Poliz ekinlarining morfologik va biologik xususiyatlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Poliz ekinlarining morfologik va biologik xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Poliz ekinlarining morfologik va biologik xususiyatlari Reja: 1. Qovun o’simligi va mevalarining morfologik tuzilishi. 2. Tarvuz o’simligi va mevasi tuzilishining morfologik xususiyatlari. 3. Qovoq turlariga oid o’simliklar va mevalarining morfologik tuzilishi. 4. Poliz o’simliklarining o’sishi va rivojlanishi. 5. Poliz o’simliklarining yorug’likka munosabati. 6. Issiqlikka talabchanligi. 7. O’simliklarning tuproq va havo namligiga talabchanligi. 8. O’simliklarning tuproqdan oziqlanish sharoitlari.

1. Qovun- Cucumis melo turiga mansub bo’lib, poyasi uzunligi 2,5-3 metr; ko’ndalang kesimi yumaloq qirrali, barglari yaxlit, orqa tomoni tuklangan, o’q ildizi 60-100 sm chuqurlikda bo’lib, tarqalish diametri 2-3 metrga yetadi. Yon ildizlari soni 9-12 ta. Aksariyat gullari 2 jinsli bo’lib, chetdan changlanadi. Qovunning dumaloq shaklli navlarida otalik va germafrodit gullari ko’proq bo’lsa, uzunchoq mevali navlarda esa otalik va onalik gullari shakllanadi. Onalik gullari ayrim joylashadi, otalik gullari bir nechtadan to’pgul hosil qiladi. Gul barglari besh bargli, gul kosachasi tuklangan, changchilari beshta (bittasi erkin va to’rttasi juftlashib o’sgan). Changlari uchburchak yumaloq shaklda, og’ir va yopishqoq. Chang donachalari diametri 55 - 58 mkm. Ustunchasi kalta, yo’g’on 3 - 4 yoki 5 bo’lakli. Ustun og’izchasi uch bo’lakli, tugunchasi pastki. Mevasi - har xil shakldagi soxta meva. Qovun mevasi ichida bo’shliq (uya) bo’lib, u yerdagi urug’lar ipchalar (platsenta) yordamida urug’donga birikadi. Mevalar uch qatlamdan iborat: tashqi - kutikula bilan qoplangan epidermis qatlam; o’rtangi - xlorofil parenximali, kollenxima qatlami va ichki - yirik va mayda hujayralardan iborat seret iste’mol qilinadigan qatlam. Meva po’sti qanchalik qalin bo’lsa, u shunchalik uzoq saqlanadi. 2. Tarvuz - Citrullus turiga mansub bo’lib, poyasining uzunligi 4-5 m, xashaki navlarining poyalari esa 5-7 m, barglari kalta konussimon, ba’zan yapaloq, uch bo’lakli, har bir bo’lagi juda ko’p qirqilgan mayda-mayda bo’lakchalardan iborat. O’zbekistonda yetishtiriladigan tarvuz navlarida besh xil gul bo’ladi: funksional erkak va chin erkak gullar, funksional urg’ochi va chin urg’ochi gullar va germafrodit gullar. Pastdan yuqori tomon erkak va germafrodit gullar ochilib boradi. Tarvuz gulining tuzilishi qovun gulining tuzilishi bilan taxminan bir xil. Chang donalarining diametri 60-63 mkm keladi, tugunchasi pastki 3-4, ba’zan 5 bo’lakli. Tarvuzda meva tugadigan gullar tezpishar navlarida 4-11, o’rtapishar navlarida 15- 18, kechpishar navlarida 20-25 barg qo’ltiqlarida yuzaga keladi. Tarvuz mevasi po’st, et va urug’li platsentalardan tashkil topgan. Po’stining uchinchi qavatida yog’ochlangan qalin devorli hujayralar qatlami (sovut)

joylashgan, uning ostida ko’p qavatli parenximasi bo’ladi, shu parenxima meva etining parenximasiga aylanib boradi. Meva etining parenximasida po’st parenximasi bilan qo’shilib ketgan platsentalar joylashadi. Platsentalar butun meva bo’ylab tarmoqlangan, ularning shu tarmoqlarida urug’lar bo’ladi. Tarvuz urug’lari tomirlar bilan tutashgan, bu tomirlar tarvuz mevasining markazida bir-biri bilan qo’shilib,tomir dastalarini hosil qiladi. 3. O’zbekistonda yetishtiriladigan qovoq o’simligi uchta turdan iborat: yirik mevali, qattiq po’stli va muskat qovoqlari. Poyasining tuzilishi yirik mevalilarda yumaloq, qattiq po’stli qovoqlarda 5 qirrali va muskat qovoqlarda besh qirrali chuqur o’yilgan, poya tuklarining xarakteri qovoq turlari bo’yicha tegishlicha o’rtacha qattiq, tikansimon va yumshoq bo’ladi. Qovoq ildiz sistemasi kuchli rivojlangan.O’q ildiz uzunligi 2 metr. Birinchi tartib yon ildizlari 2-5 metr, soni 10-12 ta. Qovoq tuplarida gullar o’zining shakli, rangi va boshqa belgilari jihatidan bir-biridan farq qiladigan bo’ladi. Yirik mevali qovoqning gul toji hammadan ko’ra yirik va ochiq rangli bo’lsa, muskat qovoqlarining gullari hammasidan maydadir. Yirik mevali qovoq gulbarglari tashqariga qayrilgan, qattiq po’stli, muskat qovoq gulbarglari esa tik turadigan va uchi o’tkirlashgan. Yirik mevali qovoq gulining kosachasi qadahsimon, bochkasimon, kosacha barglar yirik mevali qovoqda ipsimon, ingichka, muskat qovoqda uzunlashgan, serbarg, qattiq po’stli qovoqda bigizsimondir. Har xil turdagi qovoq gullarining tuzilishida o’xshashliklar ham ko’p. Gulqo’rg’oni besh a’zoli, gul toji qo’ng’iroqsimon bo’lib, kosachasi bilan qo’shilib ketgan, o’rtasigacha 5 ta sariq yoki zarg’aldoq rangli yaproqlarga ajralgan. Erkak gullarning changdonlari qovuzg’oqqa o’xshab bukilgan va bir-biri bilan qo’shilib ketgan, o’rtasigacha 5 ta sariq yoki zarg’aldoq rangli yaproqlarga ajralgan. Erkak gullarning changdonlari qovuzloqqa o’xshab bukilgan va bir-biri bilan qo’shilib, bitta ustuncha hosil qilgan. Chang donalarining diametri, Ispan 73 navida 101- 107, Palov kadi navida 106-111 mkm keladi. Urg’ochi gullarning ustunchasi yo’g’onlashgan, dumaloq yoki qirrali, taqasimon shaklda bo’ladigan 3-5 ta qirrali

tumshuqchasi bor. Tugunchasi pastki bo’lib, uchta, ba’zida 4-5 ta mevabarglardan yuzaga keladi. Qovoq mevasining ichki bo’shlig’i bo’lib, unda platsenta va urug’lari bor. Po’stlog’ida sovut qatlami bor, bu qatlam qattiq po’stli qovoqda hammadan pishiq. 4. Poliz ekinlari o’simligi individual o’sish davrida quyidagi bosqichlarni o’taydi: 1-bosqich- ekilgan urug’ nish urganda to unib chiqquncha bo’lgan davr bo’lib, urug’palla barglardan to birinchi chin barg chiqquncha bo’lgan davr 2- bosqich hisoblanadi. 3-bosqich- qovunlarda, urug’ unib chiqqandan 10-14 kun, tarvuzlarda 20-22 kun o’tgandan boshlanib, bu paytda o’simlik birmuncha o’sib, gul va boshlang’ich chin barg bo’rtmalari paydo bo’ladi. 4-bosqich- gul g’unchalari paydo bo’lgandan boshlanadi. Bunda qovunlar bittadan, tarvuzlar esa ikkitadan chin barg chiqaradilar. 5-bosqich- changlovchi gullarning changi yetila boshlaydi. Shu bilan bir paytda birinchi va ikkinchi tartib novdalar o’sa boshlaydi. 6-bosqich- changlovchi gullar bo’rtmasi to’liq yetiladi, gultoji barglari sariq rangga kiradi. 7-bosqich- changlanuvchi gullar g’unchasi paydo bo’ladi. 8-bosqich- qovunlarda, urug’ unib chiqqandan keyin 40-45 kunda, tarvuzlarda 45-55 kunda changlovchi gullar ochiladi, changlanuvchi gullar g’unchasi ancha bo’rtib qoladi. 4-5-6-7-8 bosqichlarda havo haroratini mo’’tadil bo’lishi hosildorlikni oshiradi. 9-bosqich- changlanuvchi gullar g’unchasi kattalashadi, urug’don cho’zilib urug’ kameralari paydo bo’la boshlaydi. Changlovchi gullar soni ko’payadi. 10-bosqich- qovun urug’i unib chiqqandan 50-60 kun, tarvuzlarda 60-65 kun o’tgandan keyin changlovchi gullar qiyg’os ochilib, changlanuvchi gullar ochila boshlaydi.

11-bosqich- changlanuvchi gullarning qiyg’os ochilishi bilan boshlanib, tuganaklar rivojlana boshlaydi, 2 va 3 tartib novdalar hamda asosiy novda juda tez o’sadi. 12-bosqich- qovun urug’i unib chiqqandan 75-88 kun, tarvuzlarda 100-110 kun o’tgandan keyin boshlanadi. Bunda asosiy va yon novdalardagi birinchi tugilgan mevalar pishadi. Poliz ekinlarining o’suv davrining uzun qisqaligi o’simlik turiga, naviga, tashqi muhitga va tuproq strukturasiga bog’liqdir. Yog’ingarchilik-ning ko’p bo’lishi, havo haroratining pastligi, quyoshsiz kunlarning ko’p bo’lishi o’suv davrini uzaytiradi. Quyoshli yerlarda o’suv davri qisqa bo’ladi. Poliz ekinlarining o’suv davri 2 asosiy qismdan, ya’ni urug’ unib chiqqandan to maysalik gullar ochilguncha va meva tugilgandan to pishib yetulguncha bo’lgan davrdan iborat. 5. Poliz ekinlari yorug’liksevar o’simliklar, shuning uchun poliz ekinlarini ochiq maydonlarda yetishtirish kerak. Yorug’lik ayniqsa o’simliklarning gullash va pishish davrida zarurdir. Yorug’likning yetishmasligi natijasida o’simliklarda assimilyatsiya jarayoni 10-20 martagacha pasayib ketadi. Natijada gullash davri cho’zilib, mahsuldorlik keskin pasayadi. O’simliklarni me’yordan tashqari qalin joylashtirish vegetativ qismlarining o’sib ketishi shakllanadigan onalik gullari sonining kamayishiga, mevalar o’rtacha vazni kamayishi va hosildorlik pasayishiga olib keladi. Havo bulut bo’lganda o’simliklar soyaga tushib qolganda mevalarda quruq modda va shakar kam to’planadi. Ekinlar o’suv davrida o’simliklarga 10-12 soatlik yorug’lik kuni kerak. 6. Poliz ekinlari tuproq va havo haroratiga juda talabchan o’simliklardir. Ayniqsa, urug’ unib chiqish davrida yuqori harorat bo’lishi lozim. Shuning uchun ham tarvuz ko’proq cho’l va yarim cho’l mintaqalarida, Janubiy va Sharqiy- janubiy nohiyalarda, qovun esa iqlimi eng issiq va yorug’ bo’lgan tumanlarda o’stiriladi. Poliz ekinlari orasida qovoqning issiqqa talabchanligi birmuncha pastdir. Uning urug’i tuproq harorati 13 0 S qovun urug’i 15 0 S, tarvuz urug’i esa 16-17 0 S da unib chiqadi. Bundan past haroratlarda poliz ekinlari urug’larining unib

chiqish xususiyati pasayib, urug’lar chirib ketadi, yoki unib chiqqan taqdirda ham ko’chatlar sust rivojlanadi. Unib chiqqan o’simlikning yaxshi o’sishi uchun mo’’tadil harorat 25-30 0 S hisoblanib, harorat bundan yuqori bo’lsa, unib chiqish jarayoni pasayadi. Qovoq o’simligi uchun esa mo’’tadil harorat 20-25 0 S bo’lishi kerak. 15 0 S dan past havo haroratida o’simlik o’sishi keskin to’xtab, hosildorlik juda pasayib ketadi. Havo harorati -1 0 S bo’lganda qovun va tarvuz o’simliklari umuman rivojlanmaydi, qovoq esa birmuncha shikastlanadi. Poliz ekinlari gullash davrida ham yuqori havo haroratiga talabchandir. 15 0 S dan past haroratda gul g’unchalari ochilmaydi, changdonlar yaxshi yetilmaydi, changlanish jarayoni umuman o’tolmaydi va nihoyat gullar qurib to’kilib ketadi. Bu esa hosildorlikni pasaytiradi. Havo harorati 35 0 S dan yuqori bo’lsa, shu ahvol takrorlanadi, gullar yaxshi changlanishi uchun havo harorati ertalab 18-20 0 S, kunduz kuni esa 20-25 0 S bo’lishi kerak. Poliz ekinlarining ildiz sistemasi yer ustki qismiga nisbatan past havo haroratidan ko’proq ta’sirlanadi. Poliz ekinlari is-siqqa chidamli o’simliklardir. Ayniqsa qovun va tarvuz o’simligining O’rta Osiyo turlari bunga misol bo’la oladi. Xashaki tarvuz navlari va qovoqning hamma turlari esa issiqqa chidamlilikda qovun va tarvuzga nisbatan sustroqdir. Poliz ekinlari palagi katta, barglarining soni ko’p va barg sathi katta bo’lganligidan suv bug’lanish koeffitsienti juda yuqori. Lekin ildiz tarkibi katta va chuqur joylashganligi sababli suvni so’rish qobiliyati yuqori bo’lib, bug’langan suvning o’simlikdagi miqdori to’ldirilib turadi, shu sababli poliz ekinlari qurg’oqchilikka chidamli o’simlik hisoblanadi. 7. Tuproq namligi mevaning kimyoviy tarkibiga ham ta’sir etadi. Ko’pgina tarvuz navlari o’ta to’yintirib sug’orilganda mevasi tarkibidagi qand miqdori qovun va qovoqqa nisbatan past bo’ladi. Lekin ayrim navlar bundan mustasno. Tuproq namligi yuqori bo’lishi bilan poliz mevalari tarkibidagi S vitaminining miqdori yuqori bo’ladi. Suv-o’simliklarning tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi. Poliz o’simliklarining har xil qismlarida hammasi bo’lib 80-90 % suv bor. To’qimalar namlik darajasini

shunday yuqori ko’rsatkichlarda saqlab turish uchun o’simliklarga suv yetarli miqdorda yetib borishi zarur. Poliz o’simliklari kserofitlar turkumiga kiradi, qurg’oqchilikka chidamlidir, bu esa o’simliklar suvni kam sarflashidan emas, balki ularning tuproq namligidan yuqori darajada foydalanishlaridandir. Katta barg sathiga ega bo’lgan poliz o’simliklari, ayniqsa qovoq, ko’p miqdorda o’zidan suv bug’lantiradi. Bug’lanish (transpiratsiya) koeffitsienti (quruq modda hosil qilish uchun sarflanadigan suv miqdori) qovoqda -834, qovunda -621, tarvuzda -600 ni tashkil etadi. Poliz ekinlarining suvni tuproqdan yaxshi o’zlashtirish xususiyati barglarning va ildizlarining yuqori so’rish qobiliyatiga bog’liq. Poliz ekinlarining yaxshi o’sib rivojlanishi uchun tuproq namligi dala nam sig’imidan 80-85 % va havo namligi 50-60 % bo’lishi kerak. 8. Poliz ekinlari tuproqning mexanik tarkibi va suv fizik xossalariga talabchandir.Qovun o’simligi tarvuzga nisbatan tuproqning ozuqa moddalariga talabchandir, shu sababli qovun qumloq tuproqlarda yaxshi o’smaydi, ko’proq ozuqa moddalarga boy bo’lgan, strukturali loyqa tuproqlarga ekilgani ma’qul. Nordon tuproqlar poliz ekinlari uchun yaroqsizdir. Ular tuproq rn ko’rsatkichi 6,5-7,7 bo’lganda yaxshi o’sadi. Poliz o’simliklari tuproq sho’rlanishiga turlicha munosabatda bo’ladilar, xususan, qovoq o’simligi qovun va tarvuzga nisbatan sho’rlanishga chidamlidir. Qovun va tarvuz unga nisbatan sho’rlanishga chidamsiz. Qovunda agronomik sho’rlanishga chidamlilik xlor bo’yicha 0,015-0,017%; tarvuzda 0,015-0,02% ; qovoqda 0,02%. Poliz ekinlarining sho’rga chidamli bir qancha navlari yaratilgan. Barcha o’simliklar kabi, poliz ekinlari mineral oziqlanish moddalaridan azot, fosfor va kaliyga talabchan. Shu moddalarning biri kam miqdorda bo’lishi o’simlikning hayotida u yoki bu salbiy o’zgarishlarga olib keladi. O’zbekiston tuproqlari kaliy bilan yaxshi ta’minlanganligi sababli, bu yerlarda azotli va fosforli o’g’itlardan foydalanish katta ahamiyatni kasb etadi. Mineral oziqlanishga poliz ekinlarining talabchanligi o’suv davrining turli pog’onalarida

har xil, bu esa o’sish jarayonining faolligiga bog’liqdir. O’suv davri boshida o’sish tezligi sust bo’ladi, shu sababli mineral moddalar kam o’zlashtiriladi. O’simliklar vegetativ va generativ qismlarining intensiv o’sishi natijasida - oziqa moddalari o’zlashtirilishi tezlashadi, o’suv davri oxirida esa - yana sustlashadi. Organik o’g’itlar (go’ng) ham poliz ekinlari o’sishiga yaxshi ta’sir etadi. Poliz ekinlaridan muttasil yuqori hosil olish uchun organik va mineral o’g’itlarni zarur miqdorlarda ishlatish maqsadga muvofiqdir.

Adabiyotlar : 1. X . Ch . Bo ’ riev , O . A . Ashurmetov « Poliz ekinlari biologiyasi va yetishtirish texnologiyasi », T .: « Mehnat » 2000. 2. V.F.Belik «Baxchevodstvo» M.: «Kolos» 1982. 3. X.Ch.Buriev «Spravochnaya kniga baxchevoda» M.: «Kolos» 1984. 4. X.Ch.Buriev «Biologiya razvitiya i semennaya produktivnost tikvenn ы x kultur», T.: «Mehnat» 1992. 5. X.Ch.Bo’riev, V.I.Zuev, A.A.Umarov «Polizchilikdan amaliy mashg’ulotlar» T.: «Mehnat» 1997. 6. H.Ch.Bo’riev «Sabzavot ekinlari seleksiyasi va urug’chiligi», T.: «Mehnat» 1999. 7. Q.Qo’chqorov va boshq. «O’zbekistonda sabzavot, poliz ekinlari urug’chiligi», T.: «O’zbekiston» 1985. 8. «O’zbekiston xududida ekishga tavsiya etilgan qishloq xo’jalik ekinlari» Davlat reestri. T.: 2000. 9. M.N.Kulakova «Vozdelivanie kabachkov, patissonov i tikv v Uzbekistane», T.: «Fan» 1981. 10. Sabzavotchilik, polizchilik va kartoshkachilik spravochnigi. T.: «Mehnat» 1987. 11. Vaqtli nashrlardan: «O’zbekiston qishloq xo’jaligi», «Kartofel i ovo sh i» jurnallari, «Ovo sh i i baxchev i e kultur i » referativ jurnali.

Похожие

Poliz ekinlarining botanik tasnifi va navlari

Kirish. Poliz ekinlarining ahamiyati va tarqalishi. Polizchilik turlari va makonlari

Poliz ekinlari urug’chiligi

Poliz mevalarini yig’ish, tashish va saqlash

Poliz ekinlari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari