Transport logistikasi - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Transport logistikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Transport logistikasi Reja: 1. Transport logistikasining mohiyati va vazifalari 2. Transport tariflari va ularni qo‘llash qoidalari. 3. Yetkazib berishning asosiy bazalariga jahon narxlari. Inkoterms- 2000.

1.Transport logistikasining mohiyati va vazifalari Transport – bu odamlar va yuklar tashishni amalga oshiruvchi, moddiy ishlab-chiqarish tarmog‘idir. Jamiyat ishlab-chiqarishi tuzilmasida, transport moddiy xiz-matlar ishlab-chiqarish sohasiga mansubdir. (9.1.-rasm) Moddiy oqimning birlamchi xom-ashyo manbaidan oxirgi iste’molchigacha bo‘lgan xarakati davomidagi logistik operatsiyalarning anchagina qismi, turli xil trans-port vositalari yordamida amalga oshiriladi. Bu operatsiyalarning xarajatlari, umu-miy logistika xarajatlarining 50%gacha tashkil etishi mumkin. Transport ishlab-chiqarish va savdo jarayonlariga juda yaxshi kirib borgan. Shu-ning uchun ham transport, logistikaning ko‘pgina masalalarida ishtirok etadi. Shu bilan birga logistikaning yetarlicha mustaqil bo‘lgan transport sohasi ham mavjud. Unda transport jarayoni ishtirokchilari orasidagi kelishuvlar, ularga mos moddiy oqim xarakatining ishlab-chiqarish-ombor bo‘limlariga aloqasi bo‘lmagan tarzda ko‘-rib chiqilishi ham mumkin. Transport logistikasi vazifalariga, birinchi navbatda, o‘z yechimi bilan, trans- port jarayonining bevosita ishtirokchilari xarakatlarini o‘zaro kelishilganligini kuchaytiruvchi, vazifalar kiradi. Bunday vazifalarni yechishning dolzarbligi, trans- port ishlari alohida bir sohaga aylanganida paydo bo‘ladi.

rasm. Transportning jamiyat ishlab-chiqarishidagi o‘rni. Transport jarayonlarini tashkil etishga logistik yondashuv xususiyatlarini, aralash ta-shishdagi transport zanjiri bo‘g‘inlarining o‘zaro ta’siri misolida tushuntirishimiz mum-kin. (9.2.-rasm) rasm. Bir necha transport turlari ishtirokida tashishning ana’naviy tashkil etilishi. rasmdan ko‘rinib turibdiki butun oddiy oqimni boshqarishning yagona funksiyasi mavjud emas. Axborot va moliya mablag‘larining xarakati jarayonida bo‘g‘inlarning o‘zaro ke-lishuvi darajasi past, chunki ularning xarajatlarini hech kim boshqarmaydi. Jamiyat ishlab-chiqarishi Moddiy ishlab- chiqarish Nomoddiy ishlab- chiqarish Moddiy ne’matlar ishlab-chiqarish Moddiy xizmatlar ishlab chiqarish TransportЮк жўнатувчи Экспедитор № 1 Транспортнинг биринчи тури Транспортнинг иккинчи тури Экспедитор № 2 Юк олувчи Экспедитор № 2 Юк олувчи

rasmda tasvirlangan aralash tashishni tashkil etish butunlay boshqacha xususiyatga ega. Tranportda logistikaning qo‘llanilishi, ishlab-chiqarish yoki savdodagi kabi raqobat-chilarni transport jarayonida bir-birini o‘zaro to‘ldiruvchi hamkorlarga aylantiradi. Logistika, aytib o‘tilganiday, bu yagona texnika, texnologiya, iqtisod va rejalashti-rishdir. Bunga muvofiq transport logistikasi vazifalariga transport jarayoni ishtirok-chilarining texnik va texnologik ta’minotini, ularning iqtisodiy manfaatlari o‘zaro mos kelishini, hamda rejalashtirishning yagona tizimlarini ishlatishni kiritish lozim. Bu va-zifalarning har biriga qisqacha tavsif berib o‘tamiz. Butun yagona tashish jarayonining moddiy oqimini loyihalash va chiqib ketishda beril-gan parametrlarga erishish imkoniyatlarini yaratadi. Aralash tashishlarni tashkil etishga an’anaviy va logistik yondashuvlarning taqqosla-ma tavsifi 9.1.-jadvalda keltirilgan. Transport majmuidagi o‘zaro bog‘langan transport turlarining ayrimlari ichida va turlararo qismida parametrlarning kelishilmaganligini bildiradi. rasm. Bir necha transport turlari ishtirokida tashishning logistik tashkil etilishi.Intermodal tashishning yagona operatori Yuk jo‘natuvchi Transportning birinchi turi Transportning ikkinchi turi Yuk oluvchiEkspeditor №2Ekspeditor №1

- Bu kelishilmaganlik modal tashishni qo‘llashga, konteynerlar va yuk paketlari bilan ishlashga imkon yaratadi. Texnologik tashishning yagona texnologiyasini to‘g‘ri-dan-to‘g‘ri yuk ortish-tushurishlarni, yuk ortish – tushishrishlarsiz aloqalarni bil-diradi. Iqtisodiy bog‘liqlik – bu bozor konyukturasini tekshirishni va tarif ti-zimini barpo etishni umumiy metodologiyasidir. Birgalikdagi rejalashtirish – bu grafiklarning yagona rejalarini ishlab chiqish va qo‘llashni bildiradi. Shu munosa-bat bilan transport logistikasi vazifalariga quyidagilar kiradi. - transport tizimlarini yaratish; - transport – ombor jarayonining texnologik yagonaligini ta’minlash; - transport jarayonining ombor va ishlab chikarish jarayonlari bilan birgalik- da rejalashtirish; - transport vositasi turini tanlash; - tranport vositasi tipini tanlash; - yetkazishlarning ratsional yo‘nalishlarini aniqlash va boshqalar. jadval. Aralash va intermodal tashishlarning taqqoslama tavsifi Arlash tashish Intermodal tashish. Transportning 2 va undan ko‘p turi. Transportning 2 va undan ko‘p turi. Tashish jarayoni yagona operatorining yo‘qligi. Tashish jarayoni yagona operatorining mavjudigi. Bir necha transport hujjatlari. Yagona transport hujjati. Yagona tarif stavkasining yo‘qligi. Yagona tarif stavkasining mavjudligi. (fraxt) Ishtirokchilar o‘zaro faoliyatining ketma-ket sxemasi Ishtirokchilar o‘zaro faoliyatining ketma ket marka-ziy sxemasi. Yuk majburiyati tarqalgan va buning natijasi past. Yuk majburiyati yagona va buning natijasi yuqori. Natija: «Logistikaning oltita qoidasi» ba-jarilishining ehtimoli pastligi. Natija: «Logistikaning oltita qoidasi» bajarili- shining ehtimoli yuqoriligi. Kerakli yuk kerakli joyda, kerakli vaqtda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda, minimal xarajatlar bilan. Kerakli yuk kerakli joyda, kerakli vaqtda, kerakli miqdorda, kerakli sifatda, minimal xarajatlar bi-lan.

Qishloq xo‘jaligi ishlab-chiqarishini tashkil etish jarayonlarida transport vositalarining turlarini va sonini tanlash. Transport vositalarining turlari va sonini aniqlash vazifasi logistikaning boshqa masalalari bilan aloqadorlikda yechiladi. Muayyan bir tashish uchun optimal bo‘lgan transport turini tanlash asos bo‘lib bo‘lib, transportning xar xil turlari-ning xususiyatlari to‘g‘risidagi axborot xizmat qiladi. logistika nuqtai nazaridan transportning asosiy turlarini ustunlarini va kamchiliklarini ko‘rib chiqamiz. Avtomobil transporti. Qisqa masofalarga (200-300км) tashishlarni amalag oshirish uchun avtomobil transporti ishlatiladi. Asosiy usutunliklardan biri – yuqori xarakatchanligidir. Avtomobil transporti yordamida yuk «eshikdan eshikga- cha» zaruriy tashishning tezkorlik bilan yetkazishi mumkin. Transportning bu turi yetkazishlar muntazamligini hamda kichik hajmlardan yetkazishlar imkoniyatini ta’-minlaydi. Bu yerda, boshqa turlarga nisbatan mahsulot qadoqiga u daraja qattiq ta-lablar qo‘yilmaydi. Avtomobil transportining asosiy kamchiligi bu tashishlar tannarxining nis- batan yuqoriligi. Odatda tashish uchun to‘lov avtomobilning maksimal yuk kutara oli-shi buyicha olinadi. Bu turning boshqa kamchiliklariga quydagilarni kiritish mum-kin: yukni tushirishni shoshilinchligi, yukni va avtotransportni o‘g‘irlash mumkinli-gi, nisbatan kam yuk ko‘tara olishi. Avtomobil transporti ekologiya jihatdan ham no-qulay, bu esa uni ishlatish imkoniyatini kamaytiradi. Temir yul transporti. Transportning bu turi yuklarning turli hajmlarini (partiyalarini) barcha ob-havo sharoitlarida tashish uchun qulaydir. Temir yul tran- sporti yukni nisbatan tez vaqtda masofalarga yetkazish imkoniyatini ta’minlayli. Tashishlar muntazam amalga oshiriladi. Bu yerda ortish-tushirish ishlarining sama- rali bajarilishini tashkil etish mumkin. Temir yo‘l transportining muhim ustunligi, bu yuklarni tashishning nisbatan past narxi va chegirmalar mavjudligidir.

Temir yo‘l transportining kamchiliklariga tashuvchilar sonining cheklanganli- gini va iste’mol joylariga yetkazish imkoniyati pastligidir, ya’ni temir yul o‘tka- zilmaganda avtomobil transportidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Dengiz transporti. Xalqaro tashishlarda eng yirik tashuvchi hisoblanadi. Uning asosiy ustunliklari – yuk tariflarining pastligi va yuqori yuk o‘tkazish qo- biliyatidir. Dengiz transportining kamchiliklariga uning past tezligini, yuklarni qadoqi va o‘rnatilishiga bo‘lgan qatiq talablar, jo‘natishlarini kamligini kiritadilar. Dengiz transporti ob-havo va navigatsiya sharoitlariga bog‘liq bo‘lib, murakab port infrostrukturasini yaratishni talab qiladi. Ichki suv transporti. Bu yerda yuk tariflari past. 100 tonnadan ortiq yukni 250 kmdan uzoqroq masofaga tashishda transpotning bu turi eng arzon. Havo transporti. Asosiy ustunliklari – eng yuqori tezlik, uzoq hududlarga yetib borish imkoniyati, yuklarning yuqori darajada saqlanishi. Kamchiliklariga yuqori yuk tariflari va iqlim sharoitlariga bog‘liqligi kira-di, bu esa yetkazish grafigiga rioya qilishni kamaytiradi. Quvur transporti. Yuqori o‘tkazish qobiliyatida kam tannarxni ta’minlaydi. Transportning ushbu turiga yuklarni saqlash darajasi ham yuqori. Quvur transport- ning kamchiligi bu tashishga mo‘ljallangan yuklarning tor nomenklaturasi. Tran- sport turining tanlashga ta’sir etuvchi oltita asosiy omillarni ajratadilar. 9.2.- jadvalda ushbu omillarning har biri bo‘yicha transportning har xil turlarining ba- hosi berilgan. «1» ga eng yaxshi qiymat mos keladi. - Har xil omillarning muhimligining ekspert bahosi, transport turini tan-lashda quyidagilarga amal qilishni muhimligini ko‘rsatadi: - yetkazish grafigiga rioya qilish ishonchliligi. - yetkazish vaqti. - tashish narxi.

jadval. Transport turini tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillar kesimida har xil transport turlarining bahosi. Транспорт тури Транспорт турини танлашга таъсир этувчи омилларЕтказиш вақти Ж ўнатиш лар частотаси Юк етказиш графигига риоя қилишнинг ишончлилиги Турли юкларни ташиш қобилияти Юкни худуднинг исталган нуқтасига етказа олиш қобилия ти Таш иш қиймати Темир йўл 3 4 3 2 2 3 Сув 4 5 4 1 4 1 Автомобил 2 2 2 3 1 4 Қувур 5 1 1 5 5 2 Ҳаво 1 3 5 4 3 5 Ta’kidlab o‘tish kerkakki 9.2.-jadval ma’lumotlari faqatgina u yoki bu trans- port turini muayyan tashish sharoitlariga muvofiqligi darajasini tahliliy baho-si uchun ishlatilishi mumkin. Tanlovning to‘g‘riligi har xil transport turlari bi-lan tashishga bog‘liq xarjatlari tahlili asosidagi texnik–iqtisodiy hisoblar bi-lan tasdiqlanishi lozim.

3.Transport tariflari va ularni qo‘llash qoidalari. Transport korxonalari ko‘rsatgan xizmatlar hisobi tariflar yordamida amalga oshiriladi. Tariflar ichiga quyidagilar kiradi: Yukni tashish uchun olinadigan to‘lovlar. Yukni tashish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘shimcha operatsiyalar uchun yig‘ilmalar. To‘lov va yig‘ilmalar hisoblanish qoidalari. Iqtisodiy kategoriya sifatida transport tariflari bu transport mahsulotiga bo‘lgan narx shaklidir. Ularning tuzilishi quyidagilarni ta’minlashi lozim: Transport korxonasiga ekspluatatsiya xarajatlarini va foyda olish imkoniyat- larini: Transport xizmatlarini xaridorga transport xarajatlarini qoplashini va foyda olish imkoniyatini. Yuqorida aytib o‘tilganidek, tashuvchi tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillari-dan biri bu tashish narxidir. Raqobat sharoitida yuzaga keluvchi mijoz uchun kurash transport tariflariga ham o‘zgartirish kiritadi. Har xil yig‘imlar tarif stavkalarini mohirona boshqarilishi, yuk tashish bi-lan qo‘shimcha xizmatlarga (yuklarni ko‘riqlash, kuzatish,) talabni oshirishi mumkin. Transportning har xil turlaridagi tariflar tizimlari o‘z xususiyatlariga ega. Ularning qisqacha tavsifiga to‘xtalib o‘tamiz. Temir yo‘l transportiga yuklarning tashishni tashishining qiymatini belgilash uchun umumiy, maxsus, imtiyozli, mahalliy tariflar qo‘llaniladi. Umumiy tariflar – bu tariflarning asosiy turidir. Ularning yordamida yuk- larining asosiy massasini tashish qiymati aniqlanadi. Maxsus tariflar deb – maxsus ustamalar yoki chegirmalar bilan umumiy tarif- larni farqlanuvchi tariflarga aytiladi. Bu tariflar oshirilgan yoki kamaytirilgan bo‘lishi mumkin. Ular odatda faqat muayyan yuklarga nisbatan qo‘llaniladi. Maxsus tariflar tovar mahsulotlari ishlab-chiqaruvchilarning joylashuviga ta’sir etishiga imkon beradilar, Chunki ular yordamida qiymatlarni tartibga solish mumkin.

Imtiyozli tariflar muayyan maqsadlar uchun yuklarni tashishda o‘zlariga mo‘ljal-langan yuklarni tashishda qo‘llaniladi. Mahalliy tariflarni ayrim temir yo‘llarning boshliqlari o‘rnatadi. Bu ta-riflar ushbu temir yo‘l chegralarida amal qiluvchi yuklarni tashish uchun to‘lovlar o‘l- chamini va turli yig‘imlar stavkalarini o‘z ichiga oladi. Tashish to‘lovlaridan tash- qari, temir yo‘l yuk oluvchi va jo‘natuvchilaridan yuklarning tashish bilan bog‘liq qo‘-shimcha xizmatlar uchun ham xaq oladi. Bu to‘lovlar yig‘imlar deb aytiladi va temir yo‘l tomonidan quyidagi operatsiyalarni bajargani uchun olinadi: saqlash, yuk og‘ir-ligini tekshirish, vagonlarni olib kelish va olib tashlash, ortish tushirish ishlari va boshqalar. Temir yulda yuklarni tashish to‘lovlariga ta’sir etuvchi asosiy omilarni sanab o‘tamiz. Jo‘natish turi. Temir yo‘l bo‘ylab yuk vagonli, konteynerli kichik tonnali – 25 tonnagacha og‘irligi va hajmi yarim vagongacha, va mayda tonnajli og‘irligi 10 tonna-gacha va xajmi 1/3 vagon hajmigacha, jo‘natishlar bilan jo‘natilgan bo‘lishi mumkin. Tashish tezligi. Temir yo‘l bo‘ylab yuk: yuk, katta yoki yo‘lovchi tezligida tashili-shi mumkin. Tezlik turi yuk sutkasiga necha km bosib o‘tishi lozimlini belgilaydi. Tashish masofasi. Tashish to‘lovi yuk va katta tezlikda tashilganda tarif maso-fasi uchun, katta hajmga ega bo‘lmagan yuklarni tashishda, yoki yuklarni yo‘lovchi tez-ligida tashishda xaqiqatdan bosib o‘tilgan masofa uchun olinadi. Vagon yoki konteynerlarning mansubligi. Vagon, platforma yoki konteynerni, temir yo‘lni, yuk oluvchini yoki yuk jo‘natuvchini mulki bo‘lishi mumkin. Tashiladigan yuk miqdori – tashish qiymatiga muxim ta’sir etuvchi omil. Av-tomobil transportida yuk tashishlar qiymatini aniqlash uchun tariflarni quyidagi turlarini qo‘llaydilar: yuk tashishga bo‘lgan kelishilgan tariflar. yuk tashishga bo‘lgan to‘lanadigan avtotonna – soat shartlaridagi tariflar. yuk avtomobillarini ishlatishi vaqti bo‘yicha tariflar.

km hisobi bo‘yicha tariflar. xarakat vositasining tarkibning boshqa joyga jo‘natish uchun tariflar. shartnomaviy tariflar. Tarif to‘lovi o‘lchamiga quyidagi omillar ta’sir ko‘rsatadi. tashish masofasi. avtomobil yuk ko‘tarishini ishlatish imkoniyatini tavsiflovchi yukningt xaj-mi va og‘irligi. avtomobil yuk ko‘tara olishi. umumiy bosib o‘tilgan yo‘l. avtotmobilni ishlatish vaqti. avtomobil turi. tashish amalga oshiriladigan hudud va bir qator boshqa omillar. Avtomobil transportidan yuklarni tashishga bo‘lgan tariflarning har biri barcha omillar yig‘indisini emas balki muayyyan tashish uchun ahamiyatli bo‘lganlari-nigina hisobga oladi. Masalan: Kelishilgan tarif bo‘yicha yuklarni tashish qiymatini hisoblash uchun tashish masofasini, yuk massasini va avtotomobil yuk ko‘tar olishi darajasini tav-siflovchi, yuk sinfini e’tiborga olish lozim. Yuk avtomobilalrini ishlatish vaqti tarifi bo‘yicha hisoblarni olib borishda avtomobil yuk ko‘tara olishini, avtomobil-dan foydalanishi vaqtini va umumiy bosib o‘tgan yo‘lini hisobga olish kerak. Barcha hollarda avtomobillardan foydalanish uchun bo‘lgan to‘lov kattaligiga, tashish amal-ga oshirayotgan hudud ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu hududlar bo‘yicha yuk tashishlar tan-narxi darajasidagi barqaror farqlanishlar bilan tushuntiriladi. Hududiy koef-fitsentlar yordamida tarif qiymatiga o‘zgartirishlar kiritiladi. Daryo transportida yuk tashish tariflari va qo‘shimcha xizmatlar uchun yig‘imlar bozor konyukturasini hisobga olgan xolda mustaqil ravishda belgilanadi. Dengiz transportida yuklarni tashish uchun to‘lovlar tarif bo‘yicha, yoki FRAXT stavkasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Agarda yuk muntazam amalga oshirilayotgan yuk oqimi bo‘yicha xarakatlansa, unda tashish chiqimi kemalar

yurishi tizimi bilan amal-ga oshiriladi. Bunda yuk jaddval bo‘yicha va e’lon qilingan tarif bo‘yicha hisobla-nadi. Yuk muntazam yuk oqimi bo‘yicha xarakatlanmagan hollarda tashish FRAXT stav-kasi bo‘yicha to‘lanadi. FRAXT stavkasi bozorning konyukturasidan kelib chiqib belgilanadi va uning tarnsport tavsiflariga yo‘nalish sharoitlariga va xarajatla-riga bog‘liq. Har kanday uskuna yoki jixozlarning unumdorligi deyilganda ularning vaqt birligida ishlab-chiqargan mahsuloti tushiniladi. Avtomobillar yuk ma’lum maso- faga tashib berishni hisobga olib, ularning unumdorligi vaqt birligida tashilgan yuk miqdori va tonna kilometrlarda o‘lchanuvchi transport ishidan iboratdir. Masalan, avtomobilning yuk Bilan bir qatnovidagi yuk miqdorida o‘lchanuvchi unumdorligi:CT Hq Q   , т (9.1) bo‘lsa, tonna-kilometrda bajargan transport ishi: ЮК ЮК ЮК L Q P   , ткм (9.2) iborat bo‘ladi. Aytilganlarga ko‘ra, bir ish kuni davomida avtomobilning unumdorligi: ЮК CT H ЮК ЮК k Z q Z Q Q       , т (9.3) ЮК ЮК g H ЮК ЮК K L Z q Z P P        , т.км (9.4) bo‘ladi. Bundagi Zyuk – bir ish kuni davomida yukli katnovlar soni. O‘z navbatida nolinchi katnovga ham sarflangan vaqtni hisobga olingan bir ish kuni davomida yukli qatnovlar soni. айл ИШ ЮК t Т Z  (9.5) bo‘ladi. Bunda: Т иш – avtomobilning ishda bo‘li shvaqti, soat: t айл – bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, soat. Bir to‘liq qatnov uchun zarur vaqt, avtomobilning yuk ortish punktidan uni tu-shirish punktigacha yukli qatnovi, yuk tushirish punktidan navbatdagi yuk ortish

punktigacha bo‘sh qatnov vaqti hamda ortish-tushirish vaqti yiqindisidan iborat bo‘-ladi:to кбк юкk айл t t t t     . , соат (9.6) Bunda: юкkt - avtomobilning yukli qatnovi xarakat vaqti; кбkt . - bo‘sh qatnovi xarakat vaqti; t o-т – transport vositasini yuk ortish-tushirish vaqti. Xarakat vaqtini aniqlashlik uchun yukli va bo‘sh qatnovlar masofasini, xarakat tezligiga bo‘lishlik lozim: T ЮК T бк ЮК T M x V l V l l V l t       , сoat (9.7) Bunda: t юк – avtomobilning yukli qatnovi masofasi; l б.к – avtomobilning bo‘sh qatnovi masofasi. Amalda bo‘sh qatnovlar avtombilning orqasiga yoki navbatdagi ortishgacha bo‘la-di; V т – avtombilningsh texnik xarakat tezligi. Amalda bo‘sh qatnov masofasining aniq miqdoriga ko‘ra, uning yukli qatnoviga nisbatan tutuvchi o‘rni aniqlanishini hisobga olinib, qatnov masofalaridan unum-li foydalanish, ya’ni yukli qatnov koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydjalaniladi. Bu koeffitsiyent umum qatnovdan qay darajada unumli foydalanganini xarakterlab, uning miqdorini qatnovlar davomidagi yukli qatnovlar umumiy miqdorini, barcha masofalariga nisbati qilib aniqlaniladi va uni texnika adabiyotlarida (betta) harfi bilan belgilanadi. Agar avtomobilning yukli qatnovlar masofasi va yo‘l qatnovidan foydalanish koeffitsiyenti ma’lum bo‘lsa, avtomobilning xarakat vaqtini yukli qatnovlar miqdo-rini, uning texnik xarakat tezligi (km/soat) va marshrutdagi yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti ko‘paytmasiga nisbati qilib aniqlanadi: T M юк k V l t    (9.8) bir aylanish vaqti esa: T M T T M ЮК to T M ЮК to k айл V t V l t V l t t t                0 (9.9)

bo‘ladi. Aylanish vaqt iva avtomobilning marshrutda bo‘li shvaqti (Tm) ma’lum bo‘lsa, ish kuni davomidagi qatnovlar miqdorini kuyidagi formula Bilan hisoblab topish mumkin:To T M ЮК T M M айл M ЮК t V l V T t T Z           (9.10) No‘linchi qatnovni ham hisobga olinganda To T M ЮК T M иш ЮК t V l V T Z          (9.11) bo‘ladi. Bundagi  - kun davomidagi, no‘linchi qatnovi ham hisobga oluvchi yo‘ldan foy-dalanish koeffitsiyentidir. Demak, kun davomidagi yukli qatnovlar sonini oshirish uchun yoki avtomobil-ning ish kuni (ish vaqti, yoki kasr suratini) uzaytirishlik, yoki bir aylanish vaqti (kasrning mahraji)ni kamaytirish, yoki bir mahalning o‘zida kasr suratini oshirish va mahrajini kamaytirish zarur. Tashish masofasi beridgan holda bir aylanish vaqtini kamaytirish uchun avto- mobilning texnik xarakat tezligini oshirish va avtomobilning ortish va tushirish operatsiyalarida bekor turi shvaqtini kamaytirishlik lozim bo‘ladi. Transport vositasining kunlik ish unumdorligi, bu bir qatnovda tashilgan yuk hajmi (t) va bajarilgan transport ishi (yuk oboroti) (tkm). Ular quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: TO T ЮК T CT Н ИШ K t V l V q Т Q             , т (9.12) TO T ЮК ЮК T CT Н ИШ K t V l l V q Т P              , т км (9.13) bunda, q н – nominal yuk ko‘taruvchanligi; Т иш – ish vaqti; v т – o‘rtacha texnik tezlik;  - bosib o‘tilgan yo‘ldan foydalanish koeffitsiyenti;

 ст – yuk ko‘taruvchanlikdan statik foydalanish koeffitsiyenti; t о-т – yuk ortish-tushirishda bo‘sh turish vaqti. 4 . Yetkazib berishning asosiy bazalariga jahon narxlari. Inkoterms-2000. Inkotermsning maqsadi – tashqi savdo sohasida keng qo‘llanilayotgan savdo atamalarini izohlash bo‘yicha xalqaro qoidalar to‘plami bilan ta’minlashdan iborat. Shunday qilib, turli mamlakatlarda bunday atamalardan saqlanish yoki hech bo‘lma-ganda turli talqinlar noaniqligini ma’lum darajada qisqartitish mumkin. Inkotermsning ta’sir qilish sohasi oldi-sotdi shartnomasi tomonlarining sotilgan tovarlarni yetkazib berishga nisbatan (bu yerda “tovar” deganda “moddiy to-varlar” tushuniladi, bundan kompyuter dasturiy ta’minot kabi “nomoddiy tovar- lar” mustasno) huquq va majburiyatlari bilan bog‘liq masalalar bilan cheklanadi. Amaliyotda Inkotermsni noto‘g‘ri tushunishning ikkita varianti ko‘p uchraydi. Birinchisi – bu Inkotermsni oldi-sotdi shartnomasiga emas, balki tashish shartno- masiga ko‘proq munosabatga ega sifatida noto‘g‘ri tushunish. Ikkinchisi – bu ba’zida ular tomonlar shartnomaga kiritishni istagan barcha majburiyatlarni qamrab olishi kerak, degan tasavvurning noto‘g‘riligi hisoblanadi. Xalqaro savdo palatasi tomonidan har doim ta’kidlab kelinganidek, Inko- terms oldi-sotdi shartnomalari doirasidagi faqat ma’lum jihatlarda sotuvchilar va xaridorlar o‘rtasidagi munosabatlar bilan aloqa qiladi. Eksportchilar va importchilar nafaqat oldi-sotdi, balki tashishlar, sug‘urta va moliyalash shartnomalari muhim bo‘lgan xalqaro sotish bitimlarini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan turli shartnomalar o‘rtasidagi haqiqiy munosabatlarni hisobga olishi kerak. Bunda Inkoterms ushbu shartnomalarning biriga, ya’ni aynan oldi- sotdi shartnomasiga taaluqlidir. Inkoterms shartnomani buzish oqibatlari va turli to‘siqlar natijasida javob- garlikdan ozod etish bilan shug‘ullanmaydi. Ushbu masalalar oldi-sotdi shartnoma- sining boshqa shartlari va tegishli qonunlar tomonidan hal etilishi kerak. Inkoterms boshidan tovarlar milliy chegaralar orqali yetkazib berilishi uchun sotilayotgan holatlarda foydalanish uchun mo‘ljallangan: shunday qilib – bu

xalqaro savdo atamalaridir. Biroq Inkoterms amaliyotda ko‘pincha tovarlarni faqat ichki bo-zorlar doirasida sotish uchun shartnomalarga kiritiladi. “YE” atamasi sotuvchiga eng kam majburiyatlar yuklaydi: sotuvchi tovarni faqat xaridor ixtiyoriga kelishilgan joyda – odatda sotuvchining shaxsiy binosida taqdim etishi lozim. Ikkinchi tomondan, amaliyotda ko‘p uchraydigan narsa – bu sotuvchi ko‘-pincha xaridorga tovarni xaridorning transport vositasiga yuklashga yordam beradi. Agarda sotuvchi majburiyatlari kengaytirilib, yuklashni ham o‘z ichiga olganda, so-tuvchining EXW atamasi shartlariga muvofiq eng kam majburiyatlarining an’anaviy tamoyillarini ulardan sotuvchi tovarni yuklashga nisbatan hech qanday majburiyat-larni qabul qilmagan holatlar uchun foydalanish maqsadida saqlash qarorini qabul qilinganida edi EXW atamasi buni yaxshiroq aks ettirgan bulur edi. Mabodo xari-dor sotuvchi ushbu vazifani ham bajarishini istasa, bu oldi-sotdi shartnomasida ko‘rsatilishi kerak. “F” atamasi sotuvchi tovarni xaridor ko‘rsatmalariga muvofiq tashishini ko‘zda tutadi. Tomonlar FCA atamasiga ko‘ra yetkazib berishni amalga oshirishni ko‘zda tuta-digan punkt majburiyatlarning turli xilligi tufayli ushbu atama bilan tuzilgan shartnomada uchrashi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. Masalan, tovar xaridor tomonidan tvoarni sotuvchi binosidan olib ketish uchun yuborilgan transport vositasiga ortilishi mumkin; ikkinchi holatda tovar xaridor tomonidan tovarni terminal, ya’ni xaridorga yetkazib berish uchun yuborilgan tran-sport vositasidan tushirishni talab qilishi mumkin. Inkoterms-2000 shartnomada ko‘rsatilgan yetkazib berish joyi sifatida sotuvchi binosi hisoblanib, yetkazib be-rish yakunlangan, tovar xaridorning transport vositasiga yuklangan holatlar shart-lashgan bo‘lsa, boshqa holatlarda yetkazib berish yakunlangan va tovar xaridor ixtiyo-riga sotuvchi transport vositasidan tushirilmasdan yetkazib berilgan bo‘lsa ushbu va-riantlarni hisobga oladi. Transportning turli turlari uchun qayd etilgan variant-lari FCA atamasida keltirilgan.

jadval INKOTERMS-2000 (Savdo atamalari tasnifi ) Е гуруҳи EXW Франко завод (......кема номи) F гуруҳи Асосий ташиш тўланмаган FCA Франко ташувчи (.......тайинланган жой номи) FAS Кема борти бўйлаб франко (......юклаш порти номи) FOB Франко борт (......юклаш порти номи) С гуруҳи Асосий ташиш тўланган CFR Нарх ва юк (......тайинланган порт номи) CIF Нарх, суғурта ва юк (......тайинланган порт номи) CPT Юкни ташиш гача тўланган (......тайинланган жой номи) CIP Юкни ташиш ва суғурта гача тўланган (.....та-йинланган жой номи) В гуруҳи Етиб келиши DAF Чегарагача етказиб бериш (......етказиб бериш жойи номи) DES Кемадан етказиб бериш (......тайинланган порт номи) DEQ Пирстандан етказиб бериш (......тайинланган порт номи) DDU Бож тўламасдан етказиб бериш (......тайинланган жой номи) DDP CFR va CIF atamalari bo‘yicha yetkazib berish punktlariga mos keladigan yetkazib berish punkti FOB atamasiga muvofiq ma’lum tortishuvlarga qaramasdan Inko-terms-2000.da o‘zgarishlarsiz qoldi. Garchi FOB atamasi bo‘yicha “tovarni kema bandi-ga yetkazib berish” tushunchasi hozir ko‘pchilik holatlarda to‘g‘ri kelmasligi mumkin. Biroq shunga qaramay savdogarlar tomonidan ushbu atama tushuniladi va tovarlar hamda yuklash qurilmalari hisobga olingan holda qo‘llanilmoqda. Yetkazib berish punktini FOB atamasiga ko‘ra o‘zgartirish ayniqsa dengiz yo‘li bilan odatda charter-to‘plarda keltiriladigan tovarlarni sotishga nisbatan keraksiz chalkashliklarni yuzaga keltiryapti.

Afsuski, FOB so‘zi ayrim savdogarlar tomonidan faqatgina har qanday yetkazib berish punktini – masalan “FOB fabrika”, “ FOB zavod”, “ FOB sotuvchi zavodidan” punktlarini belgilash uchun foydalanilmoqda. Bunda “Franko bort” qisqartma so‘z tushunchasiga e’tibor berilmayapti. “FOB”dan bu kabi foydalanish chalkashlikni yuzaga keltirish moyilligiga ega bo‘lgan vaziyatlar saqlanib qolmoqda va bundan saq-lanish kerak. “S” atamasi sotuvchiga tashishlarni o‘z hisobidan oddiy sharoitlarda tashish shartnomasini tuzishni yuklaydi. Shu bois u transport sarf-xarajatlarini to‘lashi lozim bo‘lgan punkt tegishli “S” atamasidan so‘ng ko‘rsatilishi shart. CFR va CIF ata-malariga muvofiq sotuvchi tovarni sug‘urtalashi va sug‘urta xarajatlarini ko‘tarishi kerak. Chunki xarajatlarni taqsimlash nuqtasi tovar yetkazib berilishi mumkin bo‘l-gan mamlakatda ro‘yxatga olinadi. “S” atamasi ko‘pincha yetib kelish shartnomalari bilan noto‘g‘ri hisob-kitob qiladi. Bunda sotuvchi tovar kelishilgan punktgacha yetib kelmasa barcha tavakkalchilik va xarajatlarni ko‘taradi. Biroq shuni ta’kidlash ke-rakki, “S” atamasi sotuvchi tovar yuklanadigan yoki jo‘natiladigan mamlakatda shart-nomani bajarishi nuqtai nazaridan “F” atamasi ega bo‘lgan xususiyatga ega bo‘ladi. Shunday qilib, “S” atamasiga muvofiq oldi-sotdi shartnomalari “F” atamasi bo‘yicha shartnomalar kabi yuklash shartnomasi toifasiga kiradi. Yuklash shartnomalari xususiyatida tovarlarni odatiy yo‘nalishlar bo‘yicha od-diy usulda kelishilgan joygacha tashishning odatdagi transport sarf-xarajatlari sotuvchi tomonidan to‘lanishi kerak. Bunda xaridor tovarni yo‘qotishi yoki aynishi bo‘yicha tavakkalchilikni o‘z zimmasiga oladi, shuningdek, tovar tegishli ravishda ta-shish uchun yetkazib berilganidan so‘ng ham ahamiyatga ega voqealar natijasida paydo bo‘ladigan qo‘shimcha sarf-xarajatlarni ko‘taradi. Shunday qilib, “S” atamasi boshqa atamalardan o‘z ichiga ikkita “keskin” nuqtani olishi bilan ajralib turadi. Ular-dan biri sotuvchi ungacha transport tashkil qilishi va tashish shartnomasiga ko‘ra sarf-xarajatlarni ko‘tarishi kerak bo‘lgan nuqta, ikkinchisi esa tavakkalchiliklar-dan o‘tish uchun xizmat qiladi. Shu sababli sotuvchiga majbkriyatlarni qo‘shishda im-kon qadar ehtiyotkorlikka rioya qilinishi kerak.

Ushbu majburiyatlar sotuvchi tavak-kalchilikning yuqorida qayd etilgan nuqtadan tashqariga chiqqanda yuklatiladi. So-tuvchi tashish shartnomasini tuzib, tovarni tashuvchiga topshirib, CFR va CIF atama-lariga muvofiq sug‘urtalashni ta’minlab oldi-sotdi shartnomalarini tegishli ra-vishda bajarganidan so‘ng uni har qanday keyingi tavakkalchilik va sarf-xarajat-lardan xalos etish “S” atamasining mohiyati hisoblanadi. “S” atamasining mohiyati yuklash shartnomalari singari hujjatli kreditlar-dan bunday holatlarda ishlatiladigan asosiy to‘lov uslubi sifatida keng foydala-nish orqali izohlanishi ham mumkin. Oldi-sotdi tomonlari sotuvchi hujjatli kre-dit bo‘yicha kelishilgan yuklash hujjatlarini taqdim etganidan so‘ng haq olishini kelib oladi. Bunda hujjatli kreditning asosiy maqsadlari sotuvchi hujjatli kre-ditlar bo‘yicha yoki tovarni yuklab, jo‘natganidan so‘ng haq olganidan keyin ham tavak- kalchilik va xarajatlarni o‘z zimmasiga olishini to‘liq inkor etadi. Albatta, sotuv- chi tashish shartnomasi bo‘yicha yuk haqi oldindan to‘langan, u yuklanganidan so‘ngmi yoki tayinlangan joyda to‘lanishidani qat’iy nazar (yuk haqi yuk oluvchi tomonidan belgilangan portda to‘lanishi kerak) barcha sarf-xarajatlarni to‘lashiga to‘g‘ri kela-di. Biroq yuk ortilib jo‘natilganidan so‘ng ahamiyatga ega voqealar natijasida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlar xaridor tomonidan to‘lanadi. Agarda sotuvchi o‘z ichiga boj, soliq va boshqa to‘lovlarni oladigan tashish shart-nomasini ta’minlashi shart bo‘lsa, bunday xarajatlar albatta shartnomaga ko‘ra so-tuvchiga yuklanadi. Agarda odatda tovarni oraliq punktlarda tayinlangan joyga yetish uchun qayta yuklash bilan bog‘liq bir qancha tashish shartnomalari tuzilsa, sotuvchi ushbu barcha sarf-xarajatlarni, shuningdek, tovarni bitta transportdan boshqasiga qayta yuklash natijasida yuzaga keladigan xarajatlarni ham to‘lashi kerak. Biroq agarda tashuvchi o‘z huquqlaridan kutilmagan to‘siqlardan (masalan, muz, ish tashlash, mehnat buzi-lishlari, hukumat qarorlari, urush yoki harbiy xarakatlar) saqlanish uchun tashish shartnomasiga muvofiq foydalansa, bundan kelib chiqadigan barcha

qo‘shimcha sarf-xa-rajatlar xaridor hisobiga yoziladi. Chunki sotuvchi majburiyatlari oddiy tashish shartnomasini ta’minlash cheklanadi. Ko‘pincha oldi-sotdi shartnomasini tuzgan tomonlar sotuvchi qay darajagacha ta-shish shartnomasini, qayta yuklash sarf-harajtlarini ta’minlashi kerakligini aniq aniqlashni istaydi. Negaki, bunday sarf-xarajatlar odatda tovar doimiy kema li- niyalari bo‘yicha tashilsa, oldi-sotdi shartnomasi ko‘pincha tovar shu tarzda yoki “yuk-larni reys kemalarida tashish shartlari”ga muvofiq tashilishini ko‘zda tutsa, yuk hi-sobidan to‘lanadi. Boshqa holatlarda esa CFR va CIF atamalaridan so‘ng “qayta yuk-lashni qo‘shib” so‘zi qo‘shiladi. Shunga qaramay, qisqartma so‘zni “S” atamasidan so‘ng u tegishli savdo sohasida aniq tushinilmasa va kelishayotgan tomonlar yoki tegishli qonunda yoxud savdo odatlarida qabul qilinmasa qo‘shishi tavsiya etilmaydi. Chunonchi, sotuvchi “S” atamasi xususiyatini o‘zgartmasdan o‘z zimmasiga tovar-ning mo‘ljallangan joyga yetib kelishi bo‘yicha hech qanday majburyatni olmasligi ke-rak. Chunki tashish paytida kechikishni xaridor o‘z zimmasiga oladi. Shunday qilib, har qanday majburiyat yuklash yoki jo‘natish joyiga tegishlidir. Tovar bilan savdo qilishda tovarni dengizdagiligida sotib olish hollari uch-rab turadi. Bunday hollarda savdo shartidan so‘ng “suzishda” so‘zi qo‘shiladi. Negaki, bunday holatlarda CFR va CIF atamalariga ko‘ra tovarni yo‘qotish yoki buzilish xav-fi sotuvchidan xaridorga o‘tgan bo‘ladi, izohlashda qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Bu borada imkoniyatlardan biri CFR va CIF atamalari odatiy ma’nosini xavfni sotuv-chi va xaridor o‘rtasida tasqsimlashga nisbatan saqlash hisoblanadi, ya’ni aynan xavf yuk ortilganidan so‘ng. Bu xaridor oldi-sotdi shartnomasi kuchga kirganidan so‘ng bo‘-ladigan voqealar oqibatlarini o‘z zimmasiga olishga majbur bo‘lishini anglatadi. Xavfning o‘tish paytini aniqlaydigan ikkinchi imkoniyat yangi oldi-sotdi shartno-masini tuzish vaqti hisoblanadi. Birinchi imkoniyat haqiqatga yaqinroq, chunki odat-da tovar holatini tashish paytida aniqlash mumkin. Shu sababli BMTning 1980 yil-dagi tovarlar bilan savdo qilish xalqaro shartnomasi to‘g‘risidagi Konvensiyasining 68-moddasida “agarda ahvol shuni taqozo etsa, xavf xaridor tomonidan tovar tashish shartnomasida tuzilgan hujjatni bergan

tashuvchiga topshirilayotgan paytdan bosh-lab qabul qilinishi” ko‘zda tutilgan. Biroq bu qoidada “sotuvchi tovar yo‘qotilgan yoki ayniganligini bilgan yoki bilishi shart bo‘lgan va bu haqda xaridorga xabar ber-maganligi” istisno qilinishi mumkin. Shunday qilib, CFR va CIF atamalarini “su-zishda” so‘zini qo‘shgan holda sharhlash mazkur oldi-sotdi shartnomasiga qo‘llanila-digan qonunga bog‘liq. Tomonlarga qo‘llanilayotgan qonun va har qanday qarorga ishonch hosil qilish tavsiya etiladi. Shubha tug‘ilganda esa tomonlarga ushbu masala-ni o‘zlarining shartnomasida aniqlashtirib olish tavsiya etiladi. “D” atamasiga muvofiq DDPdan tashqari sotuvchi mo‘ljallangan mamlakatga im-port uchune tozalangan tovarni yetkazib berishga majbur emas. An’anaviy tarzda DTQ atamasiga ko‘ra sotuvchi tovarni tozalashiga majbur, ne-gaki ushbu tovar pristanga yuklanishi kerak va shu tarzda import qilinayotgan mamla-katga chiqib ketishi lozim. Bojxona tozalashlar tartiblaridagi o‘zgarishlar oqibati-da ko‘pgina mamlakatlardla hozir manfaatdor mamlakatda muntazam yashab kelayotgan tomon tozalashni amalga oshirib, boj va yuboshqa to‘lovlarni to‘lashi maqsadga mu-vofiqdir. Shu sababli FAS atamasidagi o‘zgartishlar DEQ atamasiga ham kiritildi. Ko‘pgina mamlakatlarda Inkotermsga kiritilmagan savdo atamalaridan asosan yuklarni temir yo‘lda tashishlarda (franko chegara) foydalanilmoqda. Biroq bunday sharoitlarda odatda sotuvchining tovarni chegaragacha tashish paytida uni yo‘qotish yoki buzilishi bo‘yicha tavakkalchilikni o‘z zimmasiga olishi ko‘zda tutilmaydi. Ushbu holatlarda chegara ko‘rsatilgan holda SRT atamasidan foydalanish maqsadga muvo-fiqdir. Ikkinchi tomondan esa, agarda tomonlar sotuvchi tovarni tashishda tavakkal-chilikni o‘z zimmasiga olishini nazarda tutsa, bunda chegara ko‘rsatilgan holda DAF atamasidan foydalanish lozim.

Adabiyotlar ro‘yxati 1. Anikin B.A. Logistika: Ucheb.posobiye. M.: Infra M. 2000 g. 2. Anikin B.A Praktikum po logistike. Uchebnoye posobiye. Moskva Infra-M 2002 g. 3. Gadjinskiy A.M. “Logistika” M 2003 g.– 407 s. 4. Gadjinskiy A.M. Praktikum po logistike. M.: IVS «Marketing», 2001 g. 5. Mirotin L.B., Sergeyev V.I. Osnovi logistiki. Uchebnoye posobiye. Moskva, “Infra-M”, 1999 g. 6. Nerush Y.M. Logistika. Uchebnik dlya vuzov.-3-ye izd., pererab. i dop.- M.: YUNITI-Dana, 2003 g. 7. Nerush Y.M. “Kommercheskaya logistika” M “Banki i birji” Izdatelskoye obyedineniye “YUNITI” 1997 g.-240 s. 8. Sarkisov S.V. Upravleniye logistikoy. Uchebnoye posobiye. Moskva ZAO «Biznes-shkola «Intel-Sintez» 2001 g. 9. Samatov G‘.A. Y.K.Qoriyeva. B.Payziyev. Raqobat muhitida xalqaro transport tizimi faoliyatining logistik ishonchligi. Toshkent 2003 y. 10. Chudakov A.D. Logistika. Uchebnik. M.: OOO «Izdatelstvo RDL», 2001 g. 11. Ballou R.H. Basic Buisness logistics. New York, 1987 g. 12. Cristopher M. The Strategy of distribution management. London, 1986 y. 13. Kearney A.T. Logistics Productivity the Competitive edge in Europe. – Chicago, 1994 y. 14. Magee J., Capacino W., Rosenfiueld D. Modern logistics management. – New York, 1986 y.

Похожие

Taqsimot logistikasi

Xarid logistikasi

Logistika va marketing

Karantin ostidagi materiallar va O'zbekiston Respublikasiga kirib kelayotgan transport vositalarining fitosanitar nazoratidan o'tkazish tartibi, tranzit tartibi

Qishloq xo‘jaligi logistikada zaxiralar