O’simliklar kimyoviy tarkibi. O’simliklarni oziqlanishi. O’simliklar oziqlanishida tuproqlar tarkibining ahamiyati - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O’simliklar kimyoviy tarkibi. O’simliklarni oziqlanishi. O’simliklar oziqlanishida tuproqlar tarkibining ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

93 KB

O’simli k lar k imyoviy tar k ibi. O’simli k larni oziqlanishi. O’simliklar oziqlanishida tuproqlar tarkibining ahamiyati Reja: 1. Suv. 2. O’simliklar quruq moddasi. 3. Oqsillar va boshqa azotli brikmalar. 4. Uglevodlar. 5. Yog’lar. 6. Havodan oziqlanish. 7. Ildizdan ozislanish. 8. Oziqlanishda tuproq eritmasining ta’siri, tuelarning fizvologik reaksiyasn. 9. O’simliklarning oziq moddalarni yutishiga tashsi muhit sharoitining ta’siri. 10. O’simliklarning oziqlanishida mikroorganiemlarning roli. 11. Tuproq havosi. 12. Tuproq eritmasi. 13. Tuvroqnnng kattiq fazasi. 14. Tuproqdagi asosiy oziq elementlari va ularning o’simliklar tomonidan o’zlashtirish hususiyatlari

O’simliklar organizmi suv va nuruq moddadan tarkib topgan. quruq modda organik va mineral birikmalardan iborat. O’simliklarning organlari va to’qimalaridagi suv va quruq modda miqdori turlicha bo’ladi. O’simliklarning o’sayotgan vegetativ orgayalarida 70 dan 95 foizgacha, urug’larning zahira tuilovchi to’qimalarida mexanik to’qimalarning xujayralarida 5 dan 15 foizgacha suv bo’ladi. O’simlik qarigan sari to’qimalaridagi, ayniqsa reproduktiv organlardagi suvninig umumiy zahirasi va nisbiy miqdori kamayib boradi. O’simliklardagi suvning funksiyalari uning fizik va ximiyaviy xossalari bilan bog’liq. Suvning solishtirma issiqlik sig’imi yuqori bo’lishi va istalgan haroratda buglanish xususiyati borligi tufayli suv o’simliklarni o’ta qizib ketishidan saqlaydi. Suv ko’pgina birikmalar uchun yaxshi erituvchi, suvli muhitda bunday birikmalar elektrolitik dissotsiyalanadi va bu ionlarni o’simliklar zaruriy mineral oziqa elementlari tariqasida o’zlapggiradi. Suvning sirt tarangligi yuqori bo’lganligi sababli u turli adsorbsiya jarayonlarida va mineral hamda organik birikmalarning bir joydan ikkinchi joyga siljishida katga rol o’ynaydi. Suv o’simliklardagi energetik o’zgarishlarda, avvalo, quyosh energiyami ishtirokida yuzaga chiqadigan .fotosintezda ximiyaviy birikmalar hosil bo’lishida alohida ahamiyatga ega. Suv nurning fotosintez uchun zarur bo’ladigan qismlarini o’tkazib infraqizil issiqlik radiasiyasini na’lum qismini tutib soladi. O’simliklar to’qimalarini xujayralaridagi suv saklapshga sabab bo’ladi, bu turli-tuman fiziologik va biokimyoviy jarayon-larning jadalligi bilaa yo’nalishini belgilab beradigan muhim omil. O’simliklar organlarida bo’lib turadigan juda ko’p bioximiya-viY sintez va parchalanish reaksiyalari suvning bevosita ishtirokida boradi. Suv tuproqdan o’tadigan mineral tuzlarni erituvchi va o’simliklardagi moddalarning harakatlanish almashinuvi uchuy muhitgina bo’lib qolmay, o’simlik xujayralari strukturasining ajralmas qismi hamdir.

O’simliklar quruq moddasi 90-95% organik birikmalar-oqsillar va boshqa azotli moddalar uglevodlar (shakar, kraxmal, sellyuloza, pektin moddalar) va yog’lardan tarkib topadi, bularning miqdori hosil sifatini belgilaydi. Qishloq xo’jaligi asosiy ekinlari hosilining tovar qismi bilan birga ketadigan quruq modda miqdori juda keng doirada o’zgarishi gektariga 15 dan 100 s gacha bo’lishi mumkin. O’simlik mahsulotlaridagi ayrim organik moddalarning qimmati shu mahsulotlarning turi va qay maqsadda ishlatilishiga qarab turlicha bo’lyapgya mumkin. Boshoqli don ekinlari hosilining sifatipi belgilovchi asosiy moddalar oqsillar va kraxmaldir. Don ekinlari orasida tarkibida oqsil miqdori ko’p bo’ladigan ekin bug’doy, kraxmal kupi esa guruch bilan arpadir. Arpa donida oqsil miqdori ko’p bo’lsa, pivo tayyorlanadigan donning sifati yomonlashadi. Oqsillar ancha cheklavgan miqdordagi aminokislotalarni yuzlab va minglab qoldiqlaridan tuzilgan yuqori molekulyar organik moddalar. Oqsillar organizmlar hayotining asosini tashkil etuvchi modda almashyanuvining barcha jarayonlarida xal qiluvchi rol o’ynaidi. Oqsillar strukturaviy va katalitik funksiyalarni boshqaradi. Shuningdek o’simliklarning asosny zahira moddalaridan biri hisoblanadi. O’simliklaraing vegetativ organlarida oqsillar miqdori odatda ular massasinyang 5-20 foizipi tashkil etsa, boshoqli don ekinlari urug’ida 6-20 foiz dukkakli va moyli ekinlar urugida esa 20-35 foiz ni tashkil etadi. Oqsillarning elementar tarkibi ancha o’zgarmas, ya’ni barqaror bo’lib, quydagichadir (% hisobida.): C - 51 - 55, O - 21 -24%, N - 15- 18, H – 6, 5 - 7., 5 - 0,3 - 1,5. Oqsillar o’z tuzilishiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi: aminokislotalar qoldig’idan tuzilgan oddiy oqsillar, boshqacha aytganda, proteinlar va tarkibida shu proteinlardan tashqari ularga maxkam bog’langan oqsilmas tabiatli birikmalar bor murakkab oqsillar ya’ni proteidlar. O’simlik oqsillari 20 ta aminokislota va ikkita amiddan tuzilgandir. Qishloq xo’jalik ekinlaridagi oqsillar o’zining’ fraksion va aminokislota tarkibi jihatidan

bir biridan farq qiladi. Masalan dukkakli va moyli ekinlar urugidagi oqsillarning asosiy massasini globulin lar tashkil etadi, pro l amin l ar esa faqat g’allagullilar urugida uchraydi. prolaminlar va glyuteinlar bug’doyning elimligi (kleykovinasi) tarkibiga kirib, donning texnologik va non bo’lish sifatlarini belgilaydi. O’simlik oqsillari orasida alishtirib bo’lmaydigan, ya’ni «tenga yo’q» deb ataladigan aminokislotalar (valin, leysin, izoleysin* metionin, gistidin, lizin, triptofan va fenilalashga) ning bo’lishini alohida ahamiyati bor. Bunday aminokislotalarni odam va hayvoilar faqat ovqat mahsulotlari va em-hashak bilan birga oladi. Oqsillar tarkibida urug’lardagi azotni (ulardagi umumiy' azot miqdorinig kamida 90%) va ko’pgipa o’samliklar vegetativ organlaridagi azotning ko’p qismi (75-90%) bo’ladi. Shakarlar barcha qishloq xo’jaligining ekiplarida oz miqdorlarda bo’ladi. Ular ildiz mevalarda va sabzavot ekinlarinig ayrim organlarida uzumda, rezavor meva hamda mevalarda zahira moddalar sifatida tuplanipsh mumkin. Ko’pgina o’simlnklarda monosaxaridlar, asosan glyukoza va fruktoza, oligosaxaridlar esa disaxarid saxaroza holida bo’ladi. U O’simliklarda glyukoza bilan fruktoza erkin holatda, fosfat kislotaning efirlari holida bo’ladi. Monosaxaridlar avvalo, glyukoza o’simliklarning nafas olishida asosiy energetik material hisoblavadi, ularning fosfat efirlari bopha saxarofosfatlar bilan birga fotosintezda murakkab uglevodlar sivtezida va boshqa moddalar almashinish jarayonlarida ishtirok etadi. Glyukoza ko’proq uzumda bo’ladi (8-15%), fruktoza boshqacha aytganda meva shakari danakli mevalarda ko’p miqdorda 6-10 % tuplanadi va asalda bo’ladi. Fruktoza glyukoza va saxarozadan tirno’roqdir. Saxaroza qand lavlagida (14-22 %) va shakar qamish poyasining shirasida (11- 25%) asosiy zahira uglevod hisoblanadi. Kraxmal o’simliklarning barcha yashil organlarida ozroq miqdorda bo’ladi, lekin tuganaklarda, piyozboshlarda va urutlarda asosiy zahira uglevod sifatida tuplanadi. Kartoshka ertangi navlarining tuganaklarida kraxmal miqdori 10-14%,

o’rta va kechpishar navlarida 16-22% bo’ladi. Bu tuganaklarning quruq massasiga aylantirib hisoblaganda 70-80% ni tashkil etadi. Guruch va arpada kraxmalning nisbiy miqdori taxminan shuncha bo’ladi. Boshqa g’allagullilar donida kraxmal odatda 55-70% ga etadi. Sellyuloza-xujayra devorlarining asosiy tarkibiy qismidir. Paxta tolasining 95- 98% i lub, zig’ir, kanon, jut tolalarining 80-90% i sellyulozadan iborat. Pardali g’allagullilar (suli, guruch, tariq) urug’larida sellyuloza 10-15% bo’ladi. Yog’lar va yog’simon moddalar (lipidlar) o’simlik xujayrasi sitoplazmasining struktura komponentlari hisoblanadi, moyli ekinlarda esa zahira birikmalar rolini bajaradi. Odatda strukturali lipidlarning miqdori ko’p emas o’simlik xo’l massasining 0,5-0,1% i atrofida bo’ladi, lekin ular o’simlik xujayralarida muhim fuvksiyalarni, shu jumladan membranalareing singdiruvchanligini bopharishga doyr funkpiyalarni bajaradi. Eng muhim moyli ekinlar va soya urug’laridagi moy (yog’) ning o’rtacha miqdori: % hisobida: Kanakunjut – 60 Zig’ir - 30 Kunjut -45-50 Kanop - 30 Ko’knori -45-50 Xantal -30-35 Zaytui -45-50 Chigit - 25 K ungaboqar -24-50 Soya - 20 Yuksak o’simliklar avtotrof organizmlardir, ya’ni ularning o’zi mineral birikmalar hisobiga organik moddalar sintez qiladi. Fotosintez o’simliklarda organik moddalar hosil bo’lishiga olib keladigan asosiy jarayondir. Fotosintezda o’simliklarning xlorofilli yashil kismlarida quyosh energiyasi kimyoviy znergiyaga aylanadi, bu energiya CO 2 va suvdan uglevodlar sintez bo’lishida foydalaniladi. Fotosintez jarayonining yorug’likda boradigan bosqichida suvning parchalanishi reaksiyasi sodir bo’lib, bunda kislorod ajralib chiqadi va energpyaga boy birikma (ATF) hamda qaytarilgan mahsulotlar hosil bo’ladi. Bu birikmalar qorong’ida boradigan keypngi bosqichda - CO 2 dan uglevodlar va boshqa organik birikmalar sintezlanishida sarflanadi. Mahsulot sifatida oddiy uglevodlar hosil bo’lishiga olib boradigan

fotosintezning umumiy tenglamasi quyidagicha bo’ladi: 6CO 2 + 6HaO C 6 H 12 O 6 +6O 2 +2874 kj Keyingi o’zgarishlar natijasida o’simliklar oddiy uglevodlardan ancha murakkab uglevodlar, shuningdek boshqa azotsiz organik birikmalar hosil qiladi. O’simliklarda aminokislotalar oqsil va boshqa azotli organik birikmalarning sintezi azotning (shuningdek fosfor va oltingugurtli) mineral birikmalar va oraliq almashinish mahsulotlari sintezlanish va parchalanish mahsulotlari-uglevodlar hisobiga amalga oshadi. Fotosintez intensivligi va quruq moddaning tuplanishi yoritiliyu darajasiga, havodagi karbonat angidrid mikdoriga, o’simliklarning suv va mineral oziq elementlari bilan ta’minlanganlik darajasiga bog’liq. Fotosintezda o’simliklar barglari orqali atmosferadan o’tgan CO 2 ni o’zlashtiradi. CO2 ning ozgina qismigina o’simlik ildizlari orqali yuti lishi mumkin. O’simliklar barglari atmosferadan oltingugurtni CO 2 holida, shuningdek o’simlik ildizdan tashqari (qo’shimcha) oziqlantirishda suvdagi eritmalardan azot va kul elementlarini o’zlashtirish mumkin. Lekin tabiiy sharoitlarda barglar orqali «Havodan oziqlanish» asosan uglerod bilan amalg oshadi, o’simlikka suv, azot va kul elementlari kirishining asosiy yo’li esa ildiz orqali oziqlanishdir. Tuproqdan azot va kul elementlari o’simliklar ildiz sistemasining yuzasi orqali ionlar (kation va anionlar) holida yutiladi. Masalan, azot anion NO 3 - va kation NH 4 holida o’zlashtiriladi (dukkakli o’simliklar tuganak bakteriyalar bilan simbioz holida yashab atmosferadan molekulyar azotni ham o’zlashtira oladi), Fosfor va oltingugurt fosfat va sulfat kislotalarning anionlari N 2 PO 4 va CO 2 4 holida, kaliy, kalsiy, magniy, natriy, temir – K + , Ca 2+ , Mg 2+ , N a 2+ , Fe 3+ kationlar, holida mikroele-mentlar esa tegishli anion va kationlar holida yuti lishi mumkin. O’simliklar ionlarni faqat tuproq eritmasidan o’zlashtirish bilangina qolmay, kolloidlarga yutilgan ionlarni ham o’zlashtiradi. Bundan tashqari, o’simliklar tuproqlarning qatgaq fazasiga aktiv ta’sir etib (ildizdan ajralib chiqadigan, tarkibida karbonat kislota, organik kislotalar va aminokislota l ar bo’lgan

moddalarning erituvchilik xususiyati tufayli), Zaruriy oziq moddalarni o’zlahtiriladigan shaklga aylantiradi. Yuldizning nafas olish jarayonida ildiz tolalar yuzasida joylashgan ionlar (H + ,HCO - 3 ) tuproq eritmasida bo’lgan ionlarga K + , N a 2+ , Ca 2+ , Mg 2+ , NH 4 - , H 2 PO 4 , CO2 - , NO 3- almashib o’simlikka o’zlashtiradi. O’simliklarda nafas olishda ajralib chiqadigan karbonat angidrid (CO2) suv bilan birlashganda karbonat kislota hosil bo’ladi C O 2 +H 2 ON →H 2 CO 3’ Karbonat kislota dissosilanib, tugamas almashinuvchi fond hisoblanadigangan H + va H CO 3 ionlarni hosil qilishi mumkin O’simliklarning oziqlanish uchun tuproq eritmasida Ca 2+ , Mg 2+ , NH 4 , K + , NO 3 , H 2 PO -4 ionlarning bo’lipsh va tuproq eritmasining bular bilan doimiy ravshpda to’yinib turyshi katta ahamiyatga ega. Tuproq eritmasida mineral birikmalardan HCO 3 ", Gl - , NO 3 , SO 4 2 ', H 2 PO 4 anionlari va Ca 2+ , Mg 2+ , Na +4 ,NH +4 , K + kationlari bo’lishi mumkin. O’simlik tanlash xususiyatiga ega va tuproq eritmasidan kerak bo’lgan ionlarni o’zlashtiradi. Biron bir element tuproq eritmasida o’g’itga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun tuproq eritmasida doim! katon va anionlar teng ravishda eki muvozaiatlashgan holda bo’lishi shar’. o’g’it solishda shuni hisobga olishimiz kerak. Tuproq eritmasida kation l ar va anionlarning fiziologii tenglikda bo’lipsh muhim. O’g’it solingaqda o’simliklarning kation va aiioelarni tanlab yutishiga qarab tuproq fiziologii kislotali yoki ishqoriy bo’ladi. O’simlik tuproq eritmasidan kationlarni ko’p o’zlashtirsa fiziologik kislotali tuzlar hosil bo’ladi. (NH 4 CL;(NH 4 ) 2 SO 4 ; KCL;K 2 SO 4 ;(NH 4 ) 2 CO 3 ; NH 4 NO 3 ). Bu tuzlar tuproqni kislotali muhitga aylantiradi. O’simlik anionlarni ko’proq o’zlashtirsa, fiziologii ishqoriy tuzlar hisoblaiadi (# a O’O 3 , S a(O’O 3 ) 2 , K NO 3 ) 6) tuzlar tuproqni ishqornylashtiradi. Misol: a) NH 4 CL solinganda NH^ 4 o’simlik tomonidan tez yugiladi va tuproq eritmasida H va C1 qoladi b) NaNO 3 qo’llanilganda o’simlik N0 3 ni o’zlashtiradi va tuproq eritmasida

Na + va HCO 3 ionlar (NaHCO 3 ) tuplanadi, tuproq ishqoriy bo’lib qoladi 4. O’simliklarning oziq moddalarini yutish ko’p darajad tuproqning xossalariga- tuproq eritmasining reaksiya va konsentratsiyasiga, haroratga, tuproq aerasvyasiga, namligigq tashqi muhit sharoitlariga bog’liq. Tuproq aeratsiyasi yaxshi bo’lmaganida, past haroratda tuproqda namlik ortiqcha yoki juda kam bo’lganida o’simlikka oziq moddalarning o’tishi sezilarli darajada kamayadi. Eritmaning muhiti o’simlikka ayrim ionlar o’tishinin jadalligiga va moddalarning almashinuviga ta’sir etadi. Kislotal! muhitda (PH-7 kam bo’lsa) anionlarning kirishi ko’payadi, lekin kationlarning kirishi cheklanib qoladi; O’simliklarning Ca 2+ va Mg 2 * bilan oziqlanishi buziladi. Ishqoriy muhitda (PH - 7 da ko’p) kationlar kirishi kuchayadi va anionlarning kirish qiyinlashadi. PH-7 teng bo’lsa neytral hisoblanadi va ko’p o’simliklar shu muhitda yaxshi o’sadi. Ildizlarning normal rivojlanishi uchun tuzlar eritmasidag ionlar nisbati, eritmaning fiziologik muvozanatlashganligi ham muhim ahamiyatga ega. Ildizlar ko’p tuzli eritmada yaxsh rivojlanadi. Unda ionlar antogonizmi namoyon bo’ladi - har qays ion boshqa ionnio’g ildiz xujayrasiga ortiqcha miqdorda kirishsh ,to’sqinlik qiladi. Masalan, Ca 2+ yuqori konpentratsiyalarda Ca 2+ ", K, Na yoki Mg 2+ ionlarning ortiqcha miqdorda kirishini to’xtatadi va aksincha. Shunday antogonistik munosabatlar K + va N a*,K + va NH 4 va boshqa ionlarda ham bo’ladi. O’simliklar oziqlanishg’da mikroorganizmlarning ahamiyatn nihoyatda katta. Mikroorganizm l ar tuproqdagi organik moddalarni va solinadigan organik o’g’itlarni parchalaydi, natijada ular tarkibidagi oziq elementlari (N,P, oltingugurt va boshqalar) o’simliklar o’zlashtiradigan mineral holatga o’tadi. Bunday bakteriyalar fosfor va kaliyni qiyin eriydigan mineral birikmalarini ham parchalaydi, o’simliklar o’zlashtiradigan holatga keltiradi. Hamma mikroorganizmlar ham o’simlik uchun foydali bo’lavermaydi. Lekin somon, somonli go’ng solinsa mikroorganizmlar tez ko’payadi va tuproqdan azotning mineral birikmalarini jadallik bilan o’zlashtirib azotni organik shaklga o’tkazadi, natijada o’simliklarning azot bilan oziqlanishi yomonlashadi va

hosili kamayadi. Ilgari immobilizasiyalashgan azotning keyingi minerallashuvi ancha sekin bo’ladi. Modomiki shunday ekan foydali mikroorganizmlarning rivojlanishi uchup qulay va zararli mikroorganizmlar uchun noqulay sharoit yaratish kerak. O’g’itlardan to’g’ri foydalanish uchun faqat o’simliklarning oziq elementlariga bo’ladigan talabini hisobga olibgina qolmay, shuningdek tuproqning kimyoviy tarkibini, biologik fizik, fizik kimyoviy xossalarini ham bilish kerak, bular esa o’z navbatida uning unumdorlik darajasini, o’simliklarning oziqlanish sharoiti va tuproqqa solingan o’g’itlarning o’zgarish xarakterini belgilaydi. Tuproq tarkibida oziqa moddalar miqdori ko’p bo’lsa o’gitlarga ehtiyoj kam bo’ladi, lekin oziqa moddalar kam bo’lsa o’g’itga ehtyayoj ko’payadi. Tuproq qattiq, suyuq, (tuproq eritmasi va gazsimon); tuproq havosi fazalardan tarkib topgan. Tuproq havosi o’simlik uchun qanday ahamiyatga ega? Tuproq havosi tarkibida karbonat angidrid (CO 2 ) ko'p va kislorod (O 2 ) kam bo’lishi bilan farq qiladi. Tuproq havosida 0,3 da 1%, ba’zan 2-3% va undan ham ko’proq karbonat angidrid bo’lishi mumkin, atmosfera havosida esa bu gaz 0,03% bo’ladi. Tuproq havosining CO 2 bilan boyipsh, asosan tuproqdagi organik moddalarning mikroorganizmlar tomonidan parchalanishi va o’simliklarning ildizi orqali nafas olish hisobiga sodir bo’ladi. Tuproqda hosil bo’ladigan CO 2 bir qismi atmosferaga ajralnb chiqadv, bir qismi esa tuproq namida erib, karbonat kislota H 2 C O 3 hosil qiladi, bu kislota H + va HCO -3 dissosialanib, tuproq eritmasini qisman nordonlashtiradi. Buning Snatijasida tuproqdagi mineral moddalarning eripga tezlanib, ular o’simlik tomonidan oson o’zlashtiriladigan holatiga o’tadi. (fosfat, kalsiy, karbonat va boshqalarni erishi). Tuproq havosi ortiqcha namiqqanda va aeratsiya, sharoiti yomonlashganda tuproq havosi tarkibidagi CO2 ko’payib (2- 3% gacha) kislorod miqdori kamayib (ketadi, bu esa o’simliklarning rivojlanishiga va mikroorganizmlar 'faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Tuproq havosidagi kislorod miqdori 8-12% dan kamayib ketganda o’simliklarning rivojlanishi yomonlashadi, kislorod miqdori 5% dan ham kamayib

ketadigan bo’lsa, o’simliklar nobud bo’ladi va anaerob sharoit ustunlik qiladi, mineral moddalarning qayta tiklanishi boshlanadi. Tuproq eritmasi tuproqning eng harakatchan va faol qismi hisoblanadi. O’simliklar oziq moddalarni bevosita ana shu tuproq eritmasi dan o’zlashtiradi. Tuproq eritmasi tarkibida mineral va organik moddalar, organo - mineral birikmalar, shuningdek erigan holatdagi gazlar (C O 2 , NH 3 ,0 2 va boshqalar) bo’ladi. Tuproq eritmasida mineral birikmalardan tuproqning xiliga qarab HCO 3, CL - , NO 3, SO 2 4 , H 2 PO 4 anionlar va Ca 2+ , Mg 2+ , Na + , H + , NH + 4 , K + kationlari bo’lishi mumkin. O’simliklar oziqlanishi uchun tuproq eritmasida Ca 2+ , Mg 2+ , Na + , NH 4 + , K + katioglari bo’lishi va tuproq eritmasini doimiy ravishda ular bilan tuyintirib turish katta ahamiatga ega. Sho’rlangan erlarda tuproq eritmasida Na + , K + , CL-, HCO 3 - , SO 4 2 va boshqa ionlar miqdori ko’p bo’lishi mumkin, kolgan tuproqlarda ionlarning umumiy miqdori uncha ko’p bo’lmaydi. Tuproq eritmasiga tuzlarning o’tib turishi nurash jarayonlarining borishi va mineral larning emirilishiga tuproqdagi moddalarning parchalanishiga, erga orgavik va mineral o’g’itlar solinishiga bog’liq. Tuproqda suvda eruvchan tuzlar miqdori ortib ketsa (0,2% dan yuqori bo’lsa yoki 1kg tuproq hisobiga 2g dan ortib ketsa) u o’simlikka salbiy ta’sir etadi, 0,3-0,5% dan ko’p bo’lsa o’simlik nobud bo’ladi. 3. Tuproqning qattiq fazasi mineral va organik qismlardan iborat. qagtiq fazaning deyarli yarmi (49 foiz) kislorod, (33 foiz) kremniy, 10 foizadan ko’prog’i alyuminiy va temir xissasiga va far^. 7 foiz qolgan elementlar xissasiga to’g’ri keladi. Tuproq qattiq fazasinshshg mineral qismi uning 90-99% tashkil etadi Tuproqdagi organik moddalar miqdori 1 -3% (chimli-podzol va bo’z tuproqlarida) 8-10% gacha boradi va u] ko’proqqa (kuchli tuproqlarda) o’zgarib turadi. Tuproqdagi organik moddalar asosan (85-90%) gumus moddalardan, ya’ni o’ziga xos tabiatli, tarkibida azot saqlovchi yuqori molekulyar birikmalardan iborat

bo’lgan gumin va fulfokislotalar, bir oz qismi o’simlik, mikrob va chorva mollarining gumin hosil qilmaydigan qoldiqlaridan tarkib topgan. Organik modda o’simliklarning oziqlanishi uchun eng muhim manbaa hisoblanadi, uning tarkibida azot elementining hamma zahirasi bo’ladi, shunga ko’ra tarkibida ko’p miqdorda organik modda saq-lovchi tuproq ko’s azot tutishi bilan boshqa tuproqlardan farq qiladi. Organik moddalar tarkibida azotdan tashqari S va P elementlari unchalik ko’p bo’lmagan miqdorda K, Ca, Mg, va boshqa oziq elementlari o’simliklar oson o’zlashtira oladigan mineral holatda bo’ladi. Tuproqning gumus moddalari o’simlik koldiqlari va gumifikasiyalanmagan boshqa moddalarning birikmalariga qaraganda qiyin minerallashadi. Tuproqlarning xaydalma qatlamida har yili gektariga 0,6 t. dan 1 t.gacha organik modda minerallashadi (tuproq turlariga bog’liq) va 30 dan 50 kg gacha o’simlik o’zlashtira oladigan mineral azot hosil bo’ladi. Agar gumus tarkibida azot 5% ni tashkil qiladigan bo’lsa, o’simlik tomonidan tuproqdan o’zlapggirilgan har azot birligi hisobiga yigirma baravar miqdorda gumus minerallashishish kerak. Gumus ayniqsa shudgorda ko’p parchalanadi shu xildagi erlarda ggariga 100- 120 kg mineral azot tuplanadi. Shuncha miqdorda azot plash uchun 1-2 tonna organik modda minerallashishi kerak. Tuproqda o’simlik qoldiqlari qolishi va uning narchalanishi Mda minerallash natijasida tuproqlarda hamisha gumus paydo lib tu radi. Tuproqda qoladigan iddiz va angiz qoldiqlari mnqdori 1gan sari gumus hosil qilish jarayoni ham kuchayadi. Erga organik va neral o’g’itlarni solib turish ekinlar hosilini oshirish va proqda qoladigan ildiz hamda ang’iz qoldiklarini ko’paytirish lan birga, tuproqdagi gumus zahiralarini to’la saqlab qolish va arning miqdorini yanada ko’paytirish imkonini beradi.

Turli xil tuproqlarda xaydalma qatlamidagi gumus umumiy azot, fosfor va kaliy miqdori. Tuproqlar. azot Gum us R,05 k.O % tonna , ga % % tonna . ga % tonn a, ga Chimli podzol. 0,02 - 0,13 0,6-4 0,5-3 0,03- 0,12 0,9- 3,6 0,5- 2.5 15- 17 . Qora tuproq 0,2 – 0.5 6-15 4-12 0,1- 0,3 3-9 2-3,5 60- 75 Bo’z tuproq 0,05 - 0D5 1,54 5 0,5-3 0,08- 0,2 1,6-6 2,5-3 75- 90 Bo’z tuproqlarda gumus miqdori. Ochlusli bo’z tuproq-1-1,5%, oddiy-3-4,5%, to’q tusli - 4-5%. Tuprokdagi-umumiy azot bevosita gumusga, fosfor miqdoriga g’liq organik moddalarga boy bo’lsa, kaliy miqdorining asosiy proq mineral qismining mexanik va mineralogik tarkibi bilan [iqlanadi. Tuproqlarda N, P va K umumiy zahirasi ko’p, lekin oziq eddalarvi asosiy qismi o’simliklarning bevosita o’zlashtirilishi U ' MKIN bo’lmagan birikma holatida bo’ladi. Masalan, azot asosan musli moddalar, fosfor qiyin eruvchan tuzlar, kaliy esa |Imaydigan alyumosilikatlya mineral holatida bo’ladi. O’simliklarning oziqlanishi uchun moddalar faqat tuproqda, suvda va kuchsiz kislotalarada eriydigan, shuningdek almashinadigan shgdirish holatidagina laeqatli hisoblanadi. O’g’itlardan foydalanish uchun dala tajribalarini o’tkazish bilan bir vaqtda tuproq tarkibidagi harakatchan azot, fosfor va kaliy miqdorini aniqlash maqsadida agrokimyoviy analiz olib borish kerak.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev X.A. O’zbekiston tuproqlari. T:,1977 2. Boboxo’jayev.I. Uzoqov P. Tuproqning tarkibi, xossalari va analizi. 3. Boboxo’jayev I. Uzoqov P. «Tuproqshunoslik» T: Mehnat 1995. 4. Bohodirov M. Rasulov A. «Tuproqshunoslik» T: O’qituvchi 1975. 5. К aurichev I.S. Pochvovedenie M. К olos 1989. 6. Peyve Ya.V Bioximiya pochv M.Selxozgiz 1949. 7. Rasulov .M. Irmatov I. Tuproqshunoslik, dehqonchilik asoslari bilan T. O’qituvchi 1980 8. Tursunov L. Tuproq fizikasi T.Mehnat 1988.

Похожие

Fosforning o’simliklar oziqlanishidagi ahamiyati

Tuproq unumdorligi, madaniyligi va struкturasi. Tuproqning oziq rejimi va uni boshqarish usullari

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Tuproq kolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi

Tuproq кolloidlari va tuproqning singdirish qobiliyati. Tuproq unumdorligi