Тупроқнинг сув ва ҳаво режимлари ва уларни бошқариш усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроқнинг сув ва ҳаво режимлари ва уларни бошқариш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Т упроқнинг сув ва ҳаво режимлари ва уларни бошқариш усуллари Режа: 1. Ўсимлик ҳаётида , тупроқда сувнинг аҳамияти ва унинг асосий манбалари. 2. Тупроқдаги сувнинг шакллари. 3. Тупроқнинг сув хоссалари ва сув режимини бошқариш усуллари. 4.Ўсимликлар ҳаётида атмосфера ҳамда тупроқ ҳавосининг аҳамияти ва унинг кимёвий таркиби. 5.Тупроқ ҳаво режимини уни донадорлигига , намлигига, унга ишлов берилишига ва сув режимига боғлиқлиги. Ҳаво режимини бошқариш усуллари

Таянч иборалар : ўсимликлардаги биоқимёвий жараёнлар, уруғни бўртиши, транспирация, қуруқ модда, транспирация коэффициенти, ксерофит, мезофит, гигрофит, гидрофит, сизот сувлари, абсолют қуруқ тупроқ, физикавий ва кимёвий бириккан сув, коллоид ва минерал, гигроскопик сув, гравитацион сув, дала нам сиғими, тупроқни сув ўтказувчанлиги, тупроқнинг сув хоссалари, сув режими, тупроқ ҳавоси, атмосфера ҳавоси, ҳаво ўтказувчанлиги, ҳаво сиғими,. 1.Ўсимлик ҳаётида , тупроқда сувнинг аҳамияти ва унинг асосий манбалари. Ҳаётнинг энг муҳим шартларидан бири бўлган сув ўсимликлар учун ҳам ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тупроқда ва ўсимликда бўладиган кимёвий ва биоқимевий жараёнлар сувли муҳитда кечади. Ўсимлик сув билан етарли таьминлангандагина унинг ўсиши, ривожланиши ва барча физиологик жараёнлар нормал ўтади. Уруғ бўртишидан бошлаб, то ҳосил пишгунча ўсимликларга сув керак бўлади. жадвал Уруғларнинг униб чиқиши учун зарур бўлган сув миқдори (уруғ массасига нисбатан % ҳисобида) Экинлар уруғи Талаб этиладиган сув миқдори Экинлар уруғи Талаб этиладиган сув миқдори Тариқ Маккажўхори Буғдой Арпа Беда Жавдар 25 44 45 48,2 56,3 57,5 Сули Чигит Зиғир Кўк нухат Қизил себарга Қанд лавлаги 58,9 60 100 106,8 117,3 120,3 Ўсимликлар таркибида 80-90% гача сув бўлади. Ўсув даврида ўсимликлар бу сувнинг асосий қисмини буғлантириб юборади. Кузатишларга қараганда, ўсимликлар ўзлаштириб олган сувни 0,01-0,03 % ни ўз организмининг шаклланиши учун сарфлайди.

Сув, ўсимликларни ўсув даврида уларнинг ривожланиши ва ҳосил тўплашини белгиловчи асосий омил ҳисобланади. Барча қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ҳосилни, улар етарли миқдорда сув билан таьминлангандагина олиш мумкин. Ўсимликларнинг сувга бўлган талаби уларнинг ривожланиш даврларига қараб турлича бўлади. Масалан, кузги буғдой най чиқариш ва бошоқлаш даврида, маккажўхори гуллаш ва донини сут пишиш даврида, картошка гуллаш ва ҳосил тугиш даврида, кунгабоқар гуллаш ва саватча ҳосил қилиш фазасида, ғўза гуллаш ва мева тугиш даврида сувни кўп талаб қилади. Кўп йиллик экинлар эса сувга янада талабчан бўлади. Ўсимликлар илдизи ёрдамида тупроқдаги намни ўзлаштириб, уни организми орқали атмосферага буғлатиб туриши эса транспирация , қуруқ моддалар ҳосил қилиши учун сарфланган сув миқдори транспирация коэффициенти дейилади. (2-жадвал) жадвал Ўсимликлар турига қараб транспирация коэффициенти (проф. А.А.Черкасов маьлумотлари) Экинлар Транспирация коэффициенти Экинлар Транспирация коэффициенти Буғдой Жавдар Арпа Сули Тариқ Маккажўхори Жўхори Шоли Кўк нухат Ғўза 271-639 431-634 404-664 423-876 177-367 239-495 239-393 395-811 563-747 368-650 Кунгабоқар Картошка Карам Тарвуз Қовун Қовоқ Бодринг Помидор Себарга Беда 490-577 285-575 250-600 577-600 597-621 685-831 713 500-650 300-731 568-1068 Ғўза ўсув даврида жуда кўп сув сарфлайди. Чунончи, чинбарг чиқарган даврида бир гектар ердаги ғўза суткасига 10-12 м 3 , шоналаш

даврида 30-50 м 3 , гуллаш ва мева тугиш даврида энг кўп 80-120 м 3 , кўсаклар очилиши даврида эса 30-40 м 3 сув сарфлайди. Бир гектар пахта майдонидан ўсув даврида 5000-8000 м 3 сув сарфланади. Ўсимликлар сувга бўлган муносабатига қараб ксерофит, мезофит, гигрофит ва гидрофит гуруҳларга бўлинади. Ксерофитларга янтоқ, шувоқ, жузғун, оқ ва қора саксавул каби қуруқ дашт ва чўлларда ўсадиган қирғоқчиликка чидамли ўсимликлар; мезофитларга ғўза, беда, маккажўхори, қовун, тарвуз каби намсевар экинлар; гигрофитларга шоли, қамиш, қиеқ каби тупроғи доим сернам бўлиб турадиган ерларда ўсадиган ўсимликлар; гидрофитларга сув ўтлари ва гулли сув ўсимликлари каби сувда ўсадиган ўсимликлар киради. Агар тупроқда нам узоқ вақтгача етарли бўлмаса, ўсимликлар ҳаёт фаолияти издан чиқади ва сўлийди, натижада уларда гидролиз жараёни кучайиб, синтезлаш эса тўхтайди. Тупроқда намнинг кескин камайиши микроорганизмларнинг фаолиятига ҳам салбий таьсир этади. Маьлумки, қуруқ тупроқда биологик жараёнлар сўниб, органик моддаларнинг парчаланиши тухтайди. Т упроқ нами унинг тўла нам сиғимига нисбатан 60 % бўлганда, микроорганизмларнинг ривожланиши учун энг қулай шароит вужудга келади. 2.Тупроқдаги сувнинг шакллари. Тупроқ намлигининг асосий манбаи атмосфера ёғин-сочинлари, суғориш ва сизот сувларидир. Атмосфера ёғин-сочинлари, қатламдаги сувнинг миллиметрлаб ўлчанадиган қалинлигига қараб аниқланади. Атмосфера ёғин сочинлари Ўрта Осиё республикаларида бир хил эмас, бу асосан тоғ тизмаларининг жойлашиш тизимига боғлиқ. Шамолга турлича бардош берувчи тоғ ён бағирлари ҳам намни турлича қабул қилади. Нам

шамоллар – бу ғарбий ва жанубий-ғарбий томонга қараган ён бағирлар, бошқа томондагиларга қараганда ёғин суви билан кўпроқ таьминланади. Ўрта Осиё шароитида ёғиннинг кўпи (50% баҳорда, ундан камроғи 30- 35% гача) қишда, ундан ҳам ками кузда тушади. Ёзда ёғингарчилик деярли бўлмайди. Кеч куз, қиш ва эрта баҳорда ёғингарчилик кўп бўладиган районларда ёғин-сочин ҳисобига тупроқда нам туплаш мумкин, бундай ерларда уруғни тупроқнинг табиий намига ундириб олса бўлади. Октябрдан то апрелгача 150-200 мм атрофида ёғин тушадиган районларда ерни қўшимча суғорилмаслик ҳам мумкин. Ўрта Осиёнинг суғориладиган минтақаларида асосий сув манбаи дарёлар ҳисобланади. Ўзбекистоннинг Сирдарё, Амударё, Норин, Қорадарё, Чирчик, Зарафшон, Қашқадарё, Сурхандарё ва бошқа дарёлар суви таьминлайди. Бу дарёлар сувнинг пайдо бўлишига қараб (В.И.Шульц фикрича) тўрт типга: музликли, қор музликли, қорли, қор-ёмғирли типга бўлинади. Баланд тоғлардан оқиб тушадиган Ўрта Осиё дарёлари юқоридан оқиб тушиб бутун водийни сув билан таьминлайди. Экинлар дарё сувлари билан суғорилганда тупроқ унумдорлигини оширадиган жуда кўп лойқа чукиндилар оқиб келади. Сизот сувлари ҳам тупроқда нам захирасини тўлдирувчи манбалардан ҳисобланади. Дунё бўйича суғориладиган майдонларнинг 12 % сизот сувлари билан суғорилади. Ўзбекистонда сизот сувлари билан 400 минг гектарга яқин ерни суғориш имконияти бор (Р.Алимов). Профессор Л.П.Розов табиатдаги ҳар қандай тупроқда маьлум миқдорда сув бўлади деб езган эди. Агар нам тупроқ 100-110 0 гача қиздирилса, бир неча вақтдан кейин сув буғланиб кетади, 100-110 0 да қуритилган бундай тупроқ шартли равишда абсолют қуруқ тупроқ деб аталади, шунингдек, агар қиздириш давом эттирилса, у яна оғирлигини

йўқота боради, яьни сув ажралиб чиқади ва охирги қисм сув тупроқ чуғ ҳолатига келганда, яьни 500 0 гача қиздирилганда ажралиб чиқади. Бундан маьлумки, тупроқда сувнинг икки шакли (ҳолати) бор, «физикавий бириккан» сув, у 100 0 да буғланади ва иккинчиси «кимёвий бириккан» сув, у 100 0 да буғланмайди. Бу сув, асосан, кристаллизацион ва гидратацион сувдан иборат. Шундай қилиб, тупроқда физикавий ва кимёвий ҳолатда бириккан сув бўлади. Кимёвий бириккан сув , минерал коллоидлар ва минераллар таркибида гидроксил бирикма ёки молекула шаклида учрайди. Кимёвий бириккан сув баъзан тупроқ оғирлигининг 5-7% га етади. Кимёвий бириккан сув қанча кўп бўлса, тупроқнинг минерал таркиби шунча мураккаб, қанча кам бўлса, шунчалик оддий бўлади. Бу сув тупроқда жуда катта куч билан бирикканлиги учун, ундан ўсимликлар фойдалана олмайди. Физикавий шаклдаги сув ўз навбатида қўйидаги турларга бўлинади: буғсимон сув, гигроскопик сув, пардасимон сув, капилляр сув ва гравитацион сув. Буғсимон сув . Ҳар қандай шароитда тупроқдаги сувнинг бир қисми буғ ҳолатига ўтади. Буғсимон сув ўсимликларга сингмайди, у хеч қандай физиологик аҳамиятга эга эмас. Аммо, суюқ ҳолатга ўтгандан кейин ўсимликларга сингади: бироқ бу буғсимон сув ўсимликлар учун асосий сув манбаи бўла олмайди. Шунинг учун ҳам, буғсимон сув, деҳқончиликда амалий жиҳатдан аҳамиятга эга эмас. Гигроскопик сув . Гигроскопик сув тупроқ зарралари юзасига сингдирилган намликдир. Тупроқдаги намликнинг миқдори максимал гигроскопик сувдан икки марта кўп бўлса, ўсимликлар сўлий бошлайди. Масалан, маьлум бир тупроқдаги максимал гигроскопик сув 4 %, шу тупроқдаги нам 8 % бўлса, ўсимликлар сўлий бошлайди. Ҳар қандай тупроқдаги максимал гигроскопик сувнинг икки ҳиссасига тенг бўлган

намлик ўсимликларнинг сўлиш коэффициенти дейилади; бундай миқдордаги сув ўсимликлар ҳаёти учун фойдасиздир. Пардасимон сув. Парда сув-тупроқ заррачаларининг сиртидан юпқа парда сингари ўраб олган бўлади. Пардасимон сувни ўсимлик ўзлаштира олмайди. Капилляр сув. Капилляр сув тупроқ қатламларидаги капилляр коваклар орқали қўйи қатламдан юқори қатламга эркин ҳаракат қиладиган сувдир. Капилляр сув тупроқнинг жуда майда капиллярларини (йўлларини) тўлдиради ва ўсимлик яхши фойдаланади, шунинг учун ўсимликни сув билан таминлашда асосий манбалардан ҳисобланади. Гравитацион сув. Тупроқнинг нокапилляр коваклари орқали юқоридан қўйи қатламларга эркин ҳаракатланадиган сув гравитацион сув дейилади. Гравитацион сувдан ўсимлик яхши фойдаланади, Лекин у тезда пастки қатламга ўтиб кетади ёки сувнинг бошқа ҳолатига айланиб қолади. 3.Тупроқнинг сув хоссалари ва сув режимини бошқариш усуллари . Тупроқнинг сувга бўлган талабини ифодаловчи хусусиятларининг барчаси тупроқнинг сув хоссаларини ташкил этади. Тупроқнинг асосий сув хоссалари-нам сиғими, сув ўтказувчанлиги, сув кўтариш кобилияти (капиллярлиги), тупроқнинг сув буғлатиш хусусияти ва бошқалардир. Тупроқнинг нам сиғими. Тупроқнинг маьлум миқдорда ўзига сув сингдириш ва ушлаб туриш қобилияти унинг нам сиғими дейилади. Тупроқнинг нам сиғими максимал гигроскопик, капилляр, дала ва тўлик нам сиғимларига бўлинади. Максимал гигроскопик нам сиғими дейилганда - тупроқ заррачалари молекулаларининг тортиш кучи натижасида унинг сиртида ушланиб турган сув миқдори тушунилади. Капилляр нам сиғими. Тупроқнинг капилляр ковакларида ушланиб турган сув миқдори тушинилади. Капилляр нам сиғими капилляр ғоваклар ҳажмига ва капиллярларга намликни келиб туришига боғлиқ бўлади.

Тўлиқ нам сиғими. Тупроқнинг капилляр ва нокапилляр коваклари ва ҳамма бушлиқлари тамомила сув билан туйинган ҳолдаги намликка айтилади. Тўлиқ нам сиғими тупроқнинг максимал сув сиғимини ифодалайди ва кучли ёғинда ёки ер меьёридан ортиқ бостириб суғорилганда, сувнинг бирор томонга сизиб кетиши қийинлашганда ёки умуман сув четга чиқиб кетмаганда вужудга келади. Дала нам сиғими. Гравитацион сув юқоридан қўйи қатламга оқиб кетгандан ва буғланиш бартараф этилгандан кейин тупроқда максимал миқдорда ушланиб қолган нам миқдори тушинилади. Бошқача қилиб айтганда, ташқи омиллар таьсирисиз тупроқда максимал миқдорда ушланиб қолган сув миқдори дала нам сиғими дейилади. Суғориладиган деҳқончилик шароитида дала нам сиғимини билиш катта аҳамиятга эга, чунки экинларни суғориш меьёри ана шу нам сиғимига нисбатан аниқланади. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги деганда, юқоридан қўйи қатламларга сув ўтказиш қобилияти тушинилади. Тупроқнинг сув ўтказиш кобилияти экинларни сув билан таьминлашда катта аҳамиятга эга. Тупроқнинг сув ўтказувчанлиги муҳим хоссалардан ҳисобланиб, тупроқда сув захирасини вужудга келтиради ва микроорганизмлар фаолиятини бошқаришда асосий ўрин тўтади. Сув ўтказувчанлигини аниқлаш, суғориладиган деҳқончилик шароитида жуда муҳимдир. Чунки, вегетация давомида тупроққа қўйиладиган сувнинг тупроққа сингиши, шимилиши, тупроқнинг сув ўтказувчанлигига боғлиқ, яьни экинларни суғориш муддати тупроқнинг шу хоссасига қараб аниқланди. Тупроқнинг сув ўтказувчанлигини баҳолашда Н.А.Качинский тавсия этган шкаладан фойдаланиш мумкин. Шунга кўра харорат 10 0 С ва сув босими 5 см бўлган шароитда тупроқнинг сув ўтказувчанлиги қўйидагича баҳоланади. Агар кузатишнинг биринчи соатида 1000 мм дан кўп сув ўтса, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги бузувчи, 1000-500 мм гача - ғоят (ортиқча)

юқори, 500-100 мм – энг яхши, 100-70 - яхши, 70 дан 30 гача қониқарли, 30 мм дан кам - қониқарсиз ҳисобланади. Тупроқнинг сув кўтариш қобилияти. Капилляр кучлар таьсирида тупроқнинг сувни юқорига қараб кўтариш хоссасидир. Сув ўтказувчанлик ва сув кўтариш тезлиги см/сек, см/мин ва см/соат, мм/соатларда ифодаланади. Тупроқдаги ковакликларнинг ўлчами 8 мм атрофида бўлганда капилляр кучлар юзага келади. Сувнинг максимал кўтарилиши (сизот сув сатҳидан юқорида) қумли тупроқларда 0,5-0,7, қумлик тупроқларда 2,5-3,0 м, оғир соз тупроқларда 4-6 м ни ташкил этади. Тупроқнинг сув буғлатиш хусусияти. Тупроқдаги намликнинг маьлум қисми буғланиш туфайли йўқолади. Намни буғланиш миқдорига тупроқнинг хоссалари ва ташқи шароит таьсир этади. Буғланиш ҳавонинг намлигига, температурага, шамолнинг тезлигига қараб ўзгариб туради. Маьлумки, шамол таьсирида, айниқса, баҳорда ернинг юза қатламидаги нам тез буғланиб кетиб, тупроқ қурийди. Натижада, экинларнинг уруғи тупроқнинг табиий намида униб чиқмайди, кўчат сийрак бўлиб қолади. Ернинг рельефи, тупроқнинг механик таркиби, структураси, чиринди миқдори, тупроқнинг туси ҳам буғланишга таьсир этади. Буғланишни камайтириш мақсадида суғориладиган деҳқончилик шароитида экинларни бевосита суғоришдан олдин эгат олингани маьқул. Ер бетини мульчалаш, яьни чириган гўнг, қипиқ, ғўзапўчоқ каби нарсалар ҳам намнинг буғланишини анча камайтиради. Т упроқдаги намнинг буғланишини камайтириш чора-тадбирларини кўриш, далалар атрофида ихота дарахтзорлари барпо этиш, тупроқда капилляр орқали намнинг юқорига кўтарилишига тўсқинлик қилиш (бороналаш, культивациялаш) тупроқнинг сув режимини бошқаришда, сувдан самарали фойдаланишда катта аҳамиятга эга. Тупроқнинг сув хоссалари унинг механик таркибига, структурасига ва тузилишига боғлиқ бўлади. Тупроқнинг сув режими тўғри бўлиши учун

тупроқнинг сув ўтказувчанлигини яхшилаш, нам сиғимини ошириш, намни юқорига кўтариш хусусияти ва унинг буғланиш сатҳини камайтириш зарур. Суғориладиган деҳқончиликда тупроқнинг сув режимини яхшилаш муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Тупроқда максимал даражада нам тўплаш ва унинг фойдасиз сарфланишини, қўйи қатламларга сизиб кетишини, ёғин сувларнинг пастликка, шунингдек, жарларга оқиб кетишини ва бошқаларни иложи борича камайтириш зарур. Бевосита тупроқ сув режимини бошқаришда қўлланиладиган тадбирлардан энг муҳими тупроқни сифатли ишлашдир. Ер сифатли ишлаганда тупроқ тузилиши яхшиланади, унинг ғовак, кесакли структураси сақланади ва бегона ўтлар йуқолади. Намликнинг бехуда сарф бўлиши камаяди. Тупроқнинг сув режимини бошқаришда суғоришни тўғри ташкил этиш ва суғоргандан сўнг тупроқ етилиши билан сифатли ишлов бериш муҳим аҳамиятга эга. Алмашлаб экиш, яьни далаларга экинларни тўғри навбатлаб экиш, ерга органик ўғитлар солиш, ерни экишга сифатли тайёрлаш ва уруғни ўз вақтида юқори агротехника қоидалари асосида экиш, ўсимликларни ўз вақтида парвариш қилиш, тупроқнинг сув режимига фойдали таьсир этувчи энг муҳим омиллардан ҳисобланади. 4.Ўсимликлар ҳаётида атмосфера ҳамда тупроқ ҳавосининг аҳамияти ва унинг кимёвий таркиби. Маьлум вақт ичида тупроққа ҳаво кириши ва унинг миқдори ҳамда таркибининг ўзгариши ҳаво режими дейилади. Тупроқ ҳавоси унинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади, ҳар қандай тупроқда ҳам маьлум миқдорда ҳаво бўлади. У тупроқнинг намликдан ҳоли бўлган ғовак ва бўш жойларини эгаллайди. Тупроқдаги газсимон ҳаво ўсимликлар ҳаёти учун зарур омиллардан бўлиб, ўсимликлар илдизининг нафас олишида ва тупроқдаги ҳар хил микроорганизмлар ҳамда жониворларни кислород билан таьминлайдиган

манба ҳисобланади. Бинобарин, ўсимликларнинг нормал ўсиши, ривожланиши учун тупроқда етарли миқдорда ҳаво бўлиши шарт. Тупроқ ҳавоси унда яшайдиган айрим микроорганизмлар учун зарур, чунки тупроқда ҳаво етишмаса, айрим микроорганизмлар ҳаёт кечираолмайди. Натижада органик қолдиқлар яхши чиримасдан,ўсимликлар ўзлаштираоладиган озиқ моддалар ҳосил бўлиши учун шароит бўлмайди. Тупроқ ҳавоси таркибидаги кислород, тупроқдаги ҳар хил минерал ва органик моддаларни оксидлайди. Натижада оксидланган баьзи бир элементлар эрувчан ҳолатга ўтса, айримлари аксинча, ҳаво етарли бўлмаган тупроқда ўсимликлар ҳаёти учун зарарли бўлган ҳар хил кимёвий бирикмалар ҳосил қилади. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун зарарли ҳисобланган азот анаэроб шароитда газ ҳолатдаги бирикмаларга ўтиб, тупроқдан атмосферага эркин ҳолда чиқиб кетади. Тупроқда атмосферадан кирган ҳаво ва тупроқдаги ҳар хил кимёвий жараён натижасида ҳосил бўлган газлар учрайди. Атмосфера ҳавосининг таркиби тупроқ ҳавосининг таркибидан анчагина фарқ қилади. Атмосфера ҳавосида N (азот) 78,8 %, О 2 (кислород) 20,95 %, СО 2 (карбонат ангидрид) 0,03 %, тупроқ ҳавосида эса N 78-80 %, О 2 19-21 % СО 2 0,1-1,0 % бўлади. Кўриниб турибдики, тупроқ ҳавосининг таркиби атмосфера ҳавосининг таркибидан кескин фарқ қилар экан. Тупроқ ҳавосида карбонат ангидрид кўп бўлиши билан бир қаторда, жуда оз миқдорда аммиак, водород, водород сульфид, метан, аргон, гелий каби газлар учрайди. Ўсимликлар ҳаётида ҳаво бошқа омиллар билан тенг аҳамиятга эга. Чунки, ўсимликлар карбонат ангидридни ўзлаштирганда нафас олиш жараёни содир бўлиб, бунда кислородни ҳам сингдиради ва маьлум миқдорда иссиқлик ажралиб чиқади. Ўсимликлар илдизи нафас олганда ажралиб чиқадиган СО 2 бир қанча минерал моддаларнинг эрувчанлигини оширади. Бу эса ўсимликларнинг яхши озиқланишига ёрдам беради. Тупроқ ҳавосида карбонат ангидрид кўпайса, ундаги физиологик жараён активлиги сустлашади, ўсимликлар илдизининг нафас олиши

қийинлашади, уруғларнинг униши секинлашади, микробиологик фаолият тўхтайди. Тупроқ ҳавоси таркибидаги кислород фойдали микроорганизмлар фаолиятида катта аҳамиятга эга. Аэроб шароитда фойдали микроорганизмларнинг фақат сонигина эмас, балки ҳаёт фаолиятининг маҳсулоти ҳам ошади, уларнинг кўпчилиги ўсимликларнинг озиқланиши учун зарур. 5.Тупроқ ҳаво режимини уни донадорлигига , намлигига, унга ишлов берилишига ва сув режимига боғлиқлиги. Ҳаво режимини бошқариш усуллари Тупроқдаги ҳаво миқдори унинг умумий ғоваклигига ва тупроқдаги оралиқ ҳамда бўшлиқларни сув билан қай даражада тўлганлигига боғлиқ. Тупроқнинг ҳаво ўтказиш қобилияти унинг ҳаво ўтказувчанлиги дейилади. Тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги унинг механик таркибига ва донадорлигига боғлиқ. Тупроқнинг ўзида маьлум миқдорда ҳаво ушлаб туриш кобилияти унинг ҳаво сиғими дейилади. У асосан тупроқнинг ғоваклигига ва намланиш даражасига боғлиқ. Механик таркиби енгил қумлоқ тупроқларнинг ҳаво сиғими оғир тупроқларникига нисбатан юқори бўлади. Тупроқнинг ҳаво режимига механик ишловлар катта таьсир этади. Ишланмаган ерга нисбатан ишланган ерда ўсимликлар ўсув даври давомида тупроқнинг умумий ғоваклиги экин қатори ораларини ишлаш вақтида энг кўп бўлиб, ўсув даврининг охирида эса камайиб боради. Тупроқнинг ҳаво режимига ҳайдалма қатлам тузилиши ҳам анча таьсир этади. Тупроқ агрегатлари ичида сув, агрегатлар орасида эса ҳаво бўлади. Тупроқ агрегатлари диаметрининг ошиши билан тупроқнинг ҳаво ўтказувчанлиги ҳам ошади. Тупроқ агрегатларининг диаметри 2 мм ва ундан катта бўлганда, ҳаво ўтказувчанлиги яхши бўлиши аниқланган.

Экинлардан юқори ҳосил олишда тупроқда қулай ҳаво режимини яратиш энг муҳим тадбирлардан бири ҳисобланади. Бунинг учун ерни чуқур ва сифатли шудгорлаш, чизеллаш, бороналаш, культивациялаш каби агротехника тадбирларидан кенг фойдаланиш мумкин. Ерни чуқур ва сифатли шудгорлаш тупроқнинг ҳайдалма қатлами тузилишини тубдан ўзгартиради, умумий ва нокапилляр ковакликни ошириб, капилляр ғоваклигини камайтиради. Ернинг ҳайдалма қатлами қанча қалин ва маданийлашган бўлса тупроқнинг ҳаво режими учун шунча қулай шароит вужудга келади. Экинларни эгатлаб, тупроқ остидан суғоришнинг ёмғирлатиб ёки бостириб суғоришга нисбатан, тупроқнинг ҳаво режимига таьсири камроқ бўлади. Алмашлаб экиш далаларида экинларни тўғри навбатлаб экиш ҳам ерни органик моддалар билан бойитиш, далаларга вақти-вақтида қатор оралари ишланадиган кўп йиллик дуккакдош экинлар экиш, улардан кўкат ўғит сифатида фойдаланиш тупроқ ҳаво режимини яхшилашда асосий омиллардан ҳисобланади.

Хулоса: Қишлоқ хўжалик экинлари сув билан етарли таъминлангандагина уларнинг ўсиши, ривожланиши ва ундаги барча физиологик жараёнлар бир меъёрда ўтиб, юқори ва сифатли ҳосил етиштиришни таъминлайди. Ўсимликларни сувга бўлган муносабатини, тупроқ намлигининг асосий манбаларини, тупроқдаги ўсимликлар учун лаеқатли бўлган сув шаклларини билган ҳолда уларни тўғри бошқариб бориш мумкин. Шунингдек, ўсимликларнинг уруғларини эккандан бошлаб, то ҳосилни йиғишитириб олишгача бўлган даврда уларни етарли миқдордаги сув билан таъминлашда тупроқнинг нам сиғимини, сув ўтказувчанлигини, сув кўтариш қобилиятини ва сув буғлатиш хусусиятларини тўғри бошқариб бориш зарур. Тупроқ хавоси ўсимликлар ҳаёти учун зарур омиллардан бўлиб, ўсимликлар илдизининг нафас олишида ва тупроқдаги ҳар хил микроорганизмларни кислород билан таъминлайдиган манба ҳисобланади ва у ўсимликларнинг нормал ўсиши, ривожланиши учун етарли шароит яратади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Vorobyov S . A ., К ashtanov A . N ., Likov A . M ., Makarov I . P . Zemle - delie . M .: Agropromizdat . 1991. 2. Ermatov A . Q . Sug ’ oriladigan dehqonchilik . T .: O ’ qituvchi . 1983. 3. Ermatov A . Q ., G ’ aniyev V . Dehqonchilik . T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Тупроқнинг озиқ режими ва уни бошқариш усуллари

Тупроқнинг иссиқлик режими ва уни бошқариш усуллари

Тупрокнинг сув режимлари, хамда уларни бошкариш

Тупроқнинг иккиламчи шўрланиши. Тупроқнинг туз ва сув режими, сув ва туз баланси, унга сугоришнинг таъсири

Дарё ўзанида иншоотлар қуриш, қурилиш сув сарфини ўтказиш усуллари ва уларни қўллаш шартлари