logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Сельское и лесное хозяйство
  4. Xarid logistikasi

Xarid logistikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

111 KB
Скачать
Xarid logistikasi Reja: 1. Xarid logistikasining mohiyati va vazifalari. 2.Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ta’minot funksiyalarini amalga oshirish 3.Xarid logistikasida «ishlab-chiqarish yoki xarid qilish» masalasi. 4. Yetkazib beruvchini tanlash masalasi 5. Xarid logistikasida «aniq muddatga» yetkazish tizimi 1. Xarid logistikasining mohiyati va vazifalari. Xarid logistikasi – bu, korxonani moddiy resurslar bilan ta’minlash ja- rayonida, moddiy oqimlarni boshqarishdir. Mikrologistik tizimning katta ahamiyatga ega unsurlaridan biri bu xarid ti- zimchasidir, u moddiy oqimni logistik tizimga kirib borishini tashkil etadi. Bu bosqichda moddiy oqimlarni boshqarish ma’lum o‘ziga xos xususiyatlarga ega, aynan shu holat xarid logistikasini ayrim bob sifatida o‘rganilishiga sabab bo‘ladi. Moddiy oqimlarni qayta ishlovchi har bir korxona, jumladan qishloq xo‘jalik korxonalari ham, o‘z tarkibida, mehnat buyumlarini (urug‘lik, o‘g‘it, yoqilg‘i moylash materiallari va b.) sotib olishni, yetkazishni va vaqtinchalik saqlashni amalga oshi-ruvchi bo‘limga egalar. Bu bo‘lim faoliyatini uchta pog‘onada ko‘rib chiqishimiz mum-kin, chunki bu bo‘lim bir vaqtning o‘zida;  korxona kiruvchi makrologistik tizim maqsadlarini aloqasini va amalga oshishini ta’minlovchi unsuri;  mikrologistik tizim unsuri, ya’ni korxona maqsadlarini ro‘yobga chiqishini ta’minlovchi korxona bo‘limlaridan biri;  o‘z unsurlari, tuzilmasi va maqsadlariga ega mustaqil tizim ham bo‘lishi mumkin. Har bir belgilangan pog‘onada ta’minot bo‘limi faoliyatining maqsadlarini ko‘rib chiqamiz: 1. Makrologistik tizim unsuri sifatida, ta’minot bo‘limi mahsulot yetkazib beruvchilar bilan, tovarlarni yetkazishga doir texnik-texnologik, iqtisodiy va uslu- biy (metodologik) muammolar bo‘yicha kelishib, xo‘jalik aloqalarini o‘rnatadi. Ta’-minot bo‘limi yetkazib beruvchining savdo bo‘limlari va transport korxonalari bilan aloqada bo‘lib, korxonani makrologistik tizimga kirishini ta’minlaydi. logistika g‘oyasi – barcha ishtirokchilar o‘zaro kelishgan holda faoliyat ko‘rsatishidan qo‘shimcha daromad olish uchun, ta’minot bo‘limi xodimlari o‘z korxonasi maqsadlarini ro‘yobga chiqishini ta’minlashda ushbu korxonani alohida obyekt tarzida emas, balki butun bir logistik tizimning bo‘g‘ini sifatida ish ko‘rishlari lozim. YA’ni, ta’minot bo‘-limi, o‘z korxonasiga ishlash bilan birga, butun makrologistik tizim faoliyatining samaradorligi oshishini ham nazarda tutishi lozim. Bunday yondashuvda o‘z korxona-siga butun makrologistik tizim unsuri sifatida qaraladi: tizim ahvoli yaxshilansa – uning bo‘g‘ini bo‘lmish korxonaning ahvoli ham yaxshilanadi. Masalan qishloq xo‘-jaligida ham, agarda har bir pudratchi o‘z manfaatini ko‘zlash bilan birga boshqa pudratchilarga ziyon yetkazmaslik, iloji bo‘lsa yordam berishni ham o‘ylasa, unda butun xo‘jalikning ishi ham a’lo darajada bo‘ladi. Yetkazib beruvchilar bilan logistik integratsiya iqtisodiy, texnik, texnologik va uslubiy xarakterdagi tadbirlar majmui hisobiga erishiladi. Integratsiya, ishonchli hamkorlik munosabatlariga, agarda daromad bo‘lmasa ham hamkorga qo‘l uza- tishga, asoslangan bo‘lishi kerak. «Menga baribir...» falsafasini ilgari suruvchi-lar, hozirgi tadbirkorlar dunyosida o‘z o‘rnini topa olmaydilar. Logistikada yetkazib beruvchilar bilan munosabatlar quyidagi tamoyillarga asoslangan bo‘lishi kerak. 1. Yetkazib beruvchilar bilan xuddi mijozlar bilan bo‘lgandek munosabatda bo‘-lish. 2. Maqsadlar birligini amalda namoyon qilishni unutmaslik. 3. Yetkazib beruvchini o‘z maqsadlari bilan tanishtirish va uni ishidan ham xa-bardor bo‘lish. 4. Yetkazib beruvchida muammolar paydo bo‘lsa unga yordam berishga tayyor turish. 5. Olgan majburiyatlariga amal qilish. 6. Ish amaliyotida yetkazib beruvchi maqsadlarini ham hisobga olish. Ta’minot bo‘limi, yangi mahsulotni ishlab chiqish yo‘llarini izlash bosqichidan boshlab, korxonani moddiy resurslar bilan ta’minlash masalasini yechishga kirisha-di. Logistik tashkil etilgan tizimlarda esa, bu bosqichda yetkazib beruvchi ham ishti-rok etishi mumkin. 1. Ta’minot bo‘limi, uni tashkil etgan korxonaning unsuri bo‘lishi bilan bir- ga, ta’minot – ishlab-chiqarish – sotish zanjiridagi moddiy oqimni o‘tib ketishi-ni ta’minlovchi makrologistik tizimga ham mos tarzda kirib borishi lozim. Ta’-minot bo‘limining ishlab-chiqarish va sotish bo‘limlari bilan, moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha, faoliyatlarini yuqori darajada o‘zaro kelishilgan bo‘lishini ta’- minlash, butun korxonani logistik tashkil etishning vazifasidir. Zamonaviy ish- lab-chiqarish va moddiy-texnik ta’minot tizimlari, korxona miqyosidagi ta’minot, ishlab-chiqarish va sotish bo‘g‘inlari rejalarining o‘zaro kelishilgan bo‘lishi va ularga operativ tarzda o‘zgartirishlar kiritilishi imkoniyatini ta’minlaydilar. Bunda real vaqtdagi doimiy o‘zgarishlar ham hisobga olinadi. Ta’minot – ishlab-chiqarish – sotish zanjiri zamonaviy marketing konsepsiya- si asosida barpo etilishi lozim, ya’ni birinchi navbatda sotish strategiyasi, keyin- chalik undan kelib chiqqan xolda ishlab-chiqarishni rivojlantirish strategiyasi va undan keyingina ishlab-chiqarishni ta’minlash strategiyasi ishlab chiqilishi lozim. Shuni ham ta’kidlab o‘tish kerakki marketing bu masalani faqatgina konseptual nuqtai nazardan belgilaydi. Sotish bozorlarini har tomonlama tekshirishga mo‘l- jallangan marketing ilmiy qurollari, mos talablarga bog‘liq bo‘lgan, yetkazib beruv-chilarni texnik-texnologik kelishishi masalalarini yechishga imkon beradigan us-lublarni ishlab chiqmagan. Shuningdek marketing, xom-ashyoning birlamchi ishlab-chi-qaruvchisidan oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan materiallar xarakati jarayonidagi bar-cha ishtirokchilarning tizimli tashkil etish uslublarini ham taklif etmaydi. Bu nuqtai nazardan logistika ishbilarmonlik faoliyatiga marketing yondashuvini ri-vojlantiradi, marketing konsepsiyasini amalga oshirish imkonini yaratuvchi usul-larni ishlab-chiqadi, konsepsiyaning o‘zini ham sezilarli darajada kengaytiradi va to‘ldiradi. Ta’minot bo‘limining samarali faoliyat yuritishi, korxona miqyosida ham, makrologistika miqyosida ham sanab o‘tilgan maqsadlarni ro‘yobga chiqarish, bularning barchasi ta’minot bo‘limini tizimli tashkil etilishga bog‘liqdir. Xarid logistikasining vazifalari Qishloq xo‘jalik korxonalarini mehnat buyumlari bilan ta’minlash jarayoni- dagi asosiy savollar an’anaviy va ta’minot logikasi bilan belgilanadi:  nima xarid qilish;  qancha xarid qilish;  kimdan xarid qilish;  qaysi shartlarda xarid qilish.  Bu an’anaviy ro‘yxatni logistika o‘z savollari bilan to‘ldiradi:  qanday qilib xaridlarni ishlab-chiqarish va sotish bilan tizimli bog‘lash;  qanday qilib korxona faoliyatini yetkazib beruvchilar bilan tizimli bog‘lash; Aynan ushbu savollar xarid logistikasining amaliy sohasidagi vazifalarini va qilinadigan ishlarini belgilaydi. Xarid logistikasiga doir vazifalar va ishlarni ko‘rib chiqamiz. 1. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash. Moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojni aniqlash jarayonida qishloq xo‘jaligi korxonasi ichidagi, moddiy resurslar iste’molchilarini aniqlash zarur. Keyinchalik moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyoj hisoblanadi. Bunda mahsulot yetkazishning og‘ir-ligi, o‘lchami, va boshqa parametrlariga, hamda servisiga talablar o‘rganiladi. Bun-dan keyin nomenklatura va (yoki) nomenklatura guruhlarining har bir pozitsiyasiga reja-grafiklar va maxsus ko‘rsatmalar ishlab-chiqiladi. Iste’mol qilinadigan moddiy resurslar uchun «ishlab-chiqarish yoki xarid qi- lish» muammosi ko‘rib chiqilishi mumkin. 1. Xarid bozorini tekshirish. Xarid bozorini tekshirish, yetkazib beruvchilar bozorining hatti-xarakatlari tahlilidan boshlanadi. Bunda, bevosita bozorlar, o‘rnini bosadigan bozorlar va yangi bozorlar bo‘yicha barcha mumkin bo‘lgan yetkazib beruvchilarni aniqlash lozim. Keyin-chalik, sotib olinayotgan moddiy resurslarning barcha mumkin bo‘lgan manbalarini boshlang‘ich baholash, hamda muayyan bozorga chiqish bilan bog‘liq tavakkalchiliklarni tahlil qilish lozim. 2. Yetkazib beruvchilarni tanlash. Yetkazib beruvchilar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘plashni, ularning ma’lumot-lari bankini yaratishni, optimal yetkazib beruvchini izlashni, tanlangan yetkazib be-ruvchi bilan olib borilgan ish natijalarini baholashni o‘z ichiga oladi. 3. Xaridlarni amalga oshirish. Ushbu funksiyani ro‘yobga chiqishi muzokaralar olib borishdan boshlanadi va shartnoma imzolanishi bilan yakunlanishi lozim. Shartnoma munosabatlari xo‘jalik aloqalarini shakllantiradi, ularning ratsionallashuvi esa Agrologistikaning vazifasi- dir. Xaridlarni amalga oshirishni, xarid qilish uslubini tanlashni, yetkazish va pul to‘lash shartlarini ishlab chiqishni, hamda moddiy resurslarni tashishni tashkil etishni o‘z ichiga oladi. Bunda yetkazishlar grafigi tuziladi, ekspeditsiya ishlari amalga oshiriladi, va, lozim bo‘lsa, boj-xona ishlari ham tashkil etilishi mumkin. Xaridlar, qabul qilish nazoratini tashkil etish bilan nihoyasiga yetadi. 4. Yetkazib berishlarning nazorati. Yetkazib berishlarning nazoratini eng muhim vazifalaridan biri bu sifat na- zoratidir, ya’ni sifatli va brak mahsulotlar sonini hisoblab borish. Shuningdek yetkazib berishlar nazoratiga yetkazishlar muddatini kuzatish (erta yoki kech yetkazish-larni soni), buyurtmani qabul qilinishi muddatlarini, tashish muddatlarini kuza-tish, hamda moddiy resurslar zaxiralari holatining nazorati ham, kiradi. 5. Xaridlar budjetini tayyorlash. Xarid qilish faoliyatining muhim qismi bu iqtisodiy hisob-kitoblardir, chunki har bir ish bo‘yicha xarajatlar qancha bo‘lishini aniq bilish lozim. Bunda xara- jatlarning qu-yidagi turlari aniqlanadi:  moddiy resurslarning asosiy turlari bo‘yicha buyurtmalarni bajarish xara- jatlari;  tashish, ekspeditsiya va sug‘urta xarajatlari;  yukni qayta ishlash xarajatlari;  yetkazib berish shartnomasi shartlari bajarilishini nazoratiga bo‘lgan xara- jatlar;  moddiy resurslarni qabul qilish va tekshirishga bo‘lgan xarajatlar;  potensial yetkazib beruvchilar xaqida ma’lumot izlashga bo‘lgan xarajatlar; Iqtisodiy hisob-kitoblar qilish doirasidagi xarid logistikasi vazifalari-ga, moddiy resurslar tanqisligi tufayli yuzaga kelgan chegirmalarni ham kiritish lozim. 6. Xaridlarning ishlab-chiqarish, sotish, omborga qo‘yish va tashish, hamda yetkazib beruvchilar bilan tizimli o‘zaro aloqasi. Xarid logistikasining ushbu o‘ziga xos masalasi, yuqorida qayd etilganidek, xa-ridlarning ishlab-chiqarish va sotish bilan tizimli o‘zaro aloqalarini tashkil etish vositasi orqali, hamda rejalashtirish, iqtisodiyot, texnika va texnologiya sohalari-da yetkazib beruvchilar bilan aloqalar o‘rnatish orqali yechiladi. 2.Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ta’minot funksiyalarini amalga oshirish Logistika konsepsiyasiga muvofiq, korxonani mehnat buyumlari bilan ta’min- lash jarayonida moddiy oqimlarni boshqarishga tizimli yondashishni amalga oshirish bo‘yicha tadbirlar ham bo‘lishi lozim. Xarid logistikasining oldingi paragrafdagi vazifalarini bajarishning, O‘z- bekiston sharoitida murakkablashuviga yaqin o‘tmishimiz sabab. Ilgari korxonalar oldida bunday vazifalar umuman turmasdi, chunki resurslar qayta taqsimlanardi. Ta’minotni tashkil etishning ikki variantini ko‘rib chiqaylik. Ular, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonani xom ashyo bilan ta’minlash ja- rayonida moddiy oqimlarni boshqarishga tizimli yondashish imkoniyatlari borasida bir-biridan prinsipial tarzda farqlanadilar. rasmda, tepada qayd etilgan masalalar har xil funksional bo‘limlar o‘rta-sida taqsimlangan korxonaning tashkiliy tuzilmasi taqdim etilgan. Bunda ko‘rinib turibdiki, nima sotib olish va qancha sotib olish masalasi ishlab-chiqarish bo‘yicha masala rahbariyat tomonidan yechiladi. Ишлаб чи қ ариш дирекцияси Харид қ илиш дирекцияси Ишлаб чи қ ариш б ў лимлари Моддий ресурслар бош қ армаси Харид қ илиш бош қ армаси Ечиладиган масалалар: -нима сотиб олиш; - қ анча сотиб олиш; Бажариладиган ишлар : -сотиб олинган ма ҳ сулотларни Ечиладиган масалалар: -кимдан сотиб олиш; - қ андай шартларда сотиб олиш; Бажариладиган ишлар : -шартномалар тузиш;Бош директор Rasm. Ta’minot funksiyasini amalga oshirish bilan bog‘liq ishlar va masalalar rasmda keltirilgan variantda, korxona ta’minoti bo‘yicha barcha funksiya-larni bir qo‘lda, masalan moddiy-texnikaviy ta’minot bo‘limiida, mujassamlanishi ko‘zda tutiladi. rasm. Ta’minot funksiyasini amalga oshirish bilan bog‘liq ishlar va masalalar. Xarid qilingan mehnat buyumlarini omborga qo‘yish ishlari ham shu yerda baja-riladi. Ta’minot ishlari ham shu yerda bajariladi, ya’ni shartnomalar tuziladi, ular- ning bajarilishi nazorat qilinadi, sotib olingan mahsulotlarni yetkazish tashkil etiladi. Natijada ta’minot jarayonidagi moddiy oqimlarni boshqarish funksiyasi har xil bo‘limlar orasida taqsimlangan va uni samarali amalga oshirilishi qiyin-lashgan vaziyatga duch kelamiz. Ишлаб чи қ ариш дирекцияси Моддий-техникавий таъминот дирекцияси Асосий ишлаб чи қ ариш Захираларни бош қ ари ш Харидлар Омборлар Ечиладиган масалалар: -нима сотиб олиш; - қ анча сотиб олиш; Бажариладиган ишлар : Ечиладиган масалалар: -кимдан сотиб олиш; - қ андай шартларда сотиб олиш; Бажариладиган ишлар: -шартномалар тузиш; -омборга қў йилишини ташкил этиш.Бош директор Bunday tuzilma, mehnat buyumlarini xarid qilish bosqichida moddiy oqimlarni logistik optimallashtirishga keng imkoniyatlar yaratadi. 3.Xarid logistikasida «ishlab-chiqarish yoki xarid qilish» masalasi. 1. Xarid logistikasida «ishlab-chiqarish yoki xarid qilish» kabi masalaga ikki xil alternativ (muqobil) variantdan birini tanlash kiradi: 2. bevosita ishlab-chiqaruvchidan tovar resurslarini sotib olib, mustaqil ra- vishda assortimentni shakllantirish; 3. yirik partiyalarni maydalashtirish, keng assortimentni shakllantirish va is- te’molchilarga butun holda yetkazish bilan shug‘ullanadigan vositachilardan tovar re-surslarini sotib olish; 4. Bevosita ishlab-chiqaruvchidan ko‘ra vositachidan sotib olish qulay bo‘lgan hol-larning sabablarini ko‘rib chiqamiz. 5. Tovar resurslarini vositachidan xarid qilib, korxona, odatda, keng assorti- mentni kichik partiyalar bilan olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Natijada, zaxiralarga, omborlarga bo‘lgan ehtiyoj kamayadi, assortimentni ayrim turlarini ishlab-chiqa- ruvchilar bilan ishlar hajmi ham kamayadi? 6. Mahsulotning vositachidagi narxi, ishlab-chiqaruvchinikidan past bo‘lishi mumkin. Faraz qilaylik, ishlab-chiqaruvchi quyidagi narxlarda o‘z mahsulotini sota-di: A) kichik hajmdagi xaridorlar uchun – 10 so‘m (bir birlik mahsulotga) B) yirik hajmdagi xaridorlar uchun – 8 so‘m (bir birlik mahsulotga) Vositachi, yirik partiyani 8 so‘mdan sotib oladi, va uni mayda xaridorlarga, us-tiga 12% qo‘shib, 8 so‘m 96 tiyindan sotadi. Vositachi bu ishni amalga oshirishi mum-kin, chunki u aynan yirik partiyalarni maydalashtirish bilan shug‘ullanadi. Ishlab-chiqaruvchiga esa bu ish qimmatga tushadi, va u 10 so‘mdan sotishga majbur. 7. Mahsulot ishlab-chiqaruvchi, vositachidan ko‘ra uzoqroqda joylashgan bo‘lishi mumkin. Bu degani transport xarajatlari ham qo‘shilib, narx orasidagi farq yanada oshib ketadi. 4. Yetkazib beruvchini tanlash masalasi «Ishlab-chiqarish yoki xarid qilish» masalasi yechilgandan, va korxona qaysi xom ashyo va qaysi mahsulotlarni xarid qilish zarur ekanligi belgilab olganidan so‘ng, yetkazib beruvchini tanlash masalasini hal qilishga kirishiladi. Bu ishning asosiy bosqichlarini sanab o‘tamiz va tavsiflaymiz. 1. Potensial yetkazib beruvchilarni izlash. Bunda quyidagi uslublar qo‘llanilishi mumkin: - tender e’lon qilinishi; - reklama ma’lumotlarini: firma kataloglarini; ommaviy axborot vositalari- dagi e’lonlarni va boshqalarni, o‘rganib chiqish; - ko‘rgazma va yarmarkalarga tashrif buyurish; - potensial yetkazib beruvchilar bilan aloqada bo‘lish. Sanab o‘tilgan tadbirlar natijasida potensial yetkazib beruvchilar ro‘yxati shakllanadi, va u doimo yangilanib turiladi. 2. Potensial yetkazib beruvchilarning tahlili. Potensial yetkazib beruvchilarning tuzilgan ro‘yxati, talablarga mos keladigan yetkazib beruvchilarni tanlash imkoniyatini beradigan maxsus mezonlar asosida tah-lil qilinadi. Bunday mezonlar soni bir necha o‘ntagacha bo‘lishi mumkin. Ammo ko‘p-gina hollarda yetkazilayotgan mahsulotning narxi va sifati bilan, hamda yetkazib be-ruvchining ishonchliligi (bunda yetkazib beruvchining mahsulotni yetkazish muddati, assortimenti, butligi, sifati va miqdori bo‘yicha olgan majburiyatlarini bajarish tushuniladi) bilan cheklanadilar. Yetkazib beruvchini tanlashda e’tibor berilayotgan boshqa mezonlarga quyidagi-lar kiradi: - yetkazib beruvchini iste’molchidan yiroqda joylashishi; - joriy va tezkor buyurtmalarni bajarish muddatlari; - zaxira quvvatlari mavjudligi; - yetkazib beruvchida sifat boshqaruvini tashkil etilishi; - yetkazilayotgan uskunalarning butun xizmat muddati davomida ehtiyot qismlari-ni yetkazib berish qobiliyati; - yetkazib beruvchining moliyaviy ahvoli va boshqalar. Potensial yetkazib beruvchilarni tahlili natijasida aniq yetkazib beruvchilar ro‘yxati shakllanadi, va ular bilan shartnoma munosabatlarini o‘rnatish bo‘yicha ish olib boriladi. 3. Yetkazib beruvchilar bilan olib borilgan ish natijalarini baholash. Imzolangan shartnomalar bo‘yicha ish natijalari yetkazib beruvchini tanlashga katta ta’sir ko‘rsatadi. Buning uchun maxsus baholar shkalasi ishlab chiqiladi, u yet-kazib beruvchini reytingini hisoblash imkonini beradi. Reytingni hisoblashdan oldin xarid qilinayotgan mehnat buyumlarini farqla- nishini (differensiatsiya) amalga oshirish lozim. Xarid qilinayotgan tovarlar, xom ashyo va butlovchi mahsulotlar, odatda, ishlab-chiqarish nuqtai-nazaridan bir xil qimmatga ega emas. Masalan, urug‘ning yo‘qligi qishloq xo‘ja-ligidagi ishlab-chiqarish jarayonini to‘xtab qolishiga olib keladi (xuddi savdoda ayrim tovarlarning tanqisligi – savdo korxonasi daromadining ka-mayishiga olib kelgani kabi), xuddi shunday o‘g‘it, yoqilg‘i va ehtiyot qismlarning o‘z vaqtida yetkazilmasligi ham yig‘im-terim mavsumini ancha orqaga surishi yoki yetish-tirilayotgan mahsulotni umuman nobud bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Mehnat buyumlarining ushbu kategoriyasida yetkazib beruvchi tanlashning asosiy mezoni yetka-zishlarning ishonchliligi hisoblanadi. Yetkazib beruvchining reytingini hisoblashga misol keltiramiz (4.1.-jadval). Faraz qilaylik, korxona A mahsulotni xarid qilishi lozim, va uni tanqisligiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Demak, yetkazib beruvchini tanlashda birinchi navbatda yetkazish-ning ishonchliligi mezoni e’tiborga olinadi. Boshqa mezonlarning ahamiyati esa, ta’minot bo‘limi xodimlari tomonidan ekspert yo‘li bilan aniqlanadi (4.1.-jad-val). Agarda xarid qilinayotgan mehnat buyumlari ishlab-chiqarish yoki savdo jarayoni nuqtai-nazaridan ahamiyatsiz bo‘lsa, u holda yetkazib beruvchilarni tanlashda asosiy mezon bo‘lib sotib olish va tashish xarajatlari xizmat qiladi. Reytingni jami ifodasi, mezon bahosi va ahamiyatlilik darajasini ko‘paytma- lari summasidan kelib chiqadi. Har bir yetkazib beruvchi uchun reyting hisoblanib eng yaxshi yetkazib beruvchi aniqlanadi. Noma’lum yetkazib beruvchilar bilan xo‘jalik aloqalari o‘rnatib, korxona ma’-lum tavakkalchilikga yo‘l qo‘yadi. Agarda yetkazib beruvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmasa, iste’molchi ishlab-chiqarishida uzilishlar yoki moliyaviy yo‘qotishlar bo‘li-shi mumkin. Ko‘rilgan zararlarni qoplash esa, odatda, ma’lum qiyinchiliklarga duch keladi. Shunday ekan korxonalar noma’qul bo‘lgan yetkazib beruvchilarni aniqlashning turli usullarini izlaydilar, masalan chet el firmalari yetkazib beruvchilar to‘g‘ri-sida ma’lumot yig‘uvchi maxsus firmalarga murojaat etadilar, ular esa norasmiy manbalardan ham foydalanadilar. jadval. Yetkazib beruvchining reytingini hisoblash Yetkazib beruvchini tanlashning mezoni Mezonnin g ahamiyat -lilik darajasi Berilgan yetkazib beruvchida mezonni baholash (10 ballik shkala bo‘yicha) Mezon bahosini uning axamiyat-lilik darajasiga ko‘paytmasi 1.Yetkazib berishning ishonchliligi 0,30 7 2,1 2.Narx 0,25 6 1,5 3.Mahsulot sifati 0,15 8 1,2 4.To‘lov shartlari 0,15 4 0,6 5.Rejadan tashqari yetkazishlar imkoni 0,10 7 0,7 6.Yetkazib beruvchining moliyaviy ahvoli 0,05 4 0,2 Jami: 1,00 6,3 Bu ma’lumotlar yetkazib beruvchining moliyaviy ahvoli to‘g‘risida quyidagi ax-borotlarni berishlari mumkin: - yetkazib beruvchi likvidligining qarz majburiyatlariga nisbati to‘g‘risida; - sotuvlar hajmini debitor qarzlarga nisbati to‘g‘risida; - sof foydaning sotuvlar hajmiga nisbati to‘g‘risida; - naqd pul xarakati to‘g‘risida; - zaxiralar aylanmasi va boshqalar to‘g‘risida; O‘zbekistondagi korxonalar, hozirgi kunda, yetkazib beruvchi tanlashda asosan o‘z axborotlaridan foydalanadilar. Ko‘p yetkazib beruvchilar bilan ish olib boradigan korxonada yaxshi ma’lum bo‘lgan, obro‘ qozongan yetkazib beruvchilar ro‘yxati mavjud. Bunday yetkazib beruvchilar bilan tuziladigan shartnomalar tezda imzolanib ishlay boshlaydi. Agarda notanish yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuziladigan bo‘lsa, u holda shartnoma tasdiqlanishi va to‘lov amalga oshirilishi, moliyaviy xavfsizlikni ta’minlovchi chora-tadbirlar bilan, mukammallashadi. Qishloq xo‘jaligiga to‘xtala-digan bo‘lsak hozirgi kunda bu ish umuman yo‘lga qo‘yilmagan, va barcha xo‘jaliklar mavjud yetkazib beruvchidan (u odatda bitta) foyda-lanadilar xolos. Yetkazib beruvchi tanlash bo‘yicha misol keltiraylik. Tasavvur qilamiz, bir xil mahsulot ishlab-chiqaruvchi, ikkita xo‘jalik xo‘jali- gi mavjud (A va V). Ularning mahsulotlarini sifati ham bir xilda. Har ikkala xo‘- jalik ham yaxshi tanish va ishonchli. A xo‘jalikning kamchiligi shuki u iste’molchi-dan V.ga nisbatan 200 km yiroqroqda joylashgan (A xo‘jalikgacha 500 km, V xo‘jalik-gacha 300 km). Ammo, A xo‘jalik o‘z mahsulotini avtomobillar yordamida ortish-tushi-rish mumkin bo‘lgan qadoqlarda jo‘natadi. V xo‘jalikning mahsulotini esa qo‘lda tu-shirish lozim. 500 kmga yukni tashish uchun har kilometriga 50 so‘m sarflanadi. 300 km.ga yukni tashish esa qimmatroq bo‘lib har kilometriga 70 so‘mga teng. A xo‘jalikning mahsulotini tushirish vaqti – 30 daqiqa, V xo‘jalikning mahsu- lotini tushirish vaqti – 10 soat. Har bir ishchining tushirish uchun stavkasi soatiga 600 so‘mni tashkil etadi. Agarda faqat tashish xarajatlarini e’tiborga oladigan bo‘lsak V xo‘jalikni tanlash lozim. Ammo ortish-tushirish ishlarini ham hisoblab A xo‘jalikni tanlash ma’qul ekanligini ko‘ramiz. (jadval) jadval. Mahsulotni yetkazib berish bilan bog‘liq xarajatlarni hisoblash . Ko‘rsatkich nomi A xo‘jalik V xo‘jalik Transport xarajatlari 50so‘m/ km*500km=25000 so‘m 70so‘m/km*300km=21000 so‘m Tushirish xarajatlari 600so‘m/ soat*0,5soat=300 so‘m 600so‘m/ soat*10soat=6000 so‘m Jami xarajatlar: 25300 so‘m 27000 so‘m Shunday qilib, barcha shart-sharoitlar bir xil bo‘lganda V xo‘jalikdan ko‘ra A xo‘jalikdan xarid qilish ma’qul, chunki bu har bir yetkazib berishda 1700 so‘m tejash imkonini beradi. 5 . Xarid logistikasida «aniq muddatga» yetkazish tizimi «Aniq muddatga» yetkazish tizimi, logistik tizimning biror-bir bo‘g‘inida qan-daydir mahsulotga o‘tkir ehtiyoj paydo bo‘lmasa unga hech qanday mahsulot kirib bor-masligiga asos-langan. Masalan: o‘g‘itlarni aynan sepiladigan vaqtiga yetkazish yoki yem-xashakni aynan chorva iste’mol qiladigan vaqtga yetkazish. Bu tizimning mohiyati shundaki, uning har bir bo‘g‘inidagi talab zanjirning so‘ngi bo‘g‘ini talabi bilan aniqlanadi. Agarda zanjir oxirida talab paydo bo‘lmasa mahsulot ishlab-chiqarilmaydi va yig‘ilmaydi. Bundagi mahsulot xarakati xuddi daryoga o‘xshaydi. Talab daryoning pastki nuqtasidan oqimga qarshi uzatiladi, unga javoban moddiy oqim qaytariladi. Talab kamaysa oqim tezligi pasayadi, va aksincha. rasm Bu tizimga qarama-qarshi bo‘lib talabni kutgan holda mahsulotlarni omborlar-da yig‘ish tizimi chiqadi. (rasm). Rasm. Bozor talabini qondirishning ikki varianti. a) «aniq muddatga» tizimi bo‘yicha yetkazish sxemasi b) moddiy resurslar bilan ta’minlashning oddiy sxemasi Корхона омбори Терминал Улгуржи савдо омбори Д ў кон Бозор талабиа) Улгуржи савдо бозори Дўкон Бозор талабиТерминалКорхона омбори б) Ushbu tizimning odatdagi ta’minotdan prinsipial farqi 4.4-rasmda ko‘rsatilgan. rasm. Oddiy ta’minot bilan «aniq muddatga» tizimi bo‘yicha ta’minot sxemalarining taqqoslama tavsifi. Shunday qilib, «aniq muddatga» yetkazish tizimi – bu ehtiyot qismlar yoki tovar-larni, ishlab-chiqarish uchun ishlatiladigan joyga yoki savdo korxonasida sotish vaq-tiga, talab qilingan miqdorda va kerak bo‘lgan vaqtda, ishlab-chiqarish va yetkazib be-rish tizimidir. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, iste’molchida sifat nazorati yo‘q. Demak, bu ishni yetkazib beruvchi o‘z zimmasiga olishi lozim. Bunday sharoitlarda yetkaziladigan par-tiyada sifatsiz mahsulot bo‘lishi mumkin emas. Yetkazib beruvchi va xaridor orasidagi, «aniq muddatga» tizimini qo‘llash imko-nini beruvchi munosabatlar uzoq muddatli xo‘jalik aloqalari va shartnomalar asosi-da barpo etiladi. Shundagina barcha masalalar bo‘yicha ikkala tomonni ham qoniqti-radigan yechimlarni topish mumkin. «Aniq muddatga» tizimi yetkazib beruvchilarni, oddiy ta’minot sharoitidagiga nisbatan, kamroq zaxira bilan ishlashini ko‘zda tutadi. Demak, logistik jarayonning barcha ishtirokchilariga qo‘yilgan talab yanada kuchayadi, shu jumladan transportchi-larga ham. Shuning uchun ham oddiy sharoitda tashuvchi Етказиб берувчи Етказиб берувчининг чи қ ариш назорати Экспедицион омбор Кириш назорати омбори Асосий омбор Истеъмолга тайёрлаш Ишлаб чи қ ариш истеъмоли tanlayotganda asosiy e’tibor tashish narxiga qaratilsa, «aniq muddatga» tizimida tashuvchini belgilangan mud-datga yetkazib bera olish kafolatiga e’tibor beriladi. «Aniq muddatga» tizimini qo‘llash ishlab-chiqarish va tovar zaxiralarini kes- kin kamaytirishga imkon yaratib, ombor quvvatlari va xodimlariga bo‘lgan talabni kamaytiradi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotishda bu tizim quyidagi sxema- larning biri bo‘yicha amalga oshadi:  Chakana savdo korxonasi ombori – do‘kon  Ulgurji savdo korxonasi ombori – do‘kon  Xo‘jalik xo‘jaligi – do‘kon «Aniq muddatga» tizimini qo‘llash juda ham mashaqqatli ishdir. Uni qo‘llash-dan oldin, «aniq muddatga» tizimi uslubi bo‘yicha ishlash eng katta samara berishi mumkin bo‘lgan ahamiyatli pozitsiyalarni aniqlash maqsadida, yetkazib berilayotgan to-var yoki ishlab-chiqarish resurslari assortimentini differensiatsiyalash kerak. Differensiatsiya quroli sifatida turli tahlil usullarini qo‘llash mumkin. «Aniq muddatga» tizimini qo‘llashdan olinadigan asosiy samarani quyidagicha ifodalasak bo‘ladi: yetkazib berishlarning texnologik zanjiridagi bir qator operatsiyalar chiqa-rib tashlanadi; joriy zaxiralar kamayadi, chunki mehnat buyumlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri sexga yoki do‘konga borib tushadi; yaxshi ma’lum bo‘lgan yetkazib beruvchilar va tashuvchilar bilan uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatilishi hisobiga yetkazib berishlarning ishonchliligi oshadi, bu esa sug‘urta xarajatlari kamayishiga olib keladi; yaqin masofada joylashgan yoki omborlari mavjud yetkazib beruvchilar bilan ishlash natijasida yo‘l xarajatlari ham kamayadi; mahsuloti sertifikatlangan yetkazib beruvchilar bilan ishlash natijasida, mahsulot sifati ham oshadi; «aniq muddatga» tizimini qo‘llashdan ikki tomonlama manfaat ko‘zlanadi, bu esa yetkazishlar ishonchliligining oshishiga olib keladi. «Aniq muddatga» tizimini qo‘llash oldida turgan ayrim muammolarga ham to‘xtalib o‘tish lozim. Iste’molchining sifatga bo‘lgan talablari, yetkazib beruvchi xarajatlari-ning oshishiga olib kelishi mumkin. Iste’molchining yiroqligi, kichik partiyalarni tez-tez tashib turilishi yetka-zib beruvchi uchun foydasiz bo‘lishi mumkin. Yetkazish muddatlari jadvali, «aniq muddatga» tizimida mahsulotlar ularga ehtiyoj paydo bo‘lgandagina olib kelinadi, yetkazib beruvchi uchun esa yagona bir jad-val bo‘yicha (belgilangan vaqt va hajmda) yetkazish qulayroq. Yetkazishlar hajmi va davriyligi. Yetkazib beruvchi va iste’molchi uchun ushbu ikkita parametr bir-biridan farqli o‘lchamlarda foydali bo‘lishi mumkin. Mavzu yakunida «aniq muddatga» tizimini loyihalash va kiritish jarayonida yechilishi lozim bo‘lgan ayrim masalalarni sanab o‘tamiz. 1. Yetkazib beruvchilar bilan munosabatlar sohasida: - yaqin joylashgan yetkazib beruvchilarni izlash; - uzoq muddatli xo‘jalik aloqalariga o‘tish; - tekshirilgan yetkazib beruvchilar bilan shartnoma munosabatlarini uzayti- rish (prolongatsiya); - yetkazib beruvchilarni «aniq muddatga» tizimini qo‘llashga qiziqtirish va ularning yetkazib beruvchilariga ham bu tizimni yoyish; - uzoq muddatli rejalashtirish va xaridlar kafolati hisobiga yetkazib beruvchi-lar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash; - yiroqdagi yetkazib beruvchilarni uyushtirish (to‘plash); - xarid narxlarini har ikkala tomonga ham qulay darajaga olib kelish; - qog‘ozsiz axborot almashinuvini tashkil etish; - yetkazib beruvchi kuchi va vositalari yordamida markazlashgan yetkazishni tashkil etish; - moddiy oqimlar bilan ishlashda texnologik kartalardan foydalanish. 2. Yetkazishlar hajmi bo‘yicha: - ishlab-chiqarish tezligi bilan kelishilgan xaridlar tezligini quvvatlash (savdo korxonasi uchun sotish tezligi); - kichik hajmlardagi tez-tez yetkazishlarni ta’minlash; - shartnoma umumiy hajmi o‘zgarmasdan, har bir yetkazish hajmining o‘zgarishi bilan ishlash; - yetkazib beruvchilar talab qilinayotgan miqdorda mahsulotni qadoqlashga tayyorgarligi uchun ularni mukofotlash. 3. Yetkazilayotgan mahsulot sifati sohasida: - sifat uchun javobgar bo‘lgan ishlab-chiqaruvchi va iste’molchi xodimlarining o‘zaro aloqada bo‘lishi. 4. Ortish sohasida: - yuklar kelishini aniq jadvalini tuzish va unga rioya qilish; - doimiy, tekshirilgan tashuvchilardan foydalanish; - omborga qo‘yish va tashishni o‘z ichiga oladigan majmuaviy logistik xizmat ko‘rsatishga uzoq muddatli shartnomalar tuzish. 6.Tez amal qilish uslubi Tez amal qilish uslubi «aniq muddatga» tizimining rivojlanishi natijasida paydo bo‘lgan. Bu uslub – chakana savdo korxonalariga va taqsimot markazlariga mah-sulot yetkazib berishlarni rejalashtirish va tartibga solish uslublarini o‘z ichiga oladi. Uning asosida esa, savdo korxonasi, uning yetkazib beruvchisi va transport o‘r-tasidagi logistik o‘zaro aloqa yotadi. Uslub mazmuni uning nomida aks ettirilgan: bozorda paydo bo‘lgan talabga qarab logistik tizimning tez amal qilishi (rasm). Rasm. Bozor talabiga qarab amal qiluvchi logistik tizim Agarda yetkazib beruvchi ishlab-chiqarish korxonasi bo‘lsa, u operativ tarzda o‘z ishlab-chiqarishini, yangi mahsulot chiqarish maqsadida, qaytadan tashkil etishi lo-zim. Yetkazib beruvchi bozordagi real talab xaqidagi axborotni tezda olish imkoniya-tiga ega bo‘lishi kerak. Ishlab-chiqaruvchi korxonadan savdo korxonasiga biror-bir mahsulot, o‘sha mah-sulotga real ehtiyoj paydo bo‘lishi extimoli yuqori bo‘lgandagina yetkazib beriladi. Buyurtmani topshirish va mahsulotni yetkazish hech qanday tutilishsiz amalga oshishi kerak. Masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonani oladigan bo‘lsak, u o‘z ishlab-chiqarishini tezda bir mahsulotdan ikkinchi mahsulotga o‘tkaza olsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Tez amal qilish uslubi uchta texnologiya va biznesning yangi konsepsiyasini qo‘llashga asoslangan: Birinchi texnologiya: mahsulot shtrix kodlarini avtomatik ravishda aniqlash. Xozirgi vaqtda nima sotilayotgani to‘g‘risida aniq ma’lumotni tez yig‘ishga imkon beradi. Ikkinchi texnologiya: ma’lumotlarning elektron almashinuvi. Bu nafaqat in- ternet, balki korxonalarga hujjatlangan ma’lumotlar bilan operativ almashish im- konini beruvchi boshqa standartlar majmuasi hamdir. Uchinchi texnologiya: yuk birliklarini (masalan, tashish konteynerlarini) avto- matik aniqlanishi. Biznesning yangi konsepsiyasi, bu tovar xarakatida ishtirok etuvchi tashkilot- lar orasidagi hamkorlik tuyg‘usidir. Ishtirokchilarning o‘zaro kelishuvi nihoyatda katta rol o‘ynaydi. Masalan, 80-yillarning oxirida AQSH.da 90% tovarlarda shtrix Бозор талаби Етказиб берувчи Транспорт Савдо корхонаси Логистик тизим kod mavjud edi. Ammo tez amal qilish texnologiyasi bilan atigi bir necha yuzta xam-korlar o‘zaro bog‘langan edilar xolos. Joriy etishning sekinligiga texnologiya yangi-ligi emas, balki ishtirokchilar (chakana savdogarlar, distribyutorlar, ishlab- chiqa-ruvchilar) orasidagi bir-biriga bo‘lgan ishonchsizlik tuyg‘usi sabab. Tarixan shunday bo‘lganki har bir tashkilot ko‘proq foyda olishni, va bu ishni boshqa tashkilot foy-dasi hisobiga amalga oshirishni ko‘zlaydi. Ushbu raqiblik munosabatlarini yengish, texnik-texnologik masalalarni yechishdan ham murakkabroqdir. Adabiyotlar ro‘yxati 1. Anikin B.A. Logistika: Ucheb.posobiye. M.: Infra M. 2000 g. 2. Anikin B.A Praktikum po logistike. Uchebnoye posobiye. Moskva Infra-M 2002 g. 3. Gadjinskiy A.M. “Logistika” M 2003 g.– 407 s. 4. Gadjinskiy A.M. Praktikum po logistike. M.: IVS «Marketing», 2001 g. 5. Mirotin L.B., Sergeyev V.I. Osnovi logistiki. Uchebnoye posobiye. Moskva, “Infra-M”, 1999 g. 6. Nerush Y.M. Logistika. Uchebnik dlya vuzov.-3-ye izd., pererab. i dop.- M.: YUNITI-Dana, 2003 g. 7. Nerush Y.M. “Kommercheskaya logistika” M “Banki i birji” Izdatelskoye obyedineniye “YUNITI” 1997 g.-240 s. 8. Sarkisov S.V. Upravleniye logistikoy. Uchebnoye posobiye. Moskva ZAO «Biznes-shkola «Intel-Sintez» 2001 g. 9. Samatov G‘.A. Y.K.Qoriyeva. B.Payziyev. Raqobat muhitida xalqaro transport tizimi faoliyatining logistik ishonchligi. Toshkent 2003 y. 10. Chudakov A.D. Logistika. Uchebnik. M.: OOO «Izdatelstvo RDL», 2001 g. 11. Ballou R.H. Basic Buisness logistics. New York, 1987 g. 12. Cristopher M. The Strategy of distribution management. London, 1986 y. 13. Kearney A.T. Logistics Productivity the Competitive edge in Europe. – Chicago, 1994 y. 14. Magee J., Capacino W., Rosenfiueld D. Modern logistics management. – New York, 1986 y.

Похожие

Transport logistikasi
Taqsimot logistikasi
Logistika va marketing
Qishloq xo`jaligida innovatsion faoliyatini yuksak zamonaviy texnologiyalarga asoslangan holda jadal rivojlantirish
Logistik tizim va modiy oqimlar tushunchasi