Қорамолларнинг юқумли ринотрахеити Rinotrach - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қорамолларнинг юқумли ринотрахеити Rinotrach

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Қорамолларнинг юқумли ринотрахеити Rinotrach Режа: 1. Патологоанатомик ўзгаришлар 2. Иммунитет 3. Олдини олиш

Вирус қўзғатадиган юқумли касаллик бўлиб, юқори нафас йўлларининг яллиғланиши билан ўткир кечади. Вирус вульвовагинит, конъюнктивит, энцефалит, бола таш лашга ҳам олиб келади. Тарихий маълумот. Касаллик биринчи марта 1950 йил да АҚШ нинг бўрдоқичилик базалари ва сутчилик қорамолчилик хўжаликларида учраб, ҳар хил номлар билан юритилган. Юқори нафас йўлларининг ўткир инфекцияси, инфлюциал юқумли некротик ринотрахеит, юқумли ринотрахеит номлари шулар жумласидандир. М. Керчернинг таклифига биноан (1955) касаллик трахеит деб юритила бошланди. Кейинчалик қатор мамлакатларда (Канада, Янги Зеландия, Австралия, Венгрия, Англия, Германия, Италия, Болгария) юқумли ринотрахеит борлиги ҳақида батафсил маълумотлар пайдо бўлди. Айрим олимларнинг фикрича касаллик қорамолчилик яхши ривожланган мамлакатларда кўп учрайди. Собиқ СССРда биринчи марта 1938 йилда Ф. Пономаренко рўйхатга олган ва 1940 йилда юқори нафас йўлларининг юқумли катари деб атаган. 1970 йили Тамбов вилоятида Н. Н. Крюков қайд қилиб, унинг вирусини тўқима культурасида ўрганган ва аниқлаган. 1971 йилда қатор бўрдоқичилик хўжаликларида Ф. Зудилина, А. Майборода ва бошқалар ринотрахеит касаллигани аниқлаган, ўрганиб, қўзғатувчисини ажратиб олганлар. 1970 йилда Ю. Фомина Пермь вилоятининг зотли моллари орасида аниқлаб, унинг клиник белгилари, патологоанатомик ўзгаришлари ва серологик усулларгача батафсил ўрганган. Ҳозирги пайтда ИРТ қорамолчилик билан шуғулланадиган қатор хўжаликларда учраб туради. Бизнинг мамлакатимизга четдан келтирилган моллар орқали тарқалган. Уни биринчи марта Самарқанд, Жиззах, Сирдарё, Тошкент вилоятларида Ж. Пармонов ва И. Салимовлар аниқлашди. Касаллик асосан четдан келтирилган зотли моллар орасида учрайди. Ҳозир бошқа молларга ҳам юқмоқда. Иқтисодий зарар. Касаллиқдан ўлиш 1-10 фоиз атрофида бўлиб, бу ўз навбатида жуда кўп миқдор ҳисобланади. Касалликни йўқотиш, олдини олиш

учун анча маблағ сарфлаш зарур. Бундан ташқари, чеклаш учун ҳам қўшимча маблағ сарфланади. Қўзғатувчиси. ИРТ нинг қўзғатувчиси вирус бўлиб, унда герпес вирус гуруҳининг ҳамма хусусиятлари мужассамлашган. Вирус учун энг қулай тўқима культураси буқалар тестикуласи ва сигирлар эмбрионининг буйраги ҳисобланади. Вируснинг хусусиятларини чуқур ўрганиш 1958-60 йиллардан бошланиб, ҳозирги кунга қадар давом этиб келмоқда. Унинг фанда аниқланган бутун серологик (антигенлик) хусусиятларини инобатга олиб, юқумли ринотрахеит, вулъвовагинит, баланопостит, конъюнктивит, мастит, менингоэнцефалит ва бола ташлашга сабаб бўладиган вирусларнинг бир- бирига ўхшаш эканлиги исботланди. Бир хил вируснинг бунчалик ҳар хил клиник кўринишда касаллик қўзғатишининг асосий сабаби, унда тўқималарга нисбатан тропизм хусусиятининг кенг диапазонда ривожланганлигидир. Чидамлилиги. Юқумли ринотрахеит ва пустуллёз вульвовагинит вируси бир хил серотипга эга бўлганлиги учун антигенлик хусусияти ҳам бир хилдир. ИРТ ва ИПВ вируси музлатилганда яхши сақланади. 70°-60° С да вируснинг юқумлилик титри 8-9 ойгача тушмайди, - 20°С да эса 7 ой мобайнида юқоридаги кўрсатгич икки марта пасаяди. Вируснинг тўлиқ инактивацияси 22 °С да 45 кунда содир бўлади. Дезинфекция учун ишқор, фенол ва формалинлар одатдаги концентрацияда ишлатилади. Эпизоотологияси. Юқумли ринотрахеит билан қорамоллар, зоти ва ёшидан қатъий назар, касалланади. Айниқса, гўштга топшириладиган ёш бузоқларда касаллик оғир кечади. Касаллик қўзғатувчисининг манбаи касал ва касалликдан тузалган моллар ҳисобланади. Хўжалик соғломлашиб, 14 ой ўтгач, молларнинг қайта касалланишини Студдерт (1964) касаллик четдан кирмай, балки организмдаги вирус қўзғатади деб тушунтиради. Касаллик ўткир кечганда вирус бурун, жинсий аъзо ва кўздан ажралиб чиқади. Бурундан биринчи кундан 11-кунгача, жинсий аъзодан 1-кундан 6-кунгача,

кўздан касаллик юққандан 5 кун кейин ажрала бошлайди. Вирус энг кўп бурундан ажралади (Н. Крюков, 1971). Эпизоотологик жиҳатдан олиб қаралганда касалликнинг генитал кечиши энг хавфли ҳисобланади ва вирус жинсий аъзолардан 2-3 ойлаб ташқи муҳитга ажралиб туради. Касаллик сунъий юқтирилганда жинсий аъзодан бир йилгача вирус ажралиб турганлиги кузатилган (Штрауб, 1967). Шу билан бирга буқаларнинг яширин вирус тарқаташи ҳам ўта хавфли ҳисобланади. Кўп ҳолларда ринотрахеит касаллигининг келиб чиқишида шу омиллар манба бўлиб қолади. Бу маълумотни чет эл олимлари - Марс (1964), Хук (1971) катта аҳамият бериб ўрганишган ва тадбирлар кўришда буни эътиборга олишни тавсия этишган. Сунъий муҳитда касаллик интраназал, интратрахеал, тери остига, мускул орасига, венага, жинсий аъзо қинига ва бевосита (контакт) йўл билан юқтириб кузатилган. Табиий шароитда эса касаллик аэроген ва бевосита контакт йўллари билан юқади. Бунда инфекцион жараён респиратор ва генитал шаклларда намоён бўлади. Касаллик кўпинча кўп бош мол бир жойда ғуж сақланган хўжаликларда учрайди. Юқумли ринотрахеитнинг келиб чиқишида моллар тўдасини ташкил қилиш алоҳида аҳамият касб этади, чунки бунда яширин вирус ташувчилар аралашиб қолиши мумкин. Касаллик, касал мол ёки вирус ташувчи ҳайвон аралашиб қолганидан 6—30 кун кейин бошланади. Вирус касалликка мойил ҳайвон организмидан кўп марта ўтгач, ўзининг вирулентлик хусусиятини ошириб олади. Далил сифатида шуни айтиб ўтиш керакки, касаллик йирик бўрдоқичилик комплексларида моллар алмашган даврларда оғир кечади. У йилнинг ҳар қандай фаслида учрайверади. Касалликнинг келиб чиқиши ва тарқалишида ташқи муҳит омиллари, молларни асраш, боқишдаги ҳар хил қоида ва талабларнинг бузилиши катта аҳамият касб этади. Юқоридаги сабабларга кўра касалликнинг тарқалиб, авж олиши куз, кўпроқ қиш ва баҳор ойларига тўғри келади.

Юқумли ринотрахеит асосан эпизоотия ҳолатида учрайди. Агар ветеринария-санитария қоидалари бузилса, сақлаш ва чеклаш тадбирлари талаб даражасида амалга оширилмаса, касаллик эпизоотия ҳолатига ўтиб кетади. Касаллик қайд қилинган хўжаликларда 2—3 ҳафта ичида деярли ҳамма моллар касалланади. Кейинчалик у спорадик ҳолатда давом этиб, асосан четдан келтирилган моллар касалланиши мумкин. Патогенези. Патологик жараён асосан вируснинг биринчи тушган жойида намоён бўлади. Вирус бурун ва жинсий аъзонинг шиллиқ пардаси тўқималарига кириб кўпайиб, яллиғланиш пайдо қилади, майда некроз ўчоқлари ҳамда деструктив ўзгаришлар рўй беради. Кейин некротик участкалар кенгайиб боради. Биринчи патологик жараён қизилўнгач ва трахеяга ўтади. Яллиғланиш бурун ва ёш чиқадиган канал орқали кўзга ўтиб, конъюнктивитни пайдо қилади. Вирус биринчи ўчоқдан лейкоцитларга сўрилиб, лимфа суюқлиғи ва қонга ўтади, натижада организмда умумий реакция рўй беради. Виремия даврида вирусни қондан ажратиб олиш мумкин, лекин қонда вирусни нейтрализация қиладиган антителолар пайдо бўлиши билан бу ҳолат намоён бўлмайди (Мак Керчер, 1969). Қонга ўтган вирус мияга ҳамда ҳомила ривожланаётган бачадонга тушади. Натижада менингоэнцефалит ва бола ташлаш кузатилади. Бола ташлашнинг асосий сабабини Молелло (1969) вируснинг плацентага тушиб кўпайиши ва дегенератив ўзгаришларнинг юзага келиши натижасида ҳомиланинг ўлишидан деб тушунтиради. Вирус виремия ва бола ташлаш оралиғида хорион тўқималарида бўлади, шунинг учун ҳам уни котиледонлардан ажратиб олиш мумкин (Кендрик, 1969). Клиник белгилари. Табиий шароитда касалликнинг яширин даври 5— 6 кун давом этади. Ринотрахеитга чалинган молларнинг бирдан тана ҳарорати кўтарилиб кетади (40—42 °С). Иситма бир текис баланд бўлиб, 4— 5 кун давом этиши мумкин. Касал ҳайвон жуда ҳолсизланиб, ҳеч нарса емай қўяди. Ҳайвоннинг нафас олиши тезлашиб, қуруқ йўтал тутади. Бурун бўшлиғи ва кўз шиллиқ пардалари кучли яллиғланади. 1—2 кун-ўтгач,

бурундан шилимшиқ суюқлик оқади. Кейинчалик унга йиринг аралашади. Касал молнинг оғзидан кўпиксимон суюқлик оқиб туради. Соғин сигирларнинг сути кескин камайиб кетади. Уларда касаллик енгилроқ кечиб, 10—15 кундан кейин соғайиши ҳам мумкин, лекин сут миқдори тезда кўпаймайди (Роснер, 1965). Касаллик катта гуруҳларга бўлиб сақланаётган гўштга топшириладиган бузоқларда оғир кечади. Касал ҳайвоннинг тана ҳарорати юқори бўлиб, бурун бўшлиғи ва кўз шиллиқ пардаларининг яллиғланиши жуда оғир ўтади. Бурун ва кўздан шилимшиқ йирингли суюқлик оқиб туради. Гиперемия тумшуққа қараб ўтади. Айрим ҳолларда буруннинг шиллиқ пардасида некроз ўчоқлари пайдо бўлади, оқ фибрин қопламалари вужудга келади. Агар бу қопламалар қириб олинса, улар тагида яра кўзга ташланади. Бундай қопламалар юқори нафас йўлларида ҳам кўринади. Кейинчалик улар қалинлашиб, нафас йўллари қисилиб қолади. Натижада нафас олиш қийинлашади. Иккиламчи микрофлоралар тушганда касалликнинг кечиши чўзилиб кетади. Бурун бўшлиғидан сурункали шилимшиқ суюқлик оқиб туради, бронхопневмония ривожланиб, нафас олиш қийинлашади. Касал моллар тез озиб кетади. Иккиламчи бактерияларнинг организмга тушиб, касалликка қўшилиши ҳайвонни ҳалокатга олиб келади. Хагснинг маълумотига кўра (1964) конъюнктивитдан ташқари кўз хиралашиб, уни парда қоплаб олади. Тайлоқ тумани «Улуғбек» номли хўжаликда 4—7 ойлик бузоқлар касалланиб, кўзлари ўз орбитасидан чиқиб кетганлигининг гувоҳи бўлдик. Узоқдан қаралса кўзга худди махсус кўзойнак тақиб олгандек туюлади. 100 бошдан ортиқ бузоқдан 61 боши касалланган, кўпида иккала кўзи оқиб тушган. Кўпчилик алломаларнинг маълумотига кўра фақат конъюнктивит кузатилади. Буни Моханти ва Милли (1970) ҳам ўз тажрибаларида исботлаб беришди. Генитал ҳолатда кечганда жинсий аъзонинг шиллиқ пардалари яллиғланиб қизаради ҳамда тугунча ва пустулалар пайдо бўлади. Кейинчалик пустулалар бирлашиб, йирингли қон аралаш аталасимон масса ҳосил бўлади

ва унинг тагида яралар борлиги кўзга ташланади. Жинсий аъзода шилимшиқ йирингли экссудат тўпланиб қолади. Шиллиқ парда ва вульвалар шишиб кетади. Ҳайвон нотинчланиб, тез-тез сияётгандек ҳолатда бўлади ва шу ҳолат такрорланаверади. Шунга ўхшаш ўзгариш буқаларнинг жинсий аъзоси ва препуциясида учрайди. Патологик жараён жинсий аъзоларнинг бошқа қисмларига тарқалмайди. Шундай қилиб, касаллик 3—8 ҳафтадан бир неча ойгача давом этади. Касал мол соғайиб кетиши мумкин. Мак Керчер, Вада, Кендрик, Штраубларнинг маълумотига кўра (1964, 1967) бола ташлаш касаллик юққандан 4—5 ҳафта кейин кузатилади. Вирус ҳомила ва унинг қобиғига ўтиб, бола ташлаш ҳомиладорликнинг 6—8 ойлик даврида рўй бериб, асоратсиз ўтади. Кейинчалик кўпайиш қобилияти сақланиб қолади (Гаспарини, 1966). Менингоэнцефалит ҳолатидаги ринотрахеит касаллиги кўп ҳолларда 4—6 ойлик бузоқларда учрайди (Френч, Жонстон, Барта, 1962, 1966). Касалликка чалинган бузоқларнинг аҳволи оғирлашиб, иштаҳаси йўқолади, юрганда қоқилиб айланма ҳаракат қилади, бошини орқага ёки ёнига ташлайди. Кейинчалик коматоз ҳолат бошланиб, оёқларини узатиб ётиб қолади ва ўлади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Респиратор ҳолатда кечганда ўлган моллар ўлаксасида асосий ўзгаришлар нафас олиш аъзоларида рўй беради. Шиллиқ пардаларда сероз-катарал, катарал-йирингли ва фибринли яллиғланиш кўзга ташланади. Бурун бўшлиғи яллиғланиб қизаради ва шишган бўлади, унда кўп миқдорда шилимшиқ йирингли фибрин аралаш масса, некроз ўчоқлари бўлиб, қон қуйилади, эрозия ҳолати кузатилади. Томоқ орти, жағ ости, кекирдак ва бошқа лимфатик тугунлар катталашиб, қон қуйилади, кесиб кўрилганда шилимшиқ суюқлик оқади. Конъюнктивит, кератит рўй беради: бурун бўшлиғи, бурундан оқиб турган шилимшиқ-йирингли масса қотиб қолиши туфайли битиб қолади. Талоқ бир оз катталашган, гиперплазия ҳолати ва пўстлоғида қон қуйилганлиги кузатилади. Эпикард ва эндокардда ҳам қон қуйилади. Мия пўстлоғида қон томирлар қонга тўлган бўлади.

Касаллик енгил кечганда патологоанатомик ўзгаришлар асосан нафас аъзолари шиллиқ пардаларининг ўткир яллиғланиши билан чегараланади. Бола ташланганда асорат кузатилмайди. Ташланган бола шишган бўлади, плевра, ўпка лимфатик тугунларига қон қуйилади. Жигар ва буйракда некроз бўлади. Касаллик генитал ҳолатда кечганда, жинсий аъзоларда яллиғланиш кузатилиб, тугунча ва пустулалар пайдо бўлади. Конъюнктивит сероз ва сероз-йирингли бўлади. Кўз шишиб, орбитасидан чиқиб кетади, баъзан оқиб тушади. Айни вақтда нафас аъзолари яллиғланиши мумкин. Теридаги ўзгаришлар мустақил ёки кўпинча генитал ҳолат билан бирга рўй беради. Бунда анус атрофидаги терида, думнинг юқори қисмида, теридаги жунлари тушади, экземага ўхшаб тошма тошади, тери қалинлашиб, кепаксимон пўстлоқ бўлади (дерматит). Менингоэнцефалит ҳолатда эса мия пўстлоғи қобиғида инфилтрация ҳолати кузатилади. Диагноз. Эпизоотологик маълумот, клиник белгилар, патологоанатомик ёриб кўриш ринотрахеитга диагноз қўйиш учун асос бўла олмайди. Чунки бу ўз навбатида бошқа касалликларга жуда ўхшаб кетади. Булар билан дастлабки диагнозни қўйиш мумкин, лекин қатор касалликлардан (вирусли диарея, аденовирус ва ҳ.к.) ажратиш керак. Охирги диагнозни қўйиш учун касал ҳайвондан олинган намунадан вирусни ажратиб олиб идентификация қилинади ва касалланиб тузалган молнинг қон зардобида махсус антитело борлиги аниқланади. Йорк (1968) нейтрализация реакциясини, иммунофлюоресценция ва билвосита гемагглютинация реакцияларини тавсия этади. З. Зудулина (1970) касаллик сунъий қўзғатилганда ва табиий пайдо бўлганда касал ҳайвонларнинг тўқималарида А. Каудри таначаларини топишни касалликка диагноз қўйишда асосий белги деб ҳисоблайди. Вирусни тоза ҳолда ажратиб олиш учун тампон билан бурун бўшлиғи, жинсий аъзо ва конъюнктивадан ёки бурун тоғайидан, ўпка, бош мия, йўлдош, ҳомиланинг жигари, талоғи, ўпкасидан бир бўлак олиб

суспензия тайёрланади. Уни эмбрионнинг буйраги, уруғдонидан тайёрланган культура ҳужайрасида ўстирилади. Шу йўсинда ажратилган махсус вирус нейтрализация реакцияси ёрдамида идентификация қилинади. Қон зардоби эса культурал вирус билан гипериммунизация қилинган денгиз чўчқачаси ва қуёндан яхши натижа олинади. Преципитация реакцияси геле агарида қўйилганда олинади. Бунинг учун касалликдан тузалгандан тўрт ҳафта кейин зардоб олинади. Антиген эса культурал вирусдир. Преципитация реакцияси 48 соатдан кейин ҳўл камерада 5°С да яхши намоён бўлади. Даволаш. Вирусга таъсир қиладиган химиотерапевтик дорилар йўқ. Антибиотиклар бевосита вирусга таъсир қилмайди, лекин улар ўз навбатида иккиламчи микрофлора—бактерияларга яхши таъсир этади. Ҳар хил эмульсия, суртма дори (мазь), дезинфекцияловчи моддаларнинг эритмалари, яллиғланишга қарши қўлланиладиган дорилар эса симптоматик усулда вагинит, баланопостит, коньюнктивитни даволашда яхши наф беради. Касал молларни даволаш учун касалликдан тузалган ҳайвоннинг қон зардоби (реконвалесцент) қўлланилади. Касалликдан тузалгандан 15—30 кун кейин қон олиниб, зардоби ажратилади ва у тери остига 2—3 жойга 30—50 мл ҳажмда юборилади. Иммунитет. Касалликнинг олдини олиш учун қуйидаги вакциналар тавсия этилади: 1. Парагрипп -3 ва ринотрахеитга қарши қўлланиладиган қуруқ ассоцирланган кулътурал вакцина. Уни стерил физиологик эритмада эритилиб, бузоқлар 3 ойликка қадар икки марта эмланади. Биринчи марта буруннинг иккала катагига 1 мл дан юборилади. Иккинчи марта 14 кун ўтказиб тери остига 2 мл юборилади. 3 ойликдан ошгач, бурун катакларига яна 1 мл дан, 14 кундан кейин эса тери остига 3 мл юборилади. Иммунитет 2 ҳафтадан кейин пайдо бўлиб, 6 ойга чўзилади. 2. ВИЭВнинг вирус вакцинаси. Бу ҳам қуруқ вакцина бўлиб, физиологик эритмада эритилади. Бузоқлар 10 кунликдан 4 ойликгача икки марта эмланади, биринчи марта бурун катакларига 1 мл дан, иккинчи марта

14 кун ўтгач, тери остига 2 мл юборилади. 4 ойликдан кейин тери остига бир марта 3 мл юборилади. Иммунитет бир ҳафтадан кейин пайдо бўлиб, бир йилга чўзилади. 3. Инактивация қилинган суюқ вакцина. Соғлом ва хавфли хўжаликларда моллар 30 кун оралиғида икки марта эмланади. 6 ойликгача бўлган бузоқлар 5 мл дан, бундан катталари 10 мл дан мускул орасига юбориш йўли билан эмланади. 6 ойдан кейин ҳаммаси қайтадан эмланади. Бўғоз сигирлар бўғозликнинг охирги 3 ойлигида 30 кун оралиғида 2 марта эмланади. Эмланган сигирлардан олинган бузоқлар эса 3 ойликдан бошлаб 30 кун оралиғида 2 марта эмланади. Эмланган сигирлардан олинган бузоқлар ва иммун фони номаълум сигирларнинг бузоғи 6 ҳафталикда бир марта, 30 кундан кейин эса иккинчи марта эмланади. Ринотрахеит чиқиб қолгудек бўлса, ҳамма моллар 14 кун оралиғида икки марта эмланади. Иммунитет иккинчи эмлашдан 14 кун кейин пайдо бўлиб, олти ойга чўзилади. Олдини олиш. Касалликнинг олдини олиш қуйидагилардан иборат: — хўжаликни касалликдан асраш; — моллар организмининг резистентлигини ошириш; — ўз вақтида диагноз қўя билиш; — касал молларни ажратиб, ташқи муҳитни қўзғатувчидан зарарсизлантириш. Буларни амалга ошириш учун мол фақат эпизоотологик соғлом хўжаликдан келтирилиши лозим. Молхоналар бир хил ёшдаги моллар билан тўлғазилиб, ҳар доим «эгалланган» ва «бўш» нуқтаи назарга қатъий эътибор бериш зарур. Четдан келтирилган моллар 30 кун профилактик карантиндан ўтказилиши зарур. Хўжаликни «ёпиқ» типда юритиш асосий қоида бўлиб қолиши керак. Касаллик чиқиб қолгудек бўлса, ҳокимиятнинг қарорига биноан хўжалик носоғлом деб ҳисобланади ва чеклаш эълон қилинади. Чеклашнинг тартиб-қоидаларига биноан молларни бир жойдан иккинчи ферма ёки молхонага ўтказиш ман этилади.

Асбоб, анжом ва хашак чиқариш мумкин эмас. Касал ҳайвонларга қараш учун махсус молбоқарлар тайинланади. Соғлом моллар мажбурий эмланади. Касалларга гипериммун қон зардоби, реконвалесцент зардоб ва носпецифик глобулинлар тавсия этилади. ИТР — ИПВда охирги касал ҳайвон тузалгач, 30 кундан кейин чеклаш бекор қилинади. Уруғлик буқа етиштирадиган станция ва зотли моллар урчитиш билан шуғулланадиган хўжаликларга мол келтириш эпизоотик соғлом хўжалик ҳисобидан бўлади. Улар 60 кун профилактик карантинда туради. Буқалар ҳар ойда текшириб турилади. Касал деб топилганлари хўжалик ҳисобидан чиқарилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Қорамолларнинг гўшт махсулдорлиги

Юқумли ларинготрахеит Laryngotracheitis infectiosa

Юқумли анемия (инан) Anemia infectiosa equorum

Юқумли вагинит Vaginitis infectiosa nodosa (lotincha)

Юқумли анаэроб энтеротоксемия Буйрак бўшаши Enterotoxaemia infectiosa ovium