Тупроқнинг иссиқлик режими ва уни бошқариш усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроқнинг иссиқлик режими ва уни бошқариш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Тупроқнинг иссиқлик режими ва уни бошқариш усуллари Режа: 1. Тупроқдаги иссиқлик манбалари. Ўсимликлар уруғларининг униб чиқиши, ўсиши ва ривожланишида иссиқликка бўлган талаб. 2. Ўсимликлар учун керак бўлган минимал, максимал ва оптимал ҳароратлар. Уларнинг микроорганизм ва органик моддаларга таьсири. 3. Иссиқлик режимини бошқариш усуллари.

Таянч иборалар : минимал ҳарорат, фойдали ҳарорат, иссиқлик хоссалари, мақбул иқлим пояси, жанубий кенглик, иссиқлик сиғими, иссиқлик ўтказувчанлиги, иссиқлик сингдириши, иссиқлик тарқатиши, Қуёш радиацияси, тупроқ иссиқлик баланси, органик модда. 1.Тупроқдаги иссиқлик манбалари. Ўсимликлар уруғларининг униб чиқиши, ўсиши ва ривожланишида иссиқликка бўлган талаб. Ўсимликларнинг уруғидан униб чиқиши, нормал ўсиб ривожланиши ва тупроқдаги турли микроорганизмларнинг ҳаёти бевосита тупроқдаги иссиқликка боғлиқ. жадвал Уруғларнинг униб чиқиши ва майсалар пайдо бўлиши учун зарур бўлган минимал ҳарорат. Экинлар Уруғнинг униб чиқиши Майсалар пайдо бўлиши даражалар Себарга, беда Жавдар, буғдой, арпа, сули, Нухат, лавлаги, махсар Кунгабокар, картошка Маккажўхори, тариқ, судан ўти, соя Ловия, оқ жухори, канакунжут, каноп Ғўза, ерёнғоқ, кунжут шоли 0-1 1-2 3-4 5-6 8-10 10-12 12-14 2-3 4-5 6-7 8-9 10-11 12-13 14-15 Ҳар бир ўсимлик уруғининг униб чиқиши учун зарур ҳарорат, яьни минимал ҳарорат билан ўртача суткалик ҳарорат орасидаги фарқ, фойдали (эффектив) ҳарорат дейилади (4-жадвал). жадвал

Экинларнинг ўсув даврида иссиқликка бўлган талаби. (А.Г.Гольцберг ва бошқалар маьлумоти) Экинлар. Фойдали ҳ арорати йиғиндиси Юмшоқ буғдой Қаттиқ буғдой Арпа Сули Тариқ Дон учун экилган маккажўхори Ғўза Картошка 1200-1700 1400-1700 950-1450 1000-1600 1400-1950 2100-2900 2900-4000 1200-1800 Ўсимликлар турига қараб, ҳарорат шароитига турлича мунособатда бўлади. Масалан, улардан баьзилари юқори ҳароратда (ғўза, сули, маккажўхори ва бошқалар) нормал ўсиб ривожланса, бошқалари (баҳорги дон экинлари) нисбатан пастроқ ҳароратни талаб этади. Кузги дон экинлари қишни енгил ўтказади, баҳоргилари эса қишки паст ҳароратда нобуд бўлади. жадвал Асосий экинлар учун критик минимал ҳарорат (А.Г.Гольцберг буйича) Экинлар Зарарланишининг бошланиши ва қисман нобуд бўлиши Кўпчилик ўсимликнинг нобуд бўлиши Майса лаш Гуллаш пишиш Майса лаш гуллаш Пишиш

Баҳори буғдой сули Арпа Кўк нухат Сабзи Маккажўхори Ок жўхори Картошка Ғўза Полиз экинлари Шоли Каноп Кунгабоқар -9, -10 -8, -9 -7, -8 -8, -9 -6, -7 -2, -3 -2, -3 -1 -0,5,-1 0,5,-1 -0,5,-1 -0,5,-1 -5, -6 -1, -2 -1, -2 -1, -2 -3 - -1, -2 -1, -2 -2 -0,5,-1 0,5,-1 -0,5 - -1, -2 -2, -4 -2, -4 -2, -4 -3, -4 - -2, -3 - -1, -2 -1,-0,5 -0,5 - - -2, -3 -10,-12 -9, -10 -8, -10 -8, -10 -8 -3 -3 -2, -3 -1 -1 -1 -1 -7, -8 -2 -2 -2 -3, -4 -3 -2 -2 -2, -3 -1 -1 -0,5 - -3 -4 -4 -4 -4 - -3 -3 -3 -1 -1 - - -3 Ўсимликлар иссиқликка бўлган талабларига кўра икки гуруҳга бўлинади. 1.Мўтадил иқлим поясида ўсадиган ўсимликлар; 2.Жанубий кенгликларда ўсадиган ўсимликлар. Биринчи гуруҳга мансуб ўсимликлар: арпа, сули, буғдой, жавдар, кўк нухат, беда ва бошқаларнинг уруғи ўртача температура 1-5 0 бўлганда ўниб чиқади, 10-12 0 да гуллайди ва етилади. Бу ўсимликлар совуққа чидамли бўлиб, майсаси 5-10 0 да ҳам ҳаёт фаолиятини давом эттираверади. Шунинг учун бу ўсимликларнинг уруғи эрта баҳорда-февралнинг охири ва мартнинг бошларида экилади. Кузги экинлар совуққа анча чидамли бўлади. Масалан - 40 0 га, қор бўлмаганда эса -30 0 совуққа чидайди. Иккинчи гуруҳга иссиқсевар ўсимликлар: ғўза, маккажўхори, окжўхори, шоли, қовун, тарвуз ва бошқалар киради. Уларнинг уруғи 10-12 0 да униб чиқади, 15-20 0 да гуллайди. Шунга кўра, уларнинг уруғи кеч мартнинг охири ва апрелнинг бошларида экилади бу ўсимликлар орасида ғўза ўта иссиқсеварлиги билан ажралиб туради, майсаси 16 0 да ер бетига

чиқади. Унинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун температура 25-30 0 дан паст бўлмаслиги шарт, акс ҳолда ғўзанинг ривожланиши сусаяди. Чигитнинг ўниб чиқиши учун 84 0 , ғўза шоналаши учун 400 0 , гуллаши учун 415 0 , кўсаклар очилиши учун 660 0 , жами 1560 0 фойдали температура зарур. Кечпишар ғўза навларининг вегетация даври 150-160 кун, чигит униб чиқиши учун 84 0 , ғўза шоналаши учун 415 0 , гуллаши учун 700 0 , кўсаклар очилиши учун 720-800 0 , жами 1770-2000 0 фойдали ҳарорат керак. 2.Ўсимликлар учун керак бўлган минимал, максимал ва оптимал ҳароратлар. Уларнинг микроорганизм ва органик моддаларга таьсири. Экилган уруғларга уларнинг униб чиқиши ва кейинги ўсиши учун тупроқда маьлум ҳарорат бўлиши керак. Уруғлар муайян ҳароратда униб чиқади (3-жадвал). Агар ҳарорат уруғнинг униб чиқиши учун етарли бўлса, минимал , ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун қулай бўлса, оптимал , агар ундан юқори бўлса максимал температура дейилади. Иссиқлик шароити тупроқдаги микроорганизмлар ҳаёт фаолиятида ҳам катта аҳамиятга эга, чунки бунда ўсимликлар учун яроқли ҳолатдаги озиқ моддалар ҳосил бўлади, тугунак ва эркин яшовчи бактериялар атмосфера азотини тўплайди ва ҳоказо. Тупроқнинг иссиқлик сиғими, иссиқлик ўтказувчанлиги, иссиқлик сингдириши, тарқатиши ва нурлантириши унинг иссиқлик хоссалари дейилади. Қуёш радиацияси тупроқдаги иссиқликнинг асосий манбаи ҳисобланади. Тупроқ оғирлик ва ҳажм иссиқлик сиғимига эга. Масалан, 1 г тупроқни 1 0 С қиздириши учун кетган иссиқлик оғирлик, 1 см 3 тупроқни 1 0 С қиздириш учун сарфланган иссиқлик тупроқнинг ҳажм иссиқлик сиғими дейилади. Тупроқнинг иссиқлик сиғими унинг намлигига боғлиқ. Тупроқ қанча нам бўлса, уни қиздириш учун шунча кўп иссиқлик зарур. Механик таркиби оғир тупроқларда нам кўпроқ бўлгани учун енгил тупроқларга нисбатан баҳорда секин қизийди. Шунинг учун бундай ерларда баҳорги дала ишлари бир неча кун кейин бошланади.

Тупроқнинг иссиқ қатламлардан совуқ қатламларга иссиқ ўтказиш қобилияти унинг иссиқлик ўтказувчанлиги дейилади. Тупроқнинг иссиқлик ўтказувчанлиги 1 секундда 1 см қалинликдаги 1 см 2 дан ўтган калория иссиқлик миқдори билан аниқланади. Ернинг чуқур қатламларига иссиқликни бориши тупроқнинг иссиқлик ўтказувчанлигига боғлиқ. Тупроқнинг иссиқлик ўтказувчанлиги унинг минерологик, механик таркибига, намлигига, органик моддалар миқдорига, донадорлиги, ернинг қаттиқ ва юмшоқлигига боғлиқ. Ўсимликлар ва микроорганизмлар ҳаётида сув ва озиқа режимларига кўра тупроқнинг иссиқлик баланси муҳим роль уйнайди, шунингдек, бу режимлар бир-бири билан ўзаро боғлиқдир. Иссиқлик балансини тупроққа тушаётган ва ундан сарфланаётган иссиқлик ташкил этади ва у 1 см 2 калория билан ифодаланади. Тупроққа тушаётган ва ундан сарфланаётган иссиқликнинг аниқ ҳисоблаш анча мураккаб иш, уни тахминан қуйдаги формулага мувофиқ ифодалаш мумкин. Р = ЛЕ + П + Қ бу ерда: Р- тупроқнинг иссиқлик баланси; ЛЕ -буғланишга сарфланган иссиқлик; П-ҳавонинг пастки қатлами билан тупроқнинг устки қатлами орасидаги иссиқлик алмашиниши; Қ-тупроқнинг иссиқлик алмашиниши. Маьлумки, тупроққа куеш энергиясидан ташкари (асосий иссиқлик манба) биологик, экзотермик ва физик-кимёвий жараёнлар натижасида ҳам иссиқлик келиб туради. Органик моддаларнинг микроорганизмлар таьсирида парчаланиши натижасида ҳам тупроқда иссиқлик ҳосил бўлади. Бу биологик жараёндан иссиқ хоналарда кўчат етиштиришда (гўнг, ғўза пучоқ ва ҳар хил органик моддалар солиб) кенг кўламда фойдаланилади. Тупроқда содир бўладиган ҳар хил кимёвий реакциялар вақтида, радиактив моддаларнинг парчаланишидан ҳам маьлум миқдорда иссиқлик ҳосил бўлади.

3.Иссиқлик режимини бошқариш усуллари . Иссиқлик режимини бошқариш тупроқ унумдорлигини оширишда ва экинлардан мўл ҳосил етиштиришда муҳим тадбирлардан ҳисобланади. Экинларнинг турига қараб, уруғнинг униб чиқиши, ўсиши ва ривожланиши учун ҳар хил миқдорда иссиқлик талаб этилади. Ерга солинган чиримаган гўнг, органик ўғитлар тупроқнинг иссиқлик режимини яхшилайди, чунки 1 т гўнг чириганда 3-4 млн катта калория иссиқлик ажралиб чиқади. Ерни барқарор совуқ тушмасдан олдин чуқур ва сифатли шудгорлаш тупроқнинг иссиқлик режимини яхшилашда самарали тадбирлардан ҳисобланади. Сизот сувлар юза жойлашган ерларда сув сатҳини пасайтириш тупроқ иссиқлик режимини яхшилашга ёрдам беради. Эгат, жўяк олиб тупроқ температурасини ошириш мумкин. Бунда эгат ва жўякларнинг чуқурлигига кўра майда сатҳи текис ерларга нисбатан 20-30 % ошади. Бу эса ўз навбатида ўсув даврида ҳайдалма қатлам ҳароратини бир мунча ошириб ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун қулай шароит яратади. Бундай ерларда чигит текис ердагига нисбатан 5-6 кун олдин униб чиқади. Тажрибаларга қараганда, эгат ва жўяклар олиш билан боғлиқ бўлган сарф ҳаражатлар олинган қўшимча ҳосил эвазига бир неча марта ортиғи билан қопланиб кетади. Тупроқ ҳароратини оширишни ва иссиқлик режимини тартибга солишнинг яна бир асосий омили чигит ёки бошқа экинлар уруғи экилгандан кейин ерларни Мульчалашдир. Мульча сифатида чириган гўнг, кўмир кукуни, қора қоғоз ва плёнка каби материаллардан фойдаланиш мумкин. Хусусан сабзавотчиликда кейинги йилларда Мульча сифатида полиэтилен ва полиамид каби полимер плёнкалардан кенг кўламда фойдаланилмокда.

Хулоса: Ўсимликларнинг уруғларини униб чиқиши, нормал ўсиб ривожланиши ва ҳосилни ўз вақтида пишиб етилиши тупроқдаги иссиқликка боғлик. Шунинг учун ҳам ўсимликлар иссиқликка бўлган талабига кўра мақбул иқлим поясида ва жанубий кенгликларда ўсадиган турларига бўлинади. Бунда, тупроқнинг иссиқлик сиғими, иссиқлик ўтказувчанлиги, иссиқлик баланси муҳим аҳамиятга эга.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Vorobyov S . A ., К ashtanov A . N ., Likov A . M ., Makarov I . P . Zemle - delie . M .: Agropromizdat . 1991. 2. Ermatov A . Q . Sug ’ oriladigan dehqonchilik . T .: O ’ qituvchi . 1983. 3. Ermatov A . Q ., G ’ aniyev V . Dehqonchilik . T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Тупроқнинг озиқ режими ва уни бошқариш усуллари

Тупроқнинг сув ва ҳаво режимлари ва уларни бошқариш усуллари

Тупроқнинг иккиламчи шўрланиши. Тупроқнинг туз ва сув режими, сув ва туз баланси, унга сугоришнинг таъсири

Тупрокнинг озик режими ва уни узгартириш йуллари

Тупрокнинг хаво режими ва уни бошкариш йуллари