кейинчалик ўрганиб боришда йўлланма бўлади. Педагог аста - секин чуққурроқ кузатишларга ўтади: у натурадан қурилишининг асосий хусусиятларини кўрсатиб, уларнинг ўзига хослигини очиб беради, яъни жиддий илмий тахлилни бошлайди. У буюм шакли қурилишининг тақсимланиш қонунияти, переспектив ҳодисалар қонуниятини тушунтиради. Ўрганилаётган объектни аниқ тасаввур этиш учун ўқувчи даставвал унинг шаклини бутунлигича қамраб олиши, сўнг мазкур буюмнинг барча белгиларини, унинг барча деталларини, аниқ б илмоғи ва шу билан бирга мазкур элементларнинг ўзаро жойлашиши, яъни натуранинг қурилиш бирлигини ёрқин тасаввур қилмоғи зарур. Ўқувчининг тушунтиришларини синф доскасида расмлар билан кўрсатмали қилиб изо ҳ лаб берилса, ёки методик қўлланмалардан фойдаланиб тушунтирилса ҳамманинг англаб олиши осонлашади. Ўқувчи натура билан танишиб олганидан кейин расм чизишга ўтиши мумкин бўлади. Педагог унинг олдига ўқув вазифаларини қўяди, маълум с и стемага кўра тасвирни чизиш жараёнида унинг кузатишларини ташкил қилади, натура қурилишидаги энг муҳим хусусиятларга унинг эътиборин и қаратади. Педагог ўқувчи фикрининг фаолиятини диққат билан кузатиб боради,

доим уни тўғрилаб, қўллаб - қувватлаб туради. "Ўқувчи учун ўйлаш" керак эмас, айниқса унинг ўрнига расм чизишнинг ҳ ожати йўқ, у ўз фикри, кўникмалари машқ қилдирсин, лекин унинг ишини ҳам назардан четлатиб бўлмайди. Ўқувчи мушкулликларга дуч келганида унга ўз вақтида ишора, ёрдамчи савол билан кўмаклашиш керак. Бошланғич синфларда болалар натурани тасвирни бунёд этиш жараёнида та ҳ лил қилишга ўрганмаган бўлиб, расмни дастлабки таассурот бўйича бажарадилар. Улар натурага к а мдан кам мурожат қиладилар, расмларни натура билан таққосламайдилар ҳам деса бўлади. Уларнинг ўқувчилар болалар диққатини юзаки кузатишдан натурани қандай та ҳ лил қилишга йўлланган ҳ олда кўниктириб ўргата боради. Расм чизаётиб ўқувчилар шошмасдан, эҳтиётлик ва изчиллик билан бир қийинчиликдан иккинчисига ўтиб бормоқлари зарур. Агар ўқувчи нотўғри чизса, педагог дарҳол унинг хатосини кўрсатиб, тузатишни маслахат беради. Ўқувчи тасвирни илгаригидай, қаламнинг учини қоғозга аста тегизган ҳолда, иложи борича ўчир ғ ичдан фойда л анмасдан тузатади. Расм жуда кирланган бўлиб, уни тузатиб бўлмайдиган ҳолдагина ўчирғич ишлатилади. Хатоларни тузатиш техникасини ўқитувчи шогирдининг ўзи чизган расмида кўрсатиб беради. Шу билан бирга хатони тузата туриб ўқувчига батафсил тушунтириш керак, токи ўз хатосининг сабабини ва уни тузатиш методикасини яққол англаб олсин. Амалда бу қоидага кўпинча амал қилинмайди. Ўқитувчи "нотўғри" деб қўяқолади хато нимадалигини ва уни қандай қилиб кузатмоқ кераклигини тушунтирмайди. Хатони ўз вақтида кўрсатиш ва ўз вақтида ёрдам бериш керак. Бу борада ўқитувчи кечикар экан, кейинчалик ўқувчига хатосини тузатишда кўмаклашиш анча мушкул бўлади. Ўқувчилар энди расм чиза бошлаганда ўқитувчи синфда ўз ишини қандай қилиб яхшироқ уюштириш мумкин? Тушунтиргандан сўнг 2-3 минут ўтгач у синфни айланиб чиқади ва болаларнинг ишини кузатади. Ўқувчининг хатосини сезгач, унинг диққатини шунга қаратади.

Шундай қилиб, ўқитувчининг биринчи айланиб чиқишида ҳар бир ўқувчи педагогдан ишини давом эттиришда тўғри кўрсатма олади. Синфни айланиб чиққан ўқитувчи яна ўша энг олдин кўрсатма берган ўқувчисининг ёнига қайтади. Педагог ҳамма болаларни типик хатони сезиб қолса, у ишини тўхтатиб, барча ўқувчиларнинг диққатини ана шу хатога жалб этади. Бундай ҳолларда тушунтиришни досканинг ёнида туриб олиб борган маъқул. Ўқитувчи да с тлабки хатонинг сабабини батафсил тушунтиради, сўнг синф доскасида уни қандай тузатиш кераклигини кўрсатиб беради. Ўқув материалини баён қилиш жараёнида ўқитувчи олдида доим ўқувчилар уни тушуниб олишлари учун қилиш керак бўлган барча ишни бажариш вазифаси туради. Ўқитувчининг ҳар бир сўзини ўқувчилар англаб олмоқлари лозим. Ўқув материали шундай баён этилсинки, болалар уни қийналмайдиган, у биринчи бор эшитаётган сўзлар ва ибораларини ишлатмасликка ҳаракат қилиш керак. Агар ўқитувчи бундай сўзларни ишлатмасликнинг иложи бўлмаса (масалан: тон, колорит, лессиривка), у шу ердаёқ уларнинг маъносини ўқувчиларга тушунтириб, бу ҳақда аниқ ва ёрқин қилиб айтиб бериши лозим. Материал баёни қуруқ ва зерикарли бўлиб қолмаслиги ҳам аҳамиятлидир. Ўқувчиларни қизиқтириб, мафтун этмоқ керак. Маълумки гўзаллик, нафосат сирларини ўрганиш орқали инсонларга хос олий фазилат-эзгулликка етаклаш борасида бошқа бирор соха ўқитувчиси тасвирий, амалий санъат мутахассиси бера оладиган вазифани бажара олмайди. Дарҳақиқат, ўқувчи ва ёшларни эстетик ва ахлоқий камолатга этказиш, уларни ҳар томонлама маънавий озуқа беришда тасвирий амалий санъат мутахассисининг имкониятлари кенг. Мамлакатимиз келажаги учун Олий Мажлиснинг IX сессиясида қобул қилинган кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастурнинг амалга оширилиши жуда муҳим аҳамиятга эгадир. Чунки таълим- тарбия- онг махсули, лекин айни вақтда онг даржаси ва унинг ривожини ҳам белгилайдиган омилдир. Энг асосий мақсад замонавий тасвириёт педагоги, ўқитувчиси орқали

ўқув, ёшларимиздаги қобилият ҳамда имкониятларни аниқлаб, уларни тўғри шакллантириш ва юзага чиқаришдир. Тасвирий санъат педагогикасининг ўзига хос мураккабликларини тушуниб, унинг нозик қирраларини ўқувчи ва ёшларга улашиш махоратига эга бўла оладиган устозларни етиштириб чиқариш. Мамлакатимиз тараққиётида мустаққиллик рухи тобора мустаҳкамланиб, барча сохаларда жаҳон андозасига мос ислохотлар амалга оширилмоқда. Бу борада юртбошимиз И.А.Каримовнинг – "Барчамиз яхши англаб олишимиз керакки, ҳаётимизнинг бошқа сохаларидаги ахвол, амалга оширилаётган ислохатларимизнинг самарадорлиги аввало халқ маънавиятини тиклашиши, бой тарихий меросимизнинг кенг ўрганилиши, анъаналаримизнинг сақланиши, маданият ва санъат, фан ва таълим ривожи билан узвий боғликдир", - деган сўзлар билан маънавият чўққисига интилишга чорламоқда. Бунинг учун таълим олаётган ҳар бир талабани санъатга мойиллигини, мавжуд иқтидорлик қобилиятини бойитиб уни амалий, назарий, илмий жиҳатдан шакллантириш мақсад қилинган. Таълимнинг самарадорлик мезони унинг халқаро стандартлар талабаларига жавоб бериш билан белгиланади. Тасвирий, амалий санъат ўқитувчиларини шакллантириш учун бу сохадаги барча амалий назарий билимлар таълим сифатида зарурдир. Булар асосан :  Қаламтасвир ;  рангтасвир;  композиция;  амалий безак санъати;  ҳайкалтарошлик;  санъатшунослик асослари;  санъат тарихи;  кўриш санъати;

ва энг асосий бу билимларни ўргатишнинг методик асосларини эгаллаш ҳисобланади. Таълим мазмунидаги бу билимларни эгаллаш воситасида бўлажак ўқитувчи бу соханинг устаси бўлибгина қолмасдан, ана шу санъат сирларини ўқувчи ва ёшларга улаша олиш малакасига эга бўлади. Тасвирий, амалий санъат талими ва тарбияси мазмунида миллий санъат меросимиз билан биргаликда умум тасвириёт таълимшунослиги ва услубиятга таяниш лозим. Педагог – рассом тасом тайёрлашда таълим мазмунининг муҳим йўналишлари, умум тасвириёт ва миллий анъаналарнинг устуворлигига амал қилиш даркор. Ўқитишнинг барча талаблари учун зарурий шарт тасвирий ва амалий санъат сирларини ўзлаштириш билан бирга ўқувчи ва ёшларга ҳар жиҳатдан ўргата олиш усулларини эгаллашдир. Тасвирий санъат ва амалий санъат педагогикасининг мутахассислигида бадиий таълим мазмуни қуйидагича таркиб топади. Қаламтасвир – бўлажак тасвирий санъат ўқитувчилари қаламтасвир (графика)дан етарли билим, малака ҳамда ижодкорлик савиясига эга бўлишлари лозим. Маълумки қаламтасвир тасвирий санъатни ўзлаштиришнинг бош мезони ва асоси бўлиши билан бирга алоҳида санъат тури сифатида ҳам ҳарактерлидир. Қаламтасвир сирларини яхши билган амалий санъат ижодкорлари ҳамда педагоги ўз фикри-туйғуларини тезрок, шунингдек, аниқроқ, амалга ошириш имкониятига эга бўлади. "Тасвирлаш бу кузатиш, яратиш, ихтиро қилиш демакдир." Бўлажак рассом ўқитувчилар қаламтавирдан қуйидагиларни билишлари талаб қилинади : -графика санъати ҳақида назарий маълумотлар; -қаламтасвирда ишлатиладиган материаллар, уларни тайёрлаш қоидалари ва йўл йўриқлари; - натурадан қаламтасвирда расм ишлашнинг асослари; - тасвир қуриш - қаламтасвирда переспектив қисқариш қонуниятлари борасидаги билим ва назарий тушунчалар; - қаламтасвирдаги ишни ниҳоясига етказиш тажрибаси ва малакаси; - қаламтасвирда қалам билан бажарилган ишга шакл бериш йўллари ва

услублари каби бир қатор мақсад ва вазифалари мавжуд. Бундан ташқари юқоридаги кўрсатилган талаб ва қонун - қоида асосларини мукаммал билган ҳолда бўлажак рассом-педагоглар одиий физик- геометрик шаклларини тортиб, ҳаракатдаги одам, ҳайвонлар ҳамда табиатнинг турли кўринишларигача бўлган жараёнларни қаламтасвирда бажара олиши керак. Бундан ташқари китоб, газета, журнал безаш, муқовалаш ва бошқа график ишларни бажара олиш малакаларини билишлари лозим. Рангтасвир – табиат, жамият, умумий инсоният турмуш тарзини, х арактерини билишда бўёқлар бениҳоят катта роль ўйнайди. Ранглар ҳаётдаги ҳар бир ҳолатни кўриш ҳарактерини очиб берибгина қолмай, унинг сиру асрорларни ифодалаб берувчи ишончли воситадир. Ана шунинг учун ҳам рангтасвир санъатнинг ўзига хос алоҳида бир тури ҳисобланади. Табиат ва ҳаётдаги нафислик, гўзаллик сирларини рангтасвир санъати даражасида бошқа бирор-бир со ҳ а очиб бера олиш имкониятига эга эмас. Б у борада ўқувчи - ёшларга ана шу санъат сирларини улашиш вазифаси табиийки, тасвирий санъат ўқитувчилари зиммасига юкланади. Шу боисдан, ўқувчи - ёшлардан қуйидагиларни билиш талаб қилинади: - рангтасвир санъати ҳақидаги назарий билимларга эга бўлиш; рангшунослик ва рангтасвир технологияси ҳамда унинг асослари хусусида тушунча ва билимларга э га б ў лиши; рангтасвирда ишлатиладиган материаллар асбоб-ускуналар ва қуролларни ишга тайё р лаш йўл-йўриқларини билиш; рангтасвирда тасвир қуриш - расм ва ҳавойи переспективаси ҳ а қ ида маълумотга э га б ў лиш; -гуашь, мойбўёқ, сувбўёқда расм ишлаш қоидалари, босқичлари, шакл бериш ва х арактерини топиш усулларини бажарилиши; ҳомаки расмлар ишлаш, эскизлар асосида композициялар тузиш кабилар.

Адабиётлар 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 2. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 3. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 4. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 5. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 6. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 7. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982. 8. Мажидов Ж. Т. сиа. Мактабдан ташқари ишлар. Т. 1983. 9. Мажидов Ж. Мактабда тасвирий санъат бўйича ўқув тарбиявий ишларни ташкил этиш Т.1995. 10. Набиев М.Н, Азимова Б. Расм чизишни ўргатиш методикаси Т. 1976. 11. Набиев М.Н. Рангшунослик Т. 1995.

Похожие

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат

Академик лицей ва касб ҳунар коллежларида тасвирий санъат дарсларини ўқитиш усуллари

Академик лицей ва касб ҳунар коллежларида факультетив машғулотлардан ташқари маънавий-маърифий

Тасвирий санъат

Зардўштийлик дини ва тасвирий санъат